THU MẪU VÀ ĐỊNH LOẠI
II. BẢO QUẢN SƯU TẬP
Bảo quản sưu tập mẫu là vấn đề cần được quan tâm và tiến hành thường xuyên theo một quy định chặt chẽ. Chất lượng bảo quản đòi hỏi kinh nghiệm và các kiến thức chuyên môn, nhưng điều quan trọng hơn là sự hiểu biết rõ ràng về mục đich của sưu tập, sự sai khác về tính chất của sưu tập cần thiết trong các lĩnh vực phân loại học khác nhau, và các quy tắc sử dụng sưu tập khác nhau.
Phần lớn các thông tin về vấn đề này được công bố trong tạp chí “Nhà Bảo tàng hoc” (Curator).
1. Chuẩn bị tư liệu để nghiên cứu
Các bộ da chim và động vật có vú để nghiên cứu cũng ở dạng như người sưu tầm gửi chúng từ thực địa về. Sọ của động vật có vú cần phải làm sạch.
Một số côn trùng không bao giờ được bỏ vào cồn hoặc những dung dịch định hình khác; những bọn khác lại sẽ bị mất giá trị phân loại nếu sấy khô. Động vật không xương sống bảo quản trong cồn hoặc formalin. Trường hợp các dạng nhỏ có thể cần phải chuẩn bị các tiêu bản kính hiển vi cho toàn bộ, từng phần hoặc từng cơ quan riêng biệt. Đối với côn trùng nói chung người ta dùng ghim để găm. Ghim cũng được dùng để giữ cánh côn trùng cho thẳng, nếu cánh có ý nghĩa phân loại (hoặc đẹp), ví dụ như bướm đêm, bướm ngày và côn trùng cánh giống nào đó. Ở nhiều nhóm côn trùng chỉ có thể xác định đến loài bằng cách nghiên cứu cấu trúc cơ quan sinh dục và do vậy cần chuẩn bị các tiêu bản hiển vi cơ quan sinh dục khô hoặc ướt. Để bảo quản động vật nguyên sinh có những phương pháp riêng.
2. Lưu trữ vật mẫu
Điều kiện bảo quản các sưu tập vật mẫu động vật giống như bảo quản các thư viện khoa học trong các tòa nhà không bắt lửa và không có bụi ở mức độ cần thiết. Tốt nhất lắp đặt hệ thống điều hòa nhiệt độ cho cả tòa nhà bảo quản sưu tập mẫu. Các hộp hoặc hòm đựng mẫu cũng cần được tiêu chuẩn hóa bằng kim loại, vừa bền, đẹp, thuận tiện khi kiểm tra và đáp ứng được yêu cầu bảo quản vật mẫu lâu dài. Các hòm đựng mẫu tuyệt đối phải kín, không để cho côn trùng xâm nhập phá hoại mẫu bảo quản.
3. Lập danh lục mẫu
Cách thức sắp xếp và lập danh lục phụ thuộc vào nhóm động vật. Trong các sưu tập động vật có xương sống bậc cao thường gồm một số vật mẫu không lớn thì nên đưa vào tập danh lục từng vật mẫu một, mỗi vật mẫu có số hiệu riêng. Có thể sắp xếp các vật mẫu theo chuyến thực địa hoặc theo vùng vào một danh lục. Điều đó làm dễ dàng rất nhiều cho việc tìm kiếm sau này các dẫn liệu về sự phân bố và việc chuẩn bị cho việc phân tích khu hệ động vật. Tốt nhất là tiến hành ghi danh lục ngay sau khi các vật mẫu được định loại ít ra đến giống.
Đối với mỗi vật mẫu động vật có xương sống thường người ta ghi vào danh
bạ các số liệu sau: 1) số thứ tự Bảo tàng; 2) số ghi ở thực địa lúc đầu; 3) tên khoa học (hoặc ít ra là tên giống); 4) giới tính; 5) địa điểm sưu tầm chính xác;
6) thời gian sưu tầm; 7) tên người sưu tầm; và 8) nhận xét.
Ở các nhóm mà sưu tập gồm một số lượng lớn vật mẫu như côn trùng, có thể lập danh lục và đánh số theo từng lô vật mẫu (mỗi lô là toàn bộ vật mẫu thu được ở một địa điểm hoặc ở một vùng nào đó) kèm theo các nguồn thông tin khác về từng bộ sưu tập. Nếu lô vật mẫu là quà tặng, mua hoặc do trao đổi mà có cũng cần ghi rõ xuất sứ lô vật mẫu kèm theo tên người sưu tầm hoặc người tặng.
Sưu tập được tổ chức và được bảo quản tốt tự nó đã nguồn thông tin có giá trị, cho phép tra cứu và lấy thông tin nhanh khi cần thiết. Hiện nay, ở hầu hết các bảo đã xây dựng các phần mềm giúp việc quản lý mẫu và hồ sơ mẫu một cách thuân tiện, nhanh chóng và chính xác. Tuy nhiên, bên cạnh việc ứng dụng công nghệ thông tin hiện đại, nhiều nơi vẫn duy trì phiếu đục lỗ đã có trước đây.
4. Cách sắp xếp sưu tập
Cần sắp xếp các sưu tập phù hợp với một trong các cách phân loại được nhiều người thừa nhận. Tính liên tục của các bộ, các họ ở nhiều lớp động vật được tiêu chuẩn hóa một cách hợp lý. Tư liệu chưa định loại, nếu không có ý định xử lý nó như sưu tập riêng biệt, cũng được sắp xếp cùng theo họ hoặc giống mà chúng thuộc vào đó. Nội dung các ngăn và hòm đựng mẫu thế nào cũng phải được chỉ rõ ở phía ngoài. Đối với các nhóm mà vật mẫu có kích thước rất khác nhau (ví dụ, cá) khi sắp xếp các sưu tập vào trật tự phân loại nghiêm túc thường bị mất rất nhiều chỗ. Trong những trường hợp như vậy có thể để riêng các vật mẫu lớn nhất.
5. Bảo quản các vật mẫu chuẩn
Tên các loài dựa vào các vật mẫu chuẩn, vì vậy mà chúng là các mẫu vật chính thức và sẽ không thay đổi theo nghĩa đen của từ, đồng thời được bảo quản đặc biệt cẩn thận. Mỗi khi xuất hiện những nghi ngờ trong lúc định tên loài thì chỉ có thể giải quyết được bằng cách so sánh với vật mẫu chuẩn.
Do tầm quan trọng đặc biệt của mẫui chuẩn mà các mẫu này phải được quan tâm bảo quản đặc biệt với các điều kiện tốt nhất có thể. Các vật mẫu chuẩn được bảo quản trong các sưu tập lớn của cơ quan công cộng hoặc của tư nhân có thể bảo đảm đủ điều kiện thích hợp cho việc bảo quản chúng.
Khi tiến hành tu chỉnh một giống nào đó, chuyên gia phân loại phải có khả năng xem được tất cả các vật mẫu chuẩn chủ yếu. Nếu có nhiều vật mẫu này lưu trữ trong một cơ quan, thì chuyên gia phải đến đó để nghiên cứu. Nếu vật mẫu chuẩn nằm rải rác ở các cơ quan khác nhau, các chuyên gia qua từng thời gian phải nhận được chúng qua bưu điện. Trong thời đại hiện nay những người bảo quản vật mẫu chuẩn rất sẵn sàng cho các chuyên gia có trình độ mượn các vật
mẫu chuẩn cho công việc nghiên cứu của họ. Việc chuyển qua bưu điện rất ít khi bị mất và nếu thực sự cần thiết thay thế vật mẫu chuẩn bị thất lạc, thì có thể mô tả mẫu chuẩn mới. Trong những hoàn cảnh nhất định, điều đó được luật cho phép.
Điều lý tưởng là nên bảo quản vật mẫu chuẩn ở sưu tập riêng để dễ dàng tìm được chúng và không sử dụng chúng thường xuyên trong sưu tập khoa học chung. Vật mẫu chuẩn phải mang nhãn và có màu riêng để phân biệt được dễ dàng. Nếu trước đây chúng chưa được ghi vào danh lục thì cần đánh số riêng để dễ dàng cho việc chỉ dẫn chúng trong tài liệu và tìm chúng trong sưu tập. Vì có nhiều vật mẫu chuẩn của các tên đồng vật, nên cần có một phiếu theo giống và một phiếu khác theo loài để tiết kiệm thời gian khi xác định vị trí của vật mẫu chuẩn cần thiết. Nên sắp xếp các vật mẫu chuẩn trong sưu tập theo thứ tự vần chữ cái của tên loài. Sưu tập các vật mẫu chuẩn là sưu tâp tra cứu (không phải là sưu tập phân loại), khi lựa chọn hệ thống này hay hệ thống khác nên coi sự thuận tiện để tra cứu là tiêu chuẩn chủ yếu. Việc sử dụng hệ thống theo chữ số thường gây ra nhiều nhầm lẫn, nên hệ thống này hầu như ít được sử dụng.
6. Trao đổi vật mẫu
Trao đổi vật mẫu là công việc cần thiết của nhà phân loại học. Khi chuẩn bị nghiên cứu chuyên khảo về giống này hoặc giống khác, họ này hoặc họ khác, bất kỳ chuyên gia phân loại nào cũng cần có kế hoặc trao đổi, mượn mẫu.
Đặc biệt nên có trao đổi về các nhóm mà có thể thu thập từng lô vật mẫu có khối lượng không hạn chế và trao đổi vật mẫu thu thâp từ các vùng trên thực tế các cơ quan cần vật mẫu không thể đến thu thập được (ví dụ, trao đổi giữa các lục địa). Ngược lại không cần những trao đổi đối với các lô vật mẫu của các quần thể quan trọng về mặt sinh học. Đôi khi việc trao đổi là cần thiết để xây dựng những sưu tập đầy đủ nhất định. Nhiều chuyên gia nhường lại một phần vật mẫu thừa của các lô vật mẫu lớn theo cách thức “trao đổi công khai ”, không cần đề nghị hoặc điều kiện ràng buộc nào.
7. Cho mượn mẫu
Thông thường vật mẫu rất rất cần cho các chuyên gia có trình độ mượn cho các mục đích nghiên cứu khác nhau. Vì rằng các sưu tập phân loại học là tài sản của khoa học nói chung, chứ không phải của riêng cơ quan hoặc của người bảo quản càng ngày càng được thừa nhận một cách rộng rãi hơn. Tuy nhiên việc chuyển vật mẫu cho dùng tạm thời cần đến một số chi phí nào đó. Vì vậy, trong phần dự trù chi phí nên bao gồm cả các chi phí về bưu điện và cả tiền trả thù lao cho việc lựa chọn vật mẫu, thống kê chúng và đóng gói để gửi đi.
Một người nhận vật mẫu để sử dụng tạm thời cũng cần nhận trách nhiêm rõ ràng đối với mẫu mượn. Mẫu mượn cần được sử dụng và hoàn trả đúng thời gian cam kết. Nhà phân loại học mới vào nghề có thể cần phải nhờ cơ quan
hoặc đồng nghiệp đã nổi tiếng hay người hướng dẫn khoa học của mình đứng ra giúp việc mượn mẫu.
Thực tế cho thấy sự tập trung quá mức các sưu tập phân loại có thể không những chỉ tạo nên sự độc quyền, mà còn tiềm ẩn mối đe dọa là nếu rủi ro xảy ra tai biến nào đó thì tất cả sẽ bị mất hết. Bởi vậy trong đa số trường hợp cách giải quyết tốt nhất là cho các chuyên gia chủ chốt mượn vật mẫu trong một thời gian dài.