CÔNG BỐ PHÂN LOẠI HỌC
I. CÁC KIỂU CÔNG BỐ
Các công bố về phân loại học có thể là các mô tả các taxon mới, đến các chuyên khảo hoặc sách tra cứu dài, thậm chí có thể gồm nhiều tập. Thuộc vào loại công bố này còn có các công trình tu chỉnh và những hệ thống phân loại mới. Trong một số công trình chú ý chủ yếu vào các mặt danh pháp, ở một số khác về sinh học, phân bố hoặc tài liệu minh họa. Trong quá trình nghiên cứu phân loại, tùy thuộc vào tình trạng và mức độ nghiên cứu của mỗi nhóm sinh vật mà nhà phân loại quyết định kiểu công bố này, hay kiểu công bố khác sao cho thích hợp và có lợi nhất. Nhìn chung, các dạng công bố về phân loại học gồm các dạng sau đây:
1. Mô tả các taxon mới
Mặc dù công bố các phát hiện mới có ý nghĩ quan trọng đối với phân loại học, nhưng việc công bố mô tả riêng lẻ các phân loài, loài, thậm chí giống mới mà không kèm theo việc tu chỉnh phân loại học là dạng công bố ít nên làm nhất, ngoại trừ đối với việc công bố những taxon hiếm gặp hoặc còn ít được nghiên cứu. Trong nhiều trường hợp việc công bố loại này chỉ làm dài thêm danh sách các loài hữu danh đối với một tên gọi. Cuối cùng khi một chuyên gia tiến hành tu chỉnh, thì người đó phải tìm mẫu chuẩn mà thường hoàn toàn không đạt được, và tiêu phí mất nhiều thời gian quý giá để xác định nó một cách đúng đắn. Trong nhiều trường hợp (nếu không phải là đa số) việc mô tả các loài mới riêng biệt trong các nhóm động vật ít được nghiên cứu chỉ làm thêm rầy rà và không giúp ích gì cho các nhà nghiên cứu tiếp sau. Những mô tả lẻ tẻ như vậy chỉ thực hiện được trong trường hợp khi cần thiết đặt tên cho dạng mới vì xét rằng nó có ý nghĩa sinh học hoặc thực tiễn lớn, hoặc nếu đó là nhóm đã được tu chỉnh chưa lâu và loài mới dễ dàng tìm được vị trí của mình trong hệ thống phân loại. Về lý thuyết, để có được mô tả đúng đắn ngay cả đối
với một loài, tác giả vẫn phải tiến hành phần lớn công việc cần phải làm khi tiến hành công trình tu chỉnh. Như vậy, tác giả có thể đưa công việc của mình đến mức cao hơn mà chỉ phải bỏ thêm một ít sức lực.
2. Công bố tổng quan
Các công bố tổng quan về từng lĩnh vực, từng nhóm giúp các nhà phân loại hiểu biết tổng thể về một nhóm nào đó mà mình quan tâm. Công trình tổng quan có thể chỉ là thuần thúy tập hợp, tổng kết phân loại theo từng nhóm, trên cơ sở các công bố riêng rẽ, tản mạn, mà không nhất thiết phải chứa tư liệu mới hoặc những ý tưởng mới về phân loại học. Tuy nhiên, các tổng quan như thế có thể làm cơ sở cho việc tu chỉnh hoặc cho các nghiên cứu chuyên khảo.
3. Công bố tu chỉnh
Trong các công trình tu chỉnh, các tư liệu mới hay các ý tưởng mới được trình bày có sự phối hợp với việc đánh giá lại các tài liệu đã có trước đây. Một số công trình tu chỉnh có tính chất chuyên khảo, nhưng mức độ chuyên khảo không cao vì nguồn tư liệu được sử dụng còn ít hoặc thiếu. Một số công trình tu chỉnh khác chỉ hạn chế trong việc thay đổi về cấu trúc của nhóm. Phần lớn các công trình tu chỉnh không chỉ là công trình tổng kết phân loại về từng nhóm, mà qua việc tu chỉnh sắp xếp lại, có thể tách ra các loài mới hoặc sát nhập các loài đã công bố thành các tên đồng vật. Đối tượng của các công trình tu chỉnh đó có thể là một họ (hoặc một phần của họ), một giống hoặc một nhóm loài.
4. Công bố chuyên khảo
Các chuyên khảo là những công bố tổng kết về phân loại học. Trong các chuyên khảo, tác giả xem xét đầy đủ về phân loại học tất cả các loài, phân loại và các taxon khác. Đối với những ai nghiên cứu các vấn đề tiến hóa thì các công trình chuyên khảo này là kiểu công bố phân loại học có giá trị nhất. Các chuyên khảo xem xét tỷ mỉ các biến dị địa lý, quan hệ họ hàng qua lại và lịch sử phân bố. Những điều khái quát có liên quan với cấu trúc các loài, khả năng hình thành loài, bản chất các thứ hạng phân loại và, v.v. đều dựa trên các chuyên khảo như vậy. Nhược điểm của chúng là ở chỗ chúng đòi hỏi tài liệu hoàn hảo hơn so với các dạng công trình phân loại khác. Tuy nhiên với sự phát triển lên của các sưu tập trong các Bảo tàng khác nhau, việc chuẩn bị các chuyên khảo cũng trở nên dễ dàng hơn. Thường là các chuyên khảo về động vật có xương sống là khá hoàn chỉnh theo đúng nghĩa của nó..
5. Công bố Atlat (hình vẽ)
Hiện nay, khi phân loại học đã đạt được những tiến bộ nhất định và đã tích lũy một lượng thông tin lớn thì nhu cầu phải có hình ảnh của tất cả các loài thuộc vào nhóm phân loại này hay nhóm phân loại khác cung không ngừng
tăng lên. Ý định về atlat này sinh cũng do sự cần thiết phải có những dẫn liệu phân loại so sánh một cách nghiêm túc về mỗi loài. Vì rằng việc xuất bản atlat có những mục đích phân loại thuần túy, nên ngoài những tập ảnh chụp cũng còn xuất bản các atlat bao gồm các ảnh vẽ nửa sơ đồ minh họa các dấu hiệu hình thái quan trọng phục vụ việc định loại. Hiện các công bố atlat khá nhiều và phổ biến đối với các nhóm côn trùng, cá, chim, thú, lưỡng cư, bò sát. Đối với động vật không xương sống, ngoài nhóm côn trùng, các nhóm khác còn ít được công bố ở dạng atlat.
6. Công bố khu hệ động vật
Trong các công trình về khu hệ động vật phạm vi của các vấn đề được xem xét được xác định bởi các ranh giới của vùng địa lý nào đó, mà không phải là ranh giới các taxon. Các kiểu công trình về khu hệ động vật khác nhau với mức độ hữu ích khác nhau. Nói chung khu vực được xem xét càng rộng, công trình càng có ích hơn.
Các báo cáo về các chuyến đi thực địa cũng thuộc vào các loại công trình về khu hệ động vật. Chúng là các công bố có ích ở thời kỳ đầu của phân loại học, nhưng các báo cáo như thế hiên nay ít được chú ý đến. Nói chung các báo cáo về khu hệ động vật thuộc vào các công bố phân loại ít hiệu lực nhất. Thời gian cần cho việc này có thể sử dụng cho việc tu chỉnh hoặc sách chỉ dẫn phân loại thì có lợi hơn.
Kiểu công bố đặc biệt dành riêng cho khu hệ động vật địa phương và trong trường hợp mà các sinh vật được biết khá rõ, cung cấp các dẫn liệu về sinh thái và tập tính, trên cơ sở nhiều năm thực địa. Những công bố như thế có thể thực hiện được chỉ trong điều kiện mà sự hiểu biết khu hệ động vật này đã bước qua mức độ phân loại anpha.
7. Công bố tài liêu hướng dẫn định loại ở thực địa
Một số công trình thuộc vào số các công trình phân loại, nhưng được dự định trước hết hay đặc biệt để định loại trong điều kiện thực địa. Trong các công trình này các loài mới cố tình không được xem xét mà chủ yếu đến sự mô tả rõ ràng các dấu hiệu chủ yếu hoặc các dấu hiệu khác biệt.
8. Công bố sách và các danh lục tra cứu
Sách tra cứu là những công trình mà trong đó nhóm sinh vật nào đó được xem xét một cách toàn diện, và đặc biệt là các đặc tính sinh học và sự phân bố của chúng, ví dụ: Palmer R.D (ed), 1962, Handbook of North American birds, vol.1, Yale University Press. New Haven, 567 pp. Với nghĩa rộng hơn thuật ngữ
“sách hướng dẫn” (traite) được dùng để chỉ các tổng quan về các lĩnh vực lớn về động vật. Đôi khi người ta còn dùng chữ “chuyên luận” (trealise) để chỉ các sách
tra cứu như: Moore R.C. (ed), 1953, Treatise on invertebrate paleontologic, Geological Society of America and University of Kansas Press.
Các danh lục thực chất là sách chỉ dẫn các tài liệu đã được công bố về các taxon; chúng được cấu tạo như thế nào để có thể tìm được tất cả các công trình về phân loại học cũng như về danh pháp. Các loài và giống thường được ghi vào danh lục theo thứ tự vần chữ cái, vì rằng trong đa số trường hợp các danh lục không phải cái gì khác là danh sách không phê phán (có trước các công trình tu chỉnh) các loài hữu danh. Giá trị của danh lục phụ thuộc vào sự đầy đủ của nó và vì vậy việc xây dựng nó là một nhiệm vụ kỹ thuật khá phức tạp đòi hỏi sự kiên trì lớn và sự hiểu biết chi tiết về các nguồn thư tịch và phương pháp.
9. Các công bố về tiến hóa và các công bố sinh học
Ngoài các sản phẩm chuyên khảo và công trình tu chỉnh, ngày càng nhiều các nhà phân loại học công bố các công trình ngắn về tiến hóa sinh học, tập tính sinh học hoặc sinh thái học là những kết quả các nghiên cứu cá biệt. Ví dụ, mỗi tập “Systematic Zoology “ đều có các bài báo nói đến các đặc điểm về tế bào hoặc về hóa học của các loài (và taxon cao hơn), sự phân bố của chúng, tập tính trắc lượng phân loại biến dị, tính đặc hữu, sự diệt vong, thuyết thanh học, biến dị địa lý, sự hình thành loài, nhịp điệu tiến hóa, v.v. và đấy chỉ là một trong nhiều tạp chí công bố các kết quả nghiên cứu tiến hóa do các nhà phân loại học tiến hành.
10. Công bố về lý luận và phương pháp phân loại
Các công bố dành cho vấn đề này chiếm phần lớn các tài liệu phân loại.
Chúng được trích dẫn trong tất cả các công bố phân loại học.