Chương IX. SÂU HẠI CÂY THỰC PHẨM
3. SÂU HẠI CÂY CÀ CHUA
3.1. Khái quát tình hình sâu hại cây cà chua
Cà chua ở nước ta ngoài việc trồng ủể phục vụ ăn tươi thỡ hiện nay cũn hỡnh thành một số vựng trồng cà chua chuyờn canh phục vụ cho chế biến ủồ hộp xuất khẩu. Cõy cà chua trồng chính vụ thường bị sâu bệnh hại không nặng nhưng giá bán lại rẻ, ngược lại trong thời gian trái vụ như vụ xuân hè hoặc cà trồng trong vụ hè thu thường bán ủược giỏ gấp nhiều lần so với chớnh vụ nhưng sản xuất trong thời gian này cõy cà chua thường bị một số loài sõu hại gõy hại nặng như nhúm sõu ủục quả: Sõu xanh (Helicoverpa armigera & H. assulta), sõu khoang (S. litura; dũi ủục lỏ (Liriomyza sativae) và ủặc biệt là bọ phấn (Bemisia tabasi) loài này ngoài gõy hại trực tiếp thỡ nú còn là môi giới truyền bệnh virus cho cây cà chua
3.2. Một số sâu hại cây cà chua chủ yếu BỌ PHẤN Bemisia tabaci Gennadlus
Họ Aleyrodidae Bộ Cỏnh ủều (Homoptera) 1) Phân bố
Bọ phấn là loài sâu hại cây trồng ở nhiều nước ụn ủới và nhiệt ủới.
2) Ký chủ
Ở nước ta bọ phấn có trên nhiều loại cây trồng và cây dại. Trên cây trồng chúng gây hại trên nhiều họ khác nhau như: Họ cà (cà chua, thuốc lá, cà bát, khoai tõy, ớt...); Họ ủậu (ủậu cụ ve, ủậu vàng, ủậu tương, lac..); Họ bầu bớ (dưa chuột, bớ xanh, dưa gang, bớ ủỏ); Họ bỡm bìm (khoai lang..); Họ bông(bông); cây mơ lông,....
3) Triệu chứng và mức ủộ gõy hại
Bọ phấn chích hút dịch ở lá, ngọn và phần thân non. Triệu chứng tác hại trực tiếp khó nhận biết. ở những chỗ có bọ phấn gây hại thường phủ một lớp bụi màu trắng, trờn lỏ và thõn cõy cú thể cú màu ủen, dớnh
Tác hại lớn của bọ phấn là làm môi giới truyền virus gây bệnh cho cây như bệnh xoăn lá cà chua. Cây nhiễm bệnh lá bị quăn queo, gân lá dày lên màu vàng, lá biến vàng, vàng xẫm hoặc vàng loang lổ. Cõy cà chua bị xoăn lỏ ở giai ủoạn sớm thường không cho thu quả hoặc nếu có quả thì quả nhỏ, quả khi chín thường cứng
Tỷ lệ cõy nhiễm bệnh xoăn lỏ cà chua trờn ủồng ruộng tăng khi mật ủộ bọ phấn tăng lờn. Cà chua xuõn hố hoặc vụ ủụng sớm, những ruộng cà chua trồng gần làng thường bị xoăn lá nghiêm trọng hơn.
Hình 9.8. Bọ phấn
1. Trưởng thành; 2. Trưởng thành khi ủậu;
3. Trứng; 4. Sâu non; 5. Nhộng; 6. Vỏ nhộng
4) Hình thái
Bọ trưởng thành: con ủực thường nhỏ hơn con cỏi, con ủực thõn dài 0,75-1 mm, sải cánh 1,1-1,5mm. Con cái cơ thể dài 1,1-1,4mm, sải cánh 1,75-2mm. đôi cánh trước và sau dài gần bằng nhau. Toàn thân và cánh phủ một lớp phấn màu trắng nên gọi là bọ phấn. Dưới lớp phấn trắng, thân có màu vàng nhạt. Mắt kép có một rãnh ngang chia thành 2 phần trụng hơi giống hỡnh số 8. Rõu ủầu cú 6 ủốt, 2 ủốt ủầu ngắn, những ủốt cũn lại dài và mảnh, ủốt cuối cựng cú một lụng dạng gai. Chõn dài và mảnh. Bàn chõn cú 2 ủốt, cú 2 vuốt bàn chõn, ở giữa 2 vuốt cú một vật lồi. Bụng cú 9 ủốt, ủốt thứ nhất hơi thút lại làm cơ thể cú dạng hỡnh ong. Mảnh lưng ủốt bụng cuối cựng ở con ủực cú 2 vật lồi. ống ủẻ trứng ở con cỏi tạo nờn từ 3 ủụi vật lồi hợp lại như một mũi khoan.
Sõu non cú cơ thể màu vàng nhạt. Khi mới nở cú chõn và bũ dưới mặt lỏ, sau ủú sõu non ở cố ủịnh một chỗ dưới mặt lỏ, sau ủú sõu non ở cố ủịnh một chỗ dưới mặt lỏ, lột xỏc sang tuổi 2 và khụng cũn chõn, tuy vậy trong suốt giai ủoạn sõu non ủều cú mắt kộp và rõu ủầu. Kớch thước sõu non ủẫy sức dài 0,7- 0,9mm, rộng 0,5-0,6mm.
Sâu non có 3 tuổi.
Nhộng giả hình bầu dục, màu sáng, có một số lông thưa sắp xếp 2 bên sườn, phía sau lỗ hậu môn có rãnh mông. Miệng thoái hoá, râu và chân ngắn hơi cong.
Trứng hỡnh bầu dục cú cuống. Trứng dài 0,18-0,2mm (trừ phần cuống). Mới ủẻ màu trong suốt, sau chuyển sang màu sáp ong,rồi màu nâu xám.
5) Tập tính sinh sống và quy luật phát sinh gây hại
Bọ trưởng thành ban ngày ở dưới mặt lỏ hoạt ủộng rất linh hoạt. Khi bị khua ủộng lập tức bay vỳt lờn cao khoảng 0,5 một và xa 1-2 một, sau ủú xà xuống ngọn cõy.
Khi trời nắng to hoặc trời mưa thì bọ trưởng thành thường nấp dưới những lá gần mặt ủất và những nơi rậm rạp. Hàng ngày bọ trưởng thành hoạt ủộng giao phối nhiều nhất lỳc 5-6 giờ sỏng và 4-5 giờ chiều. Khụng thớch ỏnh sỏng trực xạ. Trứng ủẻ thành ổ 4-6 quả, ở mặt dưới của lỏ cựng cú khi ủẻ rải rỏc trong mụ lỏ, thường ủẻ tập trung ở lỏ bỏnh tẻ. trứng lỳc ủầu cú màu hơi trắng sau ủú chuyển sang màu nõu. Một con cỏi ủẻ khoảng 50-160 quả trứng. Trong ủiều kiện nhiệt ủộ 30°C giai ủoạn trứngkộo dài trong khoảng 5-9 ngày
Sâu non tuổi 1 cơ thể dẹt, hình ô val và hơi giống với rệp sáp non, bò chậm chạp trờn lỏ, cuối tuổi 1 chỳng ở mặt dưới lỏ, tại ủú lột xỏc sang tuổi 2, từ ủú sống cố ủịnh cho ủến lỳc hoỏ trưởng thành. Sõu non tuổi 1,2,3 kộo dài trong khoảng 2- 4 ngày tựy theo ủiều kiện nhiệt ủộ. sõu non tuổi 4 là giai ủoạn tiền nhộng, cơ thể dài 0,7mm.
Giai ủoạn nhộng kộo dài trong khoảng 6 ngày. Sau khi húa trưởng thành từ 12-20 giờ thỡ chỳng bắt ủầu giao phối, chỳng giao phối một số lần trong thời gian này, con trưởng thành cỏi cú thể sống tới 60 ngày, cũn con ủực chỉ sống từ 9-17 ngày. Trưởng thành khụng cú khả năng bay xa nhưng nhờ giú to nú thể phỏt tỏn ủi rất xa
Trong ủiều kiện nhiệt ủộ 18-190C và ủộ ẩm khụng khớ 90%, vũng ủời bọ phấn 35-54 ngày. Quy luật phát sinh của bọ phấn phụ thuộc vào nhiều yếu tố ngoại cảnh.
Nhiệt ủộ thớch hợp cho bọ phấn là 18-330C. ở 250C vũng ủời 22-23 ngày. Mựa hố nhiệt ủộ trung bỡnh từ 340C trở lờn sẽ làm cho sõu non bọ phấn bị chết rất nhiều và khụng thuận lợi cho hoạt ủộng sống của bọ trưởng thành.
ðộ ẩm không khí phù hợp từ 80% trở lên, phù hợp nhất là 90-95%.
Bọ phấn phỏt triển quanh năm trờn ủồng ruộng, thường cú hiện tượng gối lứa nờn khú xỏc ủịnh số lứa. Trong một năm cú 2 ủợt phỏt sinh rộ là ủầu thỏng 3 và ủầu thỏng 5. ở những vựng cú khớ hậu và thức ăn ủầy ủủ, bọ phấn cú thể cú tới 11-15 thế hệ trong một năm
6) Biện pháp phòng chống
Cú thể sử dụng bẫy dớnh màu vàng ủể diệt trừ bọ phấn khi mật ủộ cũn thấp, dùng giống chống bọ phấn.
Luân canh cây cà chua với những cây không phải là ký chủ của bọ phấn
Diệt sạch cỏ dại xung quanh ruộng (những loài cỏ là ký chủ phụ của bọ phấn), ngoài ra cỏ cũn là nơi trung gian ủể giữ nguồn vius cà chua từ vụ trước sang vụ sau (Bedford et al., 1998)
Bảo vệ và sử dụng một số loài kẻ thù tự nhiên của bọ phấn như tại Mỹ người ta ủó sử dụng một số loài ký sinh bọ phấn như loài ký sinh Encarsia luteola, Encarsia formosa và loài Verticillium lecanii(Rivany and Gerling, 1987; Rosen et al., 1994).
- Phõn vựng trồng cà chua, khoai tõy ủể dễ tổ chức phũng chống.
- Triệt nguồn cõy mang bệnh virus bằng con ủường chọn lọc giống và loại cõy bị bệnh trờn ruộng trồng cà chua, khoai tõy, ủể giảm khả năng tiếp xỳc của bọ phấn trưởng thành với cây bị bệnh
Khi cây cà chua bị bọ phấn gây hại mạnh có thể sử dụng một số loại thuốc theo nồng ủộ khuyến cỏo. Nờn quan tõm phun phũng ở những ruộng trồng cà chua ven làng, một số loại thuốc sử dụng cho hiệu lực trừ bọ phấn cao như: Bifenthrin, Buprofezin, Imidacloprid, Fenpropathrin, Endosulphan, Cyfluthrin, Amitraz, Fenoxycarb, Deltamethrin and Azidirachtin.
SÂU ðỤC QUẢ CÀ CHUA Sâu khoang - Spodoptera litura Fab.
Sâu xanh - Helicoverpa armigera Hiibner Sâu xanh - Helicoverpa assulta Guenee
Cả 3 loài trờn ủều thuộc họ Ngài ủờm (Noctuidae) Bộ Cỏnh vảy (Lepidoptera).
Ba loài sõu này cú phổ ký chủ rất rộng, phõn bố khắp nơi. Loài sõu khoang ủó ủược giới thiệu ở phần sõu hại rau họ thập tự; sõu xanh Helicoverpa armigera ủược giới thiệu kỹ ở phần sõu hại bụng; sõu xanh Helicoverpa assulta ủược giới thiệu kỹ ở này
1) Tác hại
- Cỏc vụ cà chua trồng ở Việt Nam ủề bị sõu ủục quả gõy hại tuy nhiờn mức ủộ gõy hại nặng, nhẹ phụ thuộc vào ủiều kiện khớ hậu của từng vụ. Sõu ủục quả thường gõy hại ở vụ cà chua Xuân Hè nặng hơn vụ đông.
- Trong vụ Thu đông sâu khoang là loài ựục quả chủ yếu, còn trong vụ Xuân Hè loài gây hại chủ yếu là loài sâu xanh H. assulta.
2) Triệu chứng gây hại
Triệu chứng gõy hại của ba loài trờn cà chua cú những ủiểm khỏc nhau, khi ủi ủiều tra ngoài ruộng cú thể phõn biệt ủược rừ ràng.
+ Sâu khoang (S. litura): Sâu khoang hại lá là chính. Lúc nhỏ chúng sống tập trung gần ổ trứng, gặm ăn chất xanh ủể lại biểu bỡ. Khi lớn dần thỡ cũng dần dần phõn tỏn, tuổi 3 ủó phõn tỏn gần hết, lỳc này sõu cắn thủng hoặc khuyết thành mảng. Khi cà chua cú qu thỡ sõu ủục quả ủể ăn. Sõu thườngủục từ cuống quả vào bờn trong ăn phần thịt quả.
+ Sâu xanh (H. armigera): Trên cây cà chua sâu xanh H. armigera phá hại búp non, nụ, hoa, quả; cắn ủứt cuống quả làm quả rụng. Sõu cũn ủục vào thõn cõy, cắn ủiểm sinh trưởng, làm rỗng thõn cõy.
Khi sõu hại trờn quả cà chua xanh thỡ thường ủục từ giữa quả vào, vết lỗ ủục gọn khụng nham nhở. Sõu thường chui 1/2 phớa ủuụi vẫn ở bờn ngoài, phõn sõu bỏm bờn ngoài quả. Khi quả ủó già và chớn thỡ sõu thường ủục từ cuống quả và chui vào nằm gọn bờn trong. Khi ủú phõn khụng ủựn ra bờn ngoài. Những quả cà chua bị hại cú thể bị rụng hoặc gặp trời mưa thì bị thối nhanh chóng. Chất lượng quả giảm sút, ăn có mùi hôi khó chịu.
+ Sâu xanh (H. assulta): Triệu chứng gây hại trên cây cà chua rất giống với sâu H. armigera, chỉ khỏc là vết lỗ ủục của sõu khụng gọn mà nham nhở, cú những vết bẩn khi sõu ủó chui vào bờn
trong quả. Khi trời mưa quả dễ bị thối hơn. Mặt khác, khi sâu ăn lá ủể lại cỏc lỗ thủng trờn lỏ, khi ủục trờn quả thỡ theo hỡnh xoỏy trôn ốc. Tuổi 4,5,6 chủ yếu phá hại nụ quả.
3) Quy luật phát sinh gây hại Cả 3 loài phá hại quanh năm, ở tất cả các vụ trồng cà chua. Vụ xuân hè bị hại nặng, tỷ lệ cõy bị hại cú khi ủến 100% và quả bị hại nghiêm trọng. ở vụ này trên các trà cà chua trồng sớm thường bị hại nặng hơn trồng chính vụ.
Trong vụ đông sớm từ giai ủoạn sau trồng ủến khi cõy bắt ủầu ra nụ sự gõy hại của cỏc loài sõu xanh và khoang ủều thấp, sõu bắt ủầu xuất hiện với mật ủộ cao khi cõy bắt ủầu cú hoa và gõy hại mạnh nhất khi cây thu quả rộ.
Còn trong vụ Xuân Hè các loài sõu ủục quả xuất hiện sớm ngay sau trồng. ðầu vụ sâu khoang hại mạnh hơn, xong tới giữa vụ sự gây hại của sâu khoang không nặng bằng 2 loài sâu xanh
Ở Nhật bản sâu xanh H.
assulta có 2-3 thế hệ/1năm.
Nhộng qua ủụng trong ủất ở những vùng có 3 thế hệ trong 1 năm thì trưởng thành xuất hiện vào các tháng: 5-6, 7-8 và 9-10.
Trưởng thành ủẻ trứng trờn lỏ non, ngon, và trờn nụ hoa. Giai ủoạn
Hình 9.9. Sâu xanh H. armigera 1. Trưởng thành; 2. Trứng; 3. Trứng phóng to; 4.
Hỡnh hoa trờn ủầu trứng; 5. Sõu non; 6. Mặt chớnh diện ủầu sõu non; 7. Mảnh bờn ngực trước sõu non;
8. Nhộng nhìn mặt bụng; 9. Nhộng nhìn mặt bên.
(Hình 2,3 theo ðại học Nông nghiệp Hồ Nam; các hình khác theo Chu Hoằng Phúc)
trứng kộo dài 3-5 ngày, sõu non phỏt triển trong 19-28 ngày và giai ủoạn nhộng 10-15 ngày
Mật ủộ sõu ở lứa thỏng 5-6 thường cú mật ủộ thấp hơn 2 lứa sau. Sự phỏt sinh số lượng của 2 lứa sau phụ thuộc nhiều vào ủiều kiện khớ hậu của thỏng 7,8. Nhiệt ủộ cao và ớt mưa là ủiều kiện thớch hợp nhất cho sõu non phỏt triển. Nếu năm nào vào thời gian này nhieet ủộ thấp và ẩm ủộ cao thỡ sõu phỏt triển ớt.
4) Biện pháp phòng chống
- Trước vụ trồng cà chua cú thể trồng cõy dẫn dụ ủể thu hỳt ba loài sõu hại này ủến ủể tiờu diệt chỳng nhằm giảm bớt sõu hại trờn cà chua. Cõy dẫn dụ là những cõy mà những loài sâu này ưa thích.
- Làm bả ủộc ủể thu hỳt tiờu diệt trưởng thành trước ủẻ trứng. Với sõu xanh thỡ cú thể sử dụng axit oxalic hoặc oxalat amonium trộn nước ủường và 1% thuốc trừ sõu Dipterex hoặc Padan. Với sâu khoang thì làm bẫy chua ngọt gồm: 4 phần mật mía (hoặc nước ủường 50%) + 4 phần dấm + 1 phần rượu + 1 phần nước chứa 1% thuốc trừ sâu Dipterex hoặc Padan.
- Thường xuyờn thu nhặt và hỏi những quả cà chua bị sõu ủục ủể giảm bớt sự lõy lan và sự tớch luỹ số lượng sõu trờn ủồng ruộng.
- Sử dụng ong ký sinh Trichogramma dendrolimi (Hirai et al.,)
- Sử dụng một số loại thuốc sinh học phũng trừ sõu ủục quả cà chua cú hiệu lực tốt như Delfin, Xentary, Tập kỳ, các chế phẩm Bacillus thuringiensis (Bt). Ngoài ra các chế phẩm NPV cũng rất hiệu quả. Với sâu khoang hiệu lực trừ sâu của Bt kém hơn (ngoài ủồng diệt ủược 30-50% số lượng sõu), nhưng khi phun phối hợp với thuốc trừ sõu khỏc thỡ hiệu quả tốt. Người ta cũng ủó thớ nghiệm dựng NPV-P ủể trừ sõu khoang có kết quả tốt.
- Khi mật ủộ sõu cao thể sử dụng một số loại thuốc hoỏ học cho hiệu lực trừ sõu ủục quả caao cao nhưng ớt ủộc và cú thời gian phõn giải nhanh Decis, Trebon, Sherpa, Pegasus, Ethylthiometon, Fenvalerate vào khoảng 45 ngày trước thu hoạch