Hướng dẫn 1. Nhiều thập kỷ nghiên cứu về tái định cư cho thấy tái định cư không tự nguyện liên quan tới các dự án công và tư thường làm cho các hộ gia đinh và cộng đồng chịu ảnh hưởng bị nghèo đi. Rủi ro kinh tế - xã hội chính liên quan tới tái định cư không tự nguyện - là những rủi ro nhà đầu tư phải giải quyết - được liệt kê trong Mô hình rủi ro nghèo đói và tái thiết (Cernea, 1997, 2000) được sử dụng rộng rãi như sau:
Không đất đai (khoản 27 - 28)
• Không việc làm (khoản 28)
• Không nhà ở (khoản 20 - 21)
• Bị yếu thế (khoản 8 và 19)
• Mất an ninh lương thực
• Gia tăng bệnh tật và tỷ lệ tử vong (không được nêu
• cụ thể trong Tiêu chuẩn hoạt động 5; Tiêu chuẩn hoạt động 1, khoản 7 quy định quá trình xác định rủi ro và tác động phải nghiên cứu mọi rủi ro và tác động môi trường và xã hội liên quan) Không quyền tiếp cận tài sản và dịch vụ công
• (khoản 5 và 28)
Tách biệt khỏi xã hội (khoản 20)
•
Hướng dẫn 2. Thông qua việc lập kế hoạch và thực hiện dự án đúng cách, khách hàng có thể phòng tránh hoặc giảm thiểu rủi ro một cách có hệ thống, và nếu có thể, nâng cao hiệu quả tác động phát triển của dự án bằng cách hỗ trợ các hộ gia đình và cộng đồng bị ảnh hưởng tham gia kế hoạch tái định cư trên cơ sở tham vấn và tham gia được thông tin đầy đủ (ICP), và chia sẻ lợi ích khác nhau của dự án, và bằng cách đó cải thiện mức sống của họ. Đầu tư vào phát triển kinh tế và xã hội địa phương có thể đem lại lợi ích cho khách hàng vì nâng cao thiện chí của cộng đồng bị ảnh hưởng và cộng đồng sở tại, và nâng cao uy tín doanh nghiệp. Ngược lại, nếu không có công tác kế hoạch và quản lý đúng cách, tái định cư không tự nguyện có thể dẫn tới hậu quả làm giảm tác động phát triển của dự án và ảnh hưởng xấu tới uy tín của khách hàng.
Hướng dẫn 3. việc mất quyền tiếp cận tài sản và tài nguyên thiên nhiên chung là một yếu tố quan trọng phải cân nhắc khi đánh giá tác động của dự án tới sinh kế của cộng đồng và hộ gia đình bị ảnh hưởng như được nêu tại Hướng dẫn 1 trên. loại hình tài sản có thể mất quyền tiếp cận có thể bao gồm, nhưng không bị hạn chế bởi, bãi chăn thả, cây ăn quả, cây thuốc, vật liệu sợi, gỗ củi, và các tài nguyên rừng không khai thác gỗ, đất canh tác, đất hoang hóa, lô rừng, và ngư trường. Mặc dù các tài nguyên trên không thuộc sở hữu của các hộ gia đình đơn lẻ, nhưng quyền tiếp cận tài nguyên thường là yếu tố then chốt đối với sinh kế của các hộ gia đình bị ảnh hưởng, và nếu thiếu quyền đó thì các hộ gia đình phải đối mặt với rủi ro nghèo đói do dự án gây ra.
Hướng dẫn 4. Cơ quan chính phủ thường có trách nhiệm lập kế hoạch và thực hiện việc di dời vật lý và kinh tế để chuẩn bị cho các dự án tư nhân hoặc thực hiện việc trên với tư cách nhà tài trợ trực tiếp của dự án. Một số nước có luật pháp quốc gia hướng dẫn quá trình tái định cư.
Cơ quan chính phủ đáp ứng quy định pháp lý quốc gia, trong khi khách hàng được yêu cầu phải đảm bảo quá trình tái định cư được tiến hành thay mặt khách hàng phải tuân thủ luật pháp quốc gia và thỏa mãn mục tiêu của Tiêu chuẩn hoạt động 5. Điều này có thể đòi hỏi phải bổ sung cho các nỗ lực của Chính phủ về một số phương diện như được nêu trong phần tái định cư của Chính phủ dưới đây (khoảng Hướng dẫn 68 - Hướng dẫn 74).
Mục tiêu
Để tránh hoặc ít nhất là giảm thiểu việc tái định cư
• không tự nguyện khi có thể có những phương án thiết kế khác cho dự án.
Tránh hoạt động cưỡng chế người dân ra khỏi đất.
• Để dự báo và tránh, hoặc nếu không tránh được
•
thì giảm thiểu tác động xấu về xã hội và kinh tế từ việc thu hồi hay hạn chế sử dụng đất bằng cách:
(i) bồi thường thiệt hại mất tài sản bằng chi phí di dời,4 và (ii) đảm bảo rằng các hoạt động tái định cư được thực hiện với việc công bố thông tin, tham vấn thích hợp, và sự tham gia có hiểu biết của những người bị ảnh hưởng.
Để cải thiện hoặc ít nhất là phục hồi sinh kế và
• mức sống cho những người phải di dời.
Để cải thiện điều kiện sống cho những người phải
• di dời thông qua việc cung cấp chỗ ở với đảm bảo quyền nắm giữ hợp pháp5 tại địa điểm tái định cư.
Hướng dẫn 5. doanh nghiệp được khuyến khích tránh việc thu hồi đất đai nếu việc này dẫn tới sự di dời vật lý hoặc kinh tế của con người. Điều này đòi hỏi khách hàng phải nghiên cứu kỹ các phương án thay thế khả thi, bao gồm cả chi phí xã hội và dự án liên quan tới việc di dời. Nếu không tránh được việc di dời, phải giảm thiểu tác động tiêu cực tới cá nhân và cộng đồng thông qua việc điều chỉnh tuyến đường hoặc địa điểm của cơ sở hạ tầng của dự án (ví dụ đường ống, đường tiếp cận, nhà máy, kho bãi, v.v...)
Hướng dẫn 6. Nếu không tránh được việc di dời, mọi sự cưỡng chế liên quan tới dự án phải tuân thủ luật pháp quốc gia và phải được tiến hành theo cách thức phù hợp với mục tiêu của Tiêu chuẩn hoạt động này. Hướng dẫn cụ thể hơn được nêu trong khoản Hướng dẫn 55 dưới đây.
Ngoài hướng dẫn trong khoản Hướng dẫn 55, nguyên tắc về nhân quyền quốc tế được nêu trong Nguyên tắc hướng dẫn của liên hợp quốc về di dời nội địa – đặc biệt là trong Phần III: Nguyên tắc liến quan đến việc bảo vệ trong di dời – sẽ là hướng dẫn bổ ích về các quyền và bảo vệ đối với con người bị di dời.Hd1
Hướng dẫn 7. Có một số trường hợp phải lưu ý đặc biệt nếu việc thu hồi đất đai liên quan tới dự án nẩy sinh trong khu vực có sự tranh chấp phổ biến về đất đai hoặc tại đất nước/khu vực/lãnh thổ vừa trải qua xung đột và người dân bị trục xuất (hoặc tự rời đi) vì xung đột, và nếu quyền sở hữu đất đai chưa rõ ràng tại thời điểm thu hồi. Khách hàng phải biết rõ là việc thu hồi đất đai trong những trường hợp như vậy làm tăng thêm độ phức tạp đối với các thách thức thường có trong thu hồi đất đai
4 Chi phí di dời là thường tính theo giá trị thị trường của tài sản cộng thêm chi phí giao dịch. Khi áp dụng phương pháp định giá tài sản này, thường không tính đến khấu hao tài sản. Giá trị thị trường được tính theo giá trị mà cho phép cộng đồng bị ảnh hưởng hay người dân mua tài sản thay thế với giá trị tương tự. Phương pháp định giá chi phí thay thế cần được ghi chép đầy đủ và đưa vào kế hoạch Tái định cư và/hoặc Phục hồi Phương kế sinh nhai (xem thêm khoản 18 và 25).
5 Đảm bảo quyền nắm giữ hợp pháp là khi đảm bảo được cho những người tái định cư không bị ép đi khỏi nhà trong thời gian đó.
Hd1 văn phòng cao ủy liên hợp quốc về nhân quyền: Nguyên tắc hướng dẫn về di dời nội địa: Báo cáo của Đại diện của Tổng thư ký, ông Francis M. deng (Tháng 2 1998), E/CN
và tái định cư không tự nguyện, và có tiềm năng làm trầm trọng xung đột đất đai hiện có. Trong trường hợp phải di dời vì xung đột nẩy sinh trước khi khách hàng tham gia, Hướng dẫn này khuyến khích việc áp dụng Nguyên tắc hướng dẫn nêu trên của liên hợp quốc.
Hướng dẫn 8. việc đền bù cho đất đai và các tài sản khác nên được tính toán theo giá thị trường cộng thêm chi phí giao dịch liên quan tới việc phục hồi tài sản. về thực tế, những đối tượng phải chịu tác động xã hội và kinh tế tiêu cực vì dự án thu hồi đất đai và/hoặc hạn chế sử dụng đất đai, thường bao gồm những đối tượng có quyền sở hữu hoặc đòi hỏi được pháp luật công nhận về đất đai; những đối tượng có đòi hỏi về đất đai theo phong tục, và những đối tượng không có đòi hỏi được pháp luật công nhận, cũng như các đối tượng sử dụng tài nguyên thiên nhiên theo mùa vụ như người chăn thả, gia đình đánh bắt cá, người đi săn và hái lượm là những đối tượng có thể có quan hệ kinh tế phụ thuộc lẫn nhau với các cộng đồng trong khu vực dự án. Sự khác biệt tiềm năng về loại hình đất đai và những đối tượng có đòi hỏi về đất đai làm cho việc tính toán tổng chi phí di dời trong những trường hợp trên trở nên khó khăn và phức tạp.
Hướng dẫn 9. vì lý do trên, trong quá trình đánh giá rủi ro pháp lý, xã hội và uy tín liên quan tới việc thu hồi và hạn chế sử dụng đất đai, khách hàng phải xác định và tham vấn với các cá nhân và cộng đồng bị di dời do việc thu hồi và/hoặc hạn chế sử dụng đất đai, cũng như với các cộng đồng sở tại tiếp nhận những người bị di dời để có đủ thông tin về quyền sở hữu, các đòi hỏi và việc sử dụng đất đai. Mọi thành phần các hộ gia đình và cộng đồng phải được tham vấn, dù trên cơ sở cá nhân hoặc thông qua đại diện điển hình nếu số lượng người là lớn, và đặc biệt lưu ý tới những nhóm dễ bị tổn thương. quá trình tham vấn phải tập hợp ý kiến và mối quan ngại của phụ nữ và nam giới. Ngoài ra, khách hàng phải đảm bảo mọi hộ gia đình và cộng đồng được thông báo sớm trong quá trình lập kế hoạch về các phương án lựa chọn và quyền lợi của họ liên quan tới việc di dời và đền bù.
Các hộ gia đình và cộng đồng cũng phải có cơ hội được tham gia trên cơ sở được thông tin đầy đủ trong các giai đoạn then chốt của kế hoạch tái định cư để việc giảm nhẹ tác động tiêu cực của dự án được thực hiện phù hợp và lợi ích tiềm năng của việc tái định cư được bền vững. Thông tin bổ sung về tham vấn và tham gia của hộ gia đình và cộng đồng bị ảnh hưởng được nêu trong Tiêu chuẩn hoạt động 1 và Hướng dẫn đi kèm.
Hướng dẫn 10. Nhiều quốc gia có mức đền bù được pháp luật quy định về hoa mầu và/hoặc đất đai. Khách hàng được khuyến cáo đánh giá mức đền bù do chính
phủ quy định và điều chỉnh nếu cần thiết để đáp ứng mức đền bù tiêu chuẩn. việc đánh giá mức đền bù trên tốt nhất là nên được tiến hành bằng cách thuê chuyên gia nông học có kinh nghiệm hoặc chuyên gia đủ năng lực tương đương có kinh nghiệm thực tế về hệ thống đền bù và định giá nông nghiệp của nước sở tại.
Hướng dẫn 11. Chỉ riêng việc đền bù thì không đảm bảo phục hồi hoặc cải thiện sinh kế và phúc lợi xã hội của các hộ gia đình và cộng đồng bị di dời. việc phục hồi và cải thiện sinh kế thường có thể bao gồm nhiều loại tài sản liên kết với nhau như quyền tiếp cận đất đai (sản xuất, canh tác, và chăn thả), tài nguyên biển và nước (ngư trường), quyền tiếp cận mạng lưới xã hội, tiếp cận tài nguyên thiên nhiên như sản phẩm rừng lấy gỗ và không lấy gỗ, cây thuốc, khu vực săn bắn và hái lượm, chăn thả và thu hoạch, nước ngọt, cũng như việc làm, và vốn. Các thách thức chính liên quan tới tái định cư nông thôn bao gồm việc phục hồi sinh kế dựa trên việc sử dụng đất đai hoặc tài nguyên thiên nhiên và nhu cầu không gây ảnh hưởng tới sự tiếp diễn về mặt xã hội hoặc văn hóa của Cộng đồng bị ảnh hưởng, bao gồm cả cộng đồng sở tại tiếp nhận dân cư di dời tới tái định cư.
Tái định cư tới khu vực đô thị hoặc cận đô thị thường ảnh hưởng tới nhà ở, việc làm và kinh doanh. Thách thức chính liên quan tới tái định cư ở đô thị là phục hồi sinh kế dựa trên tiền công hoặc kinh doanh có liên quan đến địa điểm (ví dụ như vị trí gần nơi làm việc, khách hàng và thị trường).
Hướng dẫn 12. dưới đây là tổng hợp các khuyến nghị đối với quá trình thiết kế các biện pháp để nâng cao hiệu quả và phục hồi sinh kế dựa trên địa điểm, tiền công và kinh doanh:
Sinh kế dựa trên địa điểm: Tùy theo loại hình di dời kinh tế và/hoặc địa điểm tiếp nhận phụ nữ và đàn ông bị di dời, những người đó có thể hưởng lợi từ: (i) hỗ trợ về việc tiếp nhận hoặc được quyền tiếp cận đất đai được đền bù, bao gồm quyền tiếp cận đất chăn thả, canh tác, rừng, tài nguyên nhiên liệu và nước; (ii) chuẩn bị đất nông nghiệp về mặt vật lý (ví dụ giải phóng, làm nền, đường tiếp cận và ổn định đất); (iii) rào chắn cho bãi chăn thả hoặc canh tác; (iv) yếu tố đầu vào nông nghiệp (ví dụ hạt giống, cây giống, phân bón, tưới tiêu); (v) chăm sóc thú y; (vi) tài chính quy mô nhỏ, bao gồm ngân hàng gạo, ngân hàng gia súc và vay tiền mặt; và khả năng tiếp cận thị trường (ví dụ bằng các phương tiện vận tải và cải thiện khả năng tiếp cận thông tin về cơ hội trên thị trường).
Sinh kế dựa trên tiền công: Những người làm công ăn lương trong các hộ gia đình và cộng đồng có thể hưởng lợi từ đào
tạo kỹ năng và giới thiệu việc làm, các điều khoản trong hợp đồng ký với các nhà thầu dự án về tuyển dụng lao động tạm thời hoặc dài hạn hơn cho người lao động địa phương, và tín dụng quy mô nhỏ để khởi sự doanh nghiệp.
Người làm công ăn lương có thu nhập bị ảnh hưởng trong thời gian di dời vật lý phải được đền bù tái định cư để trang trải các chi phí này và chi phí ẩn khác. Phụ nữ và nam giới bị ảnh hưởng phải có được cơ hội như nhau để hưởng lợi từ các điều khoản trên. vị trí của nhà ở tái định cư, trong trường hợp của những người bị di dời về mặt vật lý, có thể là yếu tố đóng góp đáng kể để đạt được sự ổn định về kinh tế - xã hội. Nên thận trọng cân nhắc khả năng của những người làm công ăn lương được tiếp tục tiếp cận nơi làm của mình trong và sau khi tái định cư; nếu khả năng này bị suy giảm thì cần áp dụng các biện pháp giảm nhẹ để đảm bảo sự tiếp diễn và tránh tổn thất thuần về phúc lợi đối với hộ gia đình và cộng đồng bị ảnh hưởng.
Sinh kế dựa trên kinh doanh: Các doanh nhân (đã có doanh nghiệp hoặc đang khởi sự) và thợ thủ công có thể hưởng lợi từ tín dụng hoặc đào tạo (ví dụ lập kế hoạch kinh doanh, tiếp thị, quản lý kho và chất lượng) để mở rộng công việc kinh doanh và tạo việc làm địa phương. Khách hàng có thể hỗ trợ doanh nghiệp địa phương bằng cách mua hàng hóa và dịch vụ cho dự án của họ từ các nhà cung cấp địa phương.
Hướng dẫn 13. Tiêu chuẩn hoạt động 5 quy định phải có điều khoản về nhà ở và sự đảm bảo quyền sở hữu phù hợp đối với những người bị di dời tại địa điểm tái định cư. Nhà ở hoặc nơi ở phù hợp có thể được đánh giá về chất lượng, mức độ an toàn, kích thước, số phòng, khả năng trang trải, khả năng sinh sống, sự phù hợp về văn hóa, khả năng tiếp cận,Hd2 mức độ đảm bảo về quyền sở hữu và đặc điểm địa phương. Nhà ở phù hợp phải tạo điều kiện tiếp cận cơ hội việc làm, thị trường, và các phương tiện sinh kế khác như đất nông nghiệp hoặc rừng, và có hạ tầng cơ sở và dịch vụ cơ bản như nước, điện, vệ sinh, chăm sóc y tế, và giáo dục tùy theo điều kiện địa phương và tùy vào việc các dịch vụ này có thể được hỗ trợ và duy trì. Địa điểm phù hợp không được bị ảnh hưởng bởi lũ lụt hoặc các mối nguy hiểm khác.
Nếu có thể, khách hàng nên có nỗ lực cải thiện các khía cạnh về nhà ở được nêu trong khoản này, bao gồm mức độ đảm bảo về quyền sở hữu, để có thể tạo điều kiện sống tốt hơn tại địa điểm tái định cư, đặc biệt là đối với những đối tượng không có quyền hoặc đòi hỏi được pháp luật công nhận về vùng đất họ sinh sống, như những người định cư không chính thức (Tiêu chuẩn hoạt động 5, khoản 17 (iii) và/hoặc những người dễ bị tổn thương như được miêu tả trong Tiêu chuẩn hoạt
động 1). việc bố trí các phương án cải thiện và sắp xếp thứ tự ưu tiên đối với các phương án cải thiện đó tại địa điểm tái định cư nên được tiến hành với sự tham gia của những người bị di dời cũng như với cộng đồng sở tại nếu thích hợp.
Hướng dẫn 14. Đảm bảo quyền sở hữu là yếu tố quan trọng đối với nhà ở phù hợp. Đảm bảo sở hữu với mức độ cao nhất có nghĩa là những người sinh sống là chủ sở hữu được pháp luật công nhận của đất đai và công trình của họ và có quyền tự do mua bán hoặc thế chấp tài sản của họ. với mức độ tối thiểu, đảm bảo sở hữu có nghĩa là bảo vệ người sinh sống khỏi bị trục xuất. Trục xuất có nghĩa là di dời con người và tài sản của họ ra khỏi đất đai và công trình ngược với ý muốn của họ mà không có sự bảo vệ về luật pháp hay bảo vệ theo phương thức khác nào. Cải thiện mức độ đảm bảo về sở hữu có thể có tác động tích cực tới mức sống của người bị di dời. Như được miêu tả trong Tiêu chuẩn hoạt động 5, khoản 17, những người bị di dời có thể có quyền lợi hợp pháp đối với vùng đất đó, họ có thể có quyền lợi được thừa nhận nhưng không được pháp luật công nhận chính thức đối với vùng đất (ví dụ đòi hỏi về đất đai theo phong tục truyền thống hoặc sở hữu tập thể về khu đất tập thể);
hoặc họ có thể không có quyền lợi nào được pháp luật công nhận về vùng đất họ chiếm hữu (ví dụ người định cư không chính thức hoặc định cư cơ hội). Ngoài ra, những người bị di dời có thể là người thuê để ở theo mùa vụ hoặc dài hạn, những người di cư trả tiền và không trả tiền hoặc di cư theo mùa vụ. Đảm bảo quyền sở hữu đối với mỗi loại người sinh sống có thể khác nhau như được nêu trong Nguyên tắc và hướng dẫn cơ bản của liên hợp quốc về trục xuất và di dời liên quan tới phát triển (Điều tra viên đặc biệt của liên hợp quốc về quyền có nhà ở, 2007).Hd3
Hướng dẫn 15. Những người bị di dời có đặc điểm được miêu tả trong Tiêu chuẩn hoạt động 5, khoản 17 (ii) là những đối tượng dễ bị tổn thương vì có thể bị nhà nước hoặc tổ chức khác trục xuất và di dời trong tương lai, đặc biệt nếu họ đã nhận tiền đền bù nhưng không có nơi nào để di chuyển đến. vì vậy, nên cân nhắc có biện pháp bảo vệ bổ sung. Những biện pháp này được miêu tả trong khoản Hướng dẫn 45. Trong một số trường hợp, người thuê có thể đủ điều kiện để được thay thế nhà ở và trong trường hợp khác có thể được tái định cư tại nhà ở tương tự với điều kiện sở hữu cải thiện hoặc tương đương.
Phạm vi áp dụng
Hd2 Nhà ở hoặc nơi ở mới, tùy trường hợp, phải phù hợp với khái niệm về thiết kế chung, và loại bỏ rào cản vật lý ngăn trở.
Hd3 văn phòng Cao ủy liên hợp quốc về nhân quyền: Nguyên tắc và hướng dẫn cơ bản về trục xuất và di dời liên quan tới phát triển: báo cáo của điều tra viên đặc biệt về nhà ở phù hợp với vai trò là yếu tố cấu thành quyền về mức sống thỏa đáng, ông Miloon Kothari, 11 tháng 7 năm 2007, a/HRC/4/18.