DẠY HỌC TẬP LÀM VĂN
B. KỂ CHUYỆN TRONG VÃN HỌC VÀ VÀN KỂ CHUYỆN TRONG NHÀ TRUỜNG
2. Đặc điểm của văn kể chuyên
Vãn kể chuyện đòi hỏi phải có chuyện hay và cách kể hay. Bàn vê vấn dề này, nhà văn Phạm Hổ viel : "Muốn kể chuyện hay, người viêt nên biết những cái hay trong nghệ thuật kể.
Chúng ta ai cũng biết chuyện Sang cà mình con. Với nội dung ấy, thật ra có nhiéu cách kể. Có the kể thật thà và cáu kết đưn giản lá llura óng, óng mát rỏi, khỏe rỏi, còn con thì mệt nhoài câ người dây !" hoặc khá hơn một chút :"Thưa ồng, ơng ráo hết mồ hôi thì con lại ư<Tt dám mồ hôi ". Nhưng hay nhất vẫn là cách cha ông ta da kể : "mồ hồi ông chạy hết sang mình con". Nơ vừa hình tượng, vừa cơ ý nghĩa mỉa mai phê phán ... Trở lại truyện Nồi xúp rìu.
Thực ra cũng có nhiều cách de làm cho cái bà keo kiệt kia phải bỏ ra mọt ít bột, mor. bánh nù. Ví dụ có thổ bịa ra mọt cót truyện khác.
Biêt bà keo kiệt nhưng cũng biết bù ta cỏ đứa con ra trận, nên anh linh mới ké : "Cài một anh lính, v ì gặp mọt bà keo kiệt nên dã chêt đỏi (V trên dương ve thăm mẹ. "Bá keo kiệt nghe chuyện dó, lo nghĩ 114
đến con mình, xấu hổ vì tính keo kiệt của mình nôn da đem bột, mì và bánh mì ra cho anh lính nấu xúp ăn cho đỡ đói... Nhưng rỡ ràng giữa hai cốt truyện, cốt truyện Nồi-xúp rìu hay hơn nhiêu vì nó thồng minh hơn, mới hơn, hấp dẫn hơn. Còn cốt truyện sau phần nào hơi công thức ... Qua hai câu chuyện Sang cả mình con và Nồi xúp rìu, chúng ta cỏ thể nói : phải chọn cốt truyện hay nhất, cách kế hay nhất dể mà kế chứ không phải cốt truyện nào cũng kể, cách kể nào cũng dược. Có nhà văn dã nghĩ ra ba, bốn, năm cốt truyện rồi mới chọn cái nào ưng ý nhất dể viết"(*).
a) Tìm tòi, lựa chọn đ ể có chuyện (cốt truyện) hay khi kể chuyện
Ở phân trên la da nói :"Chuyện là sự việc có diễn biên nhằm nói lên mọt dieu gì dó". Như vậy cỏ hai yếu tố tạo nên chuyện sự việc có diễn hiển và ý nghĩa, diều muốn nói qua sự việc. Như vậy kể chuyện thực ra dâu phải giản dem la kể một câu chuyện nào đò mà thông qua câu chuyện ta muốn kế về ý nghĩa của cuộc sống xung quanh, kổ vổ phẩm chất, tính cách con người từ dó thấy cái hay cái dở của cuộc sống dể thêm tin ycu, thêm hăng hái phấn đấu, lu dương, làm cho cuộc dời thêm tốt dẹp. Do dỏ "sự việc có diễn hiến" chỉ ĩcì phmxng íiệìi còn "Ý nghĩa, diêu muốn nói" mcri là mục dich của chuyện. Người la có thể kế vồ con người, sự việc cỏ thật, đa xảy ra trên dời, cũng có thế bịa ra câu chuyện, bịa ra nhân vật dựa trên kinh nghiệm sống của mình nhưng không thể bịa ra ý nghĩa cuộc đời. Ý nghĩa cuộc dời phải rất thạt, gan bó và thể hiện sâu sắc cách hiểu, niềm tin, lí tưởng, đạo dức... thiêng liêng của dân lộc và thòi dại. Chuyện và nhân vạt là hư cấu hay cỏ thật không phải là dieu quan trọng. Điều quan trọng là mỏi chuyộn nói được diều gì bo ích cho con người và cuộc dời. Tóm lại chuyện có hay hay không chinh là ở ý nghĩa cuộc sông nó mang lại cho người dọc.
(*) Vũ Tú Nam - Pliịini Ho - Hùi Hiền - Tài liệu đa dẫn - tr. 22.
115
Bàn về mối quan hệ giữa " cái sự việc có diễn biến" và ”ý nghĩa, điều muốn nói” Phạm Hố viết "Nhà vãn Nguyên Công Hoan có viet truyện Thanh . ỉ Dạ ! trong đó có thê nói là không có côt truyện gì cả. Thanh, một đứa ở, hết bị người này gọi, sai bảo làm việc gì đó, lại bị bao nhiêu người khác gọi. sai làm việc khác. Không có chuyện nhưng vẩn có ý nghĩa : Số phận đứa ở thật đáng thương, một mình phải phục dịch cho bao nhiêu ồng chủ, bà chủ, cô chủ, cậu chủ... Vì vậy, dù có chuyện hay không có chuyện, nhũng gì ta ké đều phải có ý nghía. Nên hiểu ba chữ ý nghĩa này một cách thật rộng rãi. Có khi đó là một triết lí về cuộc sống. Một người đi xin việc làm, chỉ nhờ nhặt một cái đinh mà được nhận vào làm việc - Chuyện ấy muốn nói nhiều khi nhữỉig việc nhỏ lại thế hiện được bản chất con người... Có khi đó là một vấn đề xâ hội mà tác giả muốn nêu lèn trong truyện. Trong Chị bếp đi lấy chồng của A.Sê- khốp, tác giả muốn nêu lên một câu hỏi : Tại sao di lấy chồng khố như vậy mả người ta van di lấy chồng và sao số phận người phụ nữ lại cứ khổ như vậy ? Có khi đó là một tình cảm rất đẹp, rất cao quý mà người kể chuyện muốn gợi lên. Một người đi du lịch nhiều nơi, khi trở về quê hương mới thấy quê hương mình là nơi đẹp nhất"(*).
Muốn ùm được truyện hay, cốt truyện hay, ta phải chịu khó quan sát, tìm hiểu vẻ cuộc sống xung quanh, khỏng nen bằng lòng với một số mẫu hoặc cong thức có sẵn. Lấy ví dụ cuộc sống trong nhà trường. Ở đó có quan hệ thầy và trò, trò và trò, thầy và đồng nghiệp, thầy và phụ huynh học sinh... Các mối quan hệ dó đâu chỉ xoay quanh mấy khía cạnh : chain học hay lười học, giúp đỡ bạn bè sửa chửa khuyết diểm, liên bộ trong học tập, lao dộng ... Nếu đi sâu, suy ngăm có thể tháy cuộc sống nhà trường cũng đa dạng, phức tạp, phong phú như cuộc sống bên ngoài. Cũng là quan hẹ thầy với
c ) Vũ Tú Nam - Phạm Hó' - hùi Hicn - Tài liệu đa dán - ir 17.
] 16
trò, trò với trò, mẩu chuyện sau đây trong Tiếng Việt 5 - SGK phổ cập tiểu học (chưong trình 100 tuần) đã đề cập tới nhữns vấn đề giàu tính nhân vãn.
H À N H V I H À O H I Ệ P
Ba hay bốn học sinh đang bắt nạt Cơ-rô-xi, cậu bé tóc hoe, một tay bị liệt. Bọn chúng lấy thước kẻ đánh, ném hạt dẻ vào đầu, gọi cậu là con quỷ què và nhại cái tay què. Cơ-rô-xi hết nhìn đứa này lại nhìn đứa khác với đôi mất van lon, muốn được yên thân. Nhưng bọn chúng càng làm già một cách quá quắt. Thằng Phơ-răng- ti còn bắt chước mẹ của Cơ-rô-xi. Bọn học sinh cười ầm lên. Cơ-rô-xi mất bình tĩnh, chộp lấy một lọ mực ném Phơ-răng-ti nhưng không may lại trúng thầy giáo đang bước vào lớp.
Thầy giáo giận tái mặt, giọng lạc hẳn đi : - Ai vừa ném lọ mực ?
Không một tiếng trả lời. Ga-rôn thấy thuong Cơ-rồ-xi quá, đứng dậy quả quyết :
- Thưa thầy, em ném đấy ạ !
Thầy giáo nhìn Ga- rôn rồi nhìn cả lóp đang sửng sốt và nói với một giọng bình tĩnh :
- Không phải em ! Người phạm lỗi sẽ không bị phạt, nếu em ấy đứng dậy.
Cơ-rô-xi đứng dậy vừa nói vừa khóc :
- Thưa thầv, các bạn ấy trêu chọc em, chế giễu em, em tức quá ... em đà ném ...
- Em ngồi xuống - Thảy giáo nói - Vậy những ai đã chê giễu bạn, hfiy đứng lên !
Bốn tron2 nhữn2 người 2ãy sự đứng dậy, đầu cúi gầm xuống.
Thầy giáo nói :
- Các cm đa Iăn2 nhục một người bạn không hề gây sự gì với mình. Các om đa nhạo bán2 một người tàn tật, một bạn yếu đuối.
Các cm đã phạm phải một hành động hòn nhát !.
Thầy đi đến bẽn cạnh Ga-rôn, nâng đầu cậu lên : - Em có lấm lòng thật cao quý.
{Titeo A. MT XI)
Chuyện trên kể lại nhữn2 việc vẫn thường xảy ra trong các lớp học : sự treu chọc nhau 2iữa HS, việc tìm kẻ gây ra một lỗi lầm, sự nhắc nhó, giáo dục của thầy giáo ... Cái mới, cái lạ tạo sự chú ý của n2ười dọc ở chuyện nãy là : Ba hay bón HS trêu chọc, bắt nạt, chế dieu một bạn bị liệt tay, dẩy bạn đó dên hành động bột phát : ném lọ mực. Thươn2 bạn. sợ bạn có thể bị kỉ luật nặng, một HS da nhận loi thay. Thôn2 qua hai việc đối lập nhau đó, chuyện nêu ra vấn de : thái độ với các bạn tàn tật, tì nil thương với bạn.
Chuyện kể khõne dài nhưng 2ây xúc động mạnh. Coi thầy giáo phê phán các bạn chê' diễu Cơ - rô - xi, khen ngợi Ga- rôn ngấn gọn nhưng da làm nổi lên ý n2hĩa của chuyện. Một khía cạnh khác cũng tạo nên cái mới, sự hấp dẫn của chuyện, dó là cách ứng xứ sư phạm thật tuyệt vời của thầy eiáo.
ITiầy da kim dược cơn 2iận làm Tạc cá giọng đi dê không đưa ra những lcrt lúận dữ, những câu nói có thể xúc phạm den HS. Thay cũng rất tinh khi nhận ra ve "sửng sốt" của cả lớp trước hành động cúa Ga-rôn dể không vội phê phán em. Đồng thời thầy cQng rất nhanh dưa ra nhận xét quả quyết ”Khôn2 phải em !" và dưa ra cách giải quyẽl sáng suốt vừa thế hiện tình thương vừa gỡ dược sự bế tấc :"Người phạm lỏi sC khõny bị phạt nếu em ấy đứng dậy !". Cuối cùng những lời tháy phê phán hoặc ca neợi cũng vừa dủ. Không 118
đao to búa lớn, khống dài dòng nhưng gây ấn tượng mạnh cho cả HS và cả người đọc.
Sau đây là một mẩu chuyện khác, cũng nói vỗ quan hệ trò với trò, cũng đỗ cập đến viẹc học tập nhưng lại nhằm tới ý nghía sâu xa khác :
TÍNH GHEN TỊ
Đờ-rô-xi là người học giỏi nhất lớp. Nhưng Vô-ti-nj thường ghen tị với Đờ-rồ-xi.
Sáng hổm nay, thầy giáo vào lớp học và đọc điểm thi : - Đờ-rồ-xi mười điểm, dược thưởng huy chương vàng.
Vổ-ti-ni nghe thấy thế, hát hoi rất mạnh. Thây giáo nhìn và hiểu ngay :
- Vô-ti-ni, lính ghen tị là một con rán độc gậm mòn khối óc và hủy hoại trái tim con người đấy !
Tất cả học sinh, trừ Đờ-rỏ-xi đều nhìn Vô-ti-ni. Nó muốn trả lời nhưng khống nói được, ngồi sững sờ, mặt tái mét. Sau đỏ nỏ viết bằng nét chữ to vào một tờ giấy :”Tồi không ghen tị với những ai dược thưửng huy chương vàng nhừ sự che chở và sự bất công".
Vồ-ti-ni định chuyển tờ giấy ấy cho Đờ - rồ - xi. Cũng lúc ấy mấy ban ngoi bên cạnh Đừ - rỏ - xi vẽ một chiếc huy chương trên giấy trong dỏ có hình con ran đen. Thừa dịp thảy giáo ra ngoài lớp, một bạn dứng dậy làm ra vẻ trịnh trọng định mang chiếc huy chương giấy tặng con người ghen tị kia - Ca lớp chuẩn bị xem một màn kịch thú vị. Vổ - ti - ni lúc ấy run lên. Chợt Đờ - rõ - xi nói to :
- Hày đưa dây cho tồi !
- Thố câng tốt Đờ - rỏ - xi, chinh cậu phải mang tặng mơi đúng.
119
Đờ - rỗ - xi cầm cỏi huy chương giấy xộ vụn ra. Vừa 1ĩC ấy, thầy aiáo vào lớp và tiếp tục giảng bài. Tồi không ngớt nhìn Vo-ti- ni thấy nó thẹn, mặt đỏ nhừ lên. Nó từ từ lấy mảnh giấy đã viết và như neười đang trí, vê vô trong bàn lay rồi xé vụn, thả dưới ghế ngồi.
Then A-MI-X1 ,
(Tiếng Việt 5 - sách cấp 1 phô cập)
Troné chuyện trên, hành vi cao thượng và xấu xa, sự sáng suốt của dư luận tập thể, sự hối lỗi của kẻ có lỗi... tạo nên sức hấp dẫn.
Nó khiến câu chuyện vưtỵt lẽn ưên ý nghĩa thông thường của sự kiện đọc điểm thi.
lom lại muốn cố chuyện hay cân phải cỏ sự lao động nghiêm túc, có sự suy nghĩ sãu xa khi đi tìm cốt truyện. Quan trọng nhất là tìm ra ý nghĩa sâu sắc, mới mẻ của chuyện.
b) Phái tạo được cách kể chuyện có duyên y hấp dẫn
Cách kể chuyện cố duyên, hấp dẫn do nhiêu yếu tố tạo nôn : cách sáp xếp câu chuyện, cách mở đâu, kêt thúc, cách thãt nút, cách lựa chọn neổi kể, eiọne kể, lựa chọn chi tiết hay tình huống hay ...
Muốn kể được chuyện, đâu tiên phải sắp xếp các sự việc trong câu chuyện theo một trình tự. Người ta gọi dỏ là việc xây dựng bố cục. Irone nhà trườne eọi là lập dàn V (dàn bài) cho câu chuyện, c nhà trườne, dàn ý một câu chuyện thường gồm cỏ ba phan : mở truyện, than truyện và kết truyện. Tronc việc sẩp xếp cho dàn ý câu chuyện, diều quan trọng là các chi tiết phái tạo nên sự hợp lí. Trong truyện dân gian Nea có truyện Nồi xúp rìu. c ỏ the tỏm tãt truyện đỏ như sau : Một bà keo kiệt khòne muốn cho ai một tí gì. Một anh lính đi trận vỏ, đói quá, nhưne biết tính bà keo kiẹt, anh chỉ xin mượn cái riu đc nấu xup. Thấy chẳng mât cì, bà kia đồng ý ngay. Anh lính rứa sạch rìu cho vào nỏi. Nước sồi, anh nêm thử 120
khen ngon nhưne chê loãng, xin bà ta ít bột. Bà kia cho ít bột. Anh lính lại đun, lại nếm, rồi xin tí bơ, tí muối. Bà kia lại cho. Cuối cùng anh cho biết xúp đã được, mời bà keo kiệt cùng ãn món xúp rìu. Món xúp ngon thật. Bà keo kiệt vừa ăn vừa lạ lùng không hiểu vì sao rìu lại nấu thành cháo neon thế. Anh lính vừa ăn, vừa cười thầm trong bụng. Nhà văn Phạm Hổ đã phân tích tính hợp lí của câu chuyện trẽn như sau : nếu anh lính không dùne mưu mượn cái rìu nấu xúp, rồi đun, rồi nếm, rồi khen ngon, rồi xin từne thứ, chắc gì anh đã được bà keo kiệt cho. Nếu không xin từne thứ mà xin tất cả một lúc, chắc chắn bà keo kiệt sẽ từ chối. Rổi còn động tác nếm, lời khen ngon cũng là cơ sở để dẫn tới việc xin tiếp thứ này, thứ khác. Cuối cùng bà keo kiệt đa cho tất cả những thứ gì cần thiết để nấu xúp mà bà vẫn thấy vui vẻ. Anh lính thông minh được ăn một bữa xúp ngon lành.
Cần chú ý : bảo đảm sự hợp lí trong toàn câu chuyên cùng như trong từng tình tiết. Trở lại câu chuyện Hành vi hào hiệp hay Tính ghen tị đã trích dẫn ở phân trên. Ta thấy các chi tiết sáp xếp thật họp lí. Nếu khône có chi tiết” cả lớp đang sửng sốt" vì hành động nhận lỗi của Ga-rôn thì lời nói của thầy giáo " không phải em"
không có ý nehĩa. Cũng như nếu không có hành dộng xé vụn cái huy chươne eiấy của Đờ-rồ-xi thì hành động vè vê mảnh giấy đa viết rôi xé vụn ra, thả dưới ehế ngồi của Vô- ti - ni khồng thể giải thích dược. Ở trong truyện Nồi xúp rìu, nếu anh lính kia xin mở neay thì chưa chắc bà keo kiệt dã chịu bỏ ra. Vì thế lúc đâu anh chỉ xin tí bột thổi, sau dó mới xin tí mơ...
Vì kổ chuyện phai bảo dam tính lì(.yp lí nên klìồng thể dể một em bé lên tám lên chín nói năng như một ổng lao năm mươi, sáu mươi, một HS neoan ngoan lại có lời le thỏ tục như một đứa trỏ hư. Đặc biệt khi kể chuyẹn mà nhân vật là các con vạt, cay cỏ, người kể phải tồn trọng dạc điếm, dạc tính và tâm lí của nhân dân dối vơi từng con vạt, từng loài cây cỏ ấy. Neưởi Việt Nam khồne
1 2 1
the quan niệm một con cáo lại thật thà, một con hổ lại hién lành chỉ ăn rau để sống ... Tuy nhicn C(\ trường hợp người viết muốn tạo ra sự ngược lại như trong bài ca dao nối ngược (cỏ ăn trâu, cá đơm đó...). Trong trường họp đó, người kể chuyện phải có cách (hoặc nói thẳng ra hoặc nói kín đáo) để người đọc hiểu được dụng ý đỏ.
Có dược sự sấp xốp h(.yp lí rồi cần chọn cách mở đâu và kết thúc chuyện cho hay. Cả cách mở đầu và kết thúc chuyện đồu quan trọng.
Phạm Hổ ví cách mở dầu là cách mời người dọc vào sống với câu chuyện, cách kết thúc là cách tiẽn người đọc ra vồ. Ra vê mà người đọc khồng còn nhớ chút gì câu chuyện là người kể dã thất bại. Cố nhiẻu cách mở đâu và kết thúc câu chuyện. Trong thực tiễn, có người ké chuyện giỏi lại có sáng tạo riêng trong cách mở đâu và kết thúc chuyện. Truyện cổ tích thưởng bát đầu bằng từ chỉ thời gian xa xổi "ngày xửa ngày xưa" và lời giới thiêu ngấn gọn nhân vật chính" ngày xỉra ngày xưa có một cậu bé ... " hoặc "Ngày xưa cỏ một phú ồng giàu có nhưng tham lam...". Sau đây là một vài cách mở dảu chuyện :
- Mở dầu bằng tên nhân vật chính : "Đờ - rồ - xi là người học giỏi nhất lớp ... (Tính ghen tị).
- Mớ đầu bàng câu ta cảnh : "Vào một đem trời sáng trăng suông, trong một neỏi nhà nhỏ giữa Tháp Mười mà xung quanh nước dă lên đầy... "(Chiếc lược ngà - Nguyễn Quang Sáng).
Mớ dâu bàng lời giới thiệu hành dộng các nhân vật : Ba hay bón học sinh đang hát nạt Cơ - ró - xi, cặu bé tóc hoe, một tay bị bẹt" (Hành vi hão hiẹp).
- Mớ đảu bang một ý nghĩ v ồ cuộc đời :"Từ nay. mình SÛ sống ra sao ? ..."
- Mở dầu bang một cảm giác mới lạ :"Lân đầu tiên Lan cám thây gió buòi clìieu như dang thám thi với mình".
1 2 2