CHƯƠNG I: VẤN ĐỀ CHỨC NĂNG VÀ TÌNH HÌNH PHÂN LOẠI VĂN HỌC
I. Chức năng là gì? Quan hệ giữa đặc trƣng – chức năng nghệ thuật và sự phân loại nghệ thuật
2. Chức năng là tiền đề, loại thể là hệ quả
Ai cũng nhớ khi một nhà thơ lãng mạn ca lên rằng : Là thi sĩ nghĩa là ru với gió
Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây
(*) Cũng cần phân biệt: khái niệm đối tƣợng và chức năng ở đây chỉ dùng trên bình diện rộng : Nghệ thuật là một hình thái ý thức, một loại hoạt động tinh thần - thực tiễn, không sử dụng ở những cấp độ cụ thể (đối tƣợng, chức năng của một loại thể, của một tác phẩm).
56
….
Thì sau đó, có những câu thơ khác đáp lại:
Nếu thi sĩ nghĩa là ru với gió
... Là tai ương chướng họa của nhân quần.
Chức năng của nhà thơ là gì? Làm thơ để làm gì? Mỗi bài thơ trên thể hiện một khuynh hướng nghệ thuật, đồng thời cũng là quan niệm nhân sinh, một khuynh hướng chính trị xã hội.
Khi nói đến tính khuynh hướng về chức năng văn học nghệ thuật là hiểu khái niệm chức năng theo nghĩa hẹp, chức năng ấy chỉ liên quan đến một bộ phận nào đó trong thế giới nghệ thuật. Thông thường ý nghĩa chức năng loại này được quy định theo khuynh hướng mỹ học thuộc hệ thống triết học chính trị - đạo đức nào đó. Cũng từ đó nảy sinh những loại thể văn học nghệ thuật chịu sự định hướng của những quan điểm hẹp về chức năng, đến lượt loại thể cũng phải gò theo lối định hướng hẹp đó. Như quan niệm phân biệt đẳng cấp của các thể loại và đề tài, chẳng hạn, chủ nghĩa cổ điển.
Không thể suy luận máy móc về quan hệ nhân quả của chức năng và loại thể, cho rằng chức năng trực tiếp sinh ra loại thể. Nhƣng có thể quan sát trong lịch sử văn học nghệ thuật ta thấy đƣợc loại thể của tác phẩm nghệ thuật cụ thể chính là hiện thực hóa, vật chất hóa những mục tiêu - chức năng của nghệ thuật. Càng là những chức năng có tính khuynh hướng chủ quan, càng thấy rõ điều đó.
Khi nghiên cứu về chức năng khách quan của nghệ thuật ta không thể thiên lệch về một khuynh hướng xã hội hay một khuynh hướng trường phái nghệ thuật nào (như khuynh hướng nho giáo, khuynh hướng của chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực). Chức năng khách quan là sự tổng hòa, sự hội tụ nhiều khuynh hướng khác nhau, tạo nên tính đa dạng về chức năng, và từ đó cũng có tính đa dạng về loại thể. Nếu chỉ thiên về một khuynh hướng, sẽ thấy rõ tính đơn điệu về loại thể. Sau đây sẽ lấy một số thí dụ :
Chức năng "Văn dĩ tải đạo" (Văn để chở đạo). Dù khi đến Việt Nam, chức
57
năng này đƣợc hiểu rộng hơn, mềm dẻo hơn cái gốc Tống nho của nó, nhƣng dù sao văn vẫn là để chở đạo, nhƣ Lê Quý Đôn đã nói : "Vô luận cổ văn hay kim văn, tuy thể loại và câu văn có khác nhau, nhưng đại để đều phải có nội dung là đạo. Có nội dung ấy thì văn chương phát đạt, không thì hỗn loạn" (84 :103).
Từ sự định hướng này, văn học thời phong kiến thiên về những thể loại ít nhiều minh họa cho quan niệm về đạo.
Giáo sư Lê Trí Viễn có cho rằng, "đối chiếu với các quan niệm khoa học của phương Bắc, sẽ dễ dàng thấy sự sáng tạo của văn học ta" - không theo các quan niệm ''minh đạo", "tải đạo", "quán đạo" một cách máy móc, LV - "Văn học là tiếng nói của một thứ đạo lớn nhất ở Việt Nam là đạo yêu nước thương dân" (l08: 225) Dù có sự sáng tạo ấy thì vẫn là nền văn học thiên về một khuynh hướng chức năng hẹp.
Chức năng "Văn học là tấm gương", "Nhà văn là thư ký thời đại": đây là quan niệm của mỹ học duy vật tiên tiến thời cận đại, là sự khẳng định của bản thân các nhà văn hiện thực về sứ mệnh của văn học. Từ đó đã sản sinh thể sử thi của thời đại, thể tiểu thuyết hiện thực, phản ánh cuộc sống phong phú đa dạng không mang tính minh họa.
Chức năng "Vì một thế giới khác, một cuộc sống từ bên trong" của mỹ học lãng mạn, đƣa đến những tiểu thuyết lãng mạn của V. Huygô, G. Bairơn, thơ trữ tình tình cảm của Lamactin, Satôbriăng, những tiểu thuyết và thơ lãng mạn Việt Nam.
Chức năng "Văn học là vũ khí" là quan điểm chức năng của các lực lƣợng văn nghệ cách mạng, đang đấu tranh cho tự do. Ở nước ngoài, đó là các nhà văn thời tiền cách mạng Pháp, các nhà văn dân chủ cách mạng Nga. Ở Việt Nam, đó là văn học của các thời kỳ chống xâm lược thời cận hiện đại, tiêu biểu như văn chương Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh,Hồ Chí Minh... Các loại truyện luận đề về đường lối cách mạng, thơ ca kêu gọi đấu tranh và tuyên truyền cách mạng
58
đáp ứng yêu cầu chức năng này .
Trong bộ đề thi tuyển sinh đại học (phát hành năm 1993) có ba lần dẫn lời nói của nhà văn để ra đề bình luận về mục đích chức năng của văn học :
"Đối với tôi văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly hay sự quên; trái lại, văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác và làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn" (Thạch Lam)
"Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than" (Nam Cao)
"Các ông muốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết. Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi muốn tiểu thuyết là sự thực ở đời" (Vũ Trọng Phụng)
Phát biểu trên của các nhà văn (trực tiếp hoặc thông qua lời nhân vật) thể hiện rõ mục đích viết văn thuộc khuynh hướng hiện thực phê phán. Trong hoàn cảnh xã hội nào đó. đây là khuynh hướng tích cực nhất về văn chương nghệ thuật thực hiện sứ mệnh cao cả của mình đối với xã hội, đối với việc giải phóng con người, không chỉ ở Việt Nam giai đoạn lịch sử 1930 - 1945, mà ở tất cả mọi nơi trên thế giới, nơi nào có tồn tại áp bức bất công. Nhƣng nếu chỉ thiên về phương hướng đó giảng dạy cho học sinh về mục đích chức năng của văn học nghệ thuật thì sẽ có hiểu biết phiến diện . Vì ngoài "cái thế giới giả dối và tàn ác", ngoài "ánh trăng lừa dối", ngoài những "sự thực" cần tố cáo, còn có nhiều điều khác trong ba vùng hiện thực (quá khứ, hiện tại, tương lai) mà văn học nghệ thuật cần quan tâm tới, chưa nói trong thế giới tinh thần của con người còn chứa nhiều suy tư và khát vọng, không chỉ có sự đau khổ.
Hoạt động văn học nghệ thuật có những mục tiêu sâu rộng, có chức năng khách quan và bao trùm lên trên mọi thời gian và không gian, mọi khuynh hướng và hình thức nghệ thuật.
59