CHƯƠNG II: CÁC PHƯƠNG THỨC LẬP LUẬN TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT
2.2. Phương thức lập luận trong truyện cổ tích
2.2.2 Lập luận bằng các hình thức ngôn ngữ
2.2.2.3 Lập luận bằng các cấu trúc thể hiện quan hệ nhân quả
Cấu trúc này thể hiện điều kiện tất yếu (điều kiện đủ nhưng không là duy nhất).
VD92: Mai An Tiêm khi ở đảo hoang đã nói với vợ: “Nếu chúng ta có được nắm hạt giống thì quyết không lo ngại gì cả.” (số 1, tr 99)
Mai An Tiêm lập luận theo điều kiện tất yếu. Luận cứ “(nếu) chúng ta có được nắm hạt giống” là điều kiện tất yếu để đưa đến kết luận “(thì) quyết không lo ngại gì cả”. Tuy nhiên ai cũng có thể biết rằng nỗi lo ngại về cái ăn của vợ chồng Mai An Tiêm không phải chỉ được giải quyết bằng cách duy nhất là “có nắm hạt
giống”; do đó ta nói rằng “chúng ta có được nắm hạt giống” là điều kiện đủ nhưng không phải là duy nhất để rút ra kết luận “quyết không lo ngại gì cả”.
VD93: Trước câu thề bồi chắc nịch của người đàn bà, đức Phật bảo:
- Không can gì. Nếukhông yêu nữa thì chỉ việc trả lại ba giọt máu cho anh ta là đủ.
(số 11, tr 137)
Theo đức Phật “không yêu nữa” là điều kiện tất yếu để đưa đến việc phải “trả lại ba giọt máu”. Nhưng thực tế đây cũng không phải là điều kiện duy nhất phải làm khi hai người hết yêu nhau.
VD94: Như Mai năn nỉ tiểu đồng giúp mình tiếp cận Xuân Hương, chàng đã lập luận: “Đúng, nếu mày là tâm phúc của ta thì không những phải giấu kín cho ta mà còn nên giúp ta cho được việc.”
(số 169, tr1317)
Theo Như Mai điều kiện để đánh giá tiểu đồng có phải là “tâm phúc” của chủ hay không là người tiểu đồng phải biết “giữ kín và giúp cho chủ được việc.” Đó là điều kiện cốt lõi mà tiểu đồng phải thực hiện để được chủ tin cẩn.
VD95: Khi thấy bỗng nhiên vô cớ có nha lại về bắt giải đi, hắn nghĩ rằng nếu không phải oan hồn của người nhân ngãi bị mình giết nhầm hiển hiện, thì làm sao quan lại bắt được đích danh như thế. Nghĩ vậy, hắn không đợi tra tấn, tự thú.
(số 142, tr 1084)
Lập luận của nhân vật “hắn” trong ví dụ này đã lấy luận cứ “không phải oan hồn của người nhân ngãi bị mình giết nhầm hiển hiện” làm điều kiện/ nguyên nhân để đưa đến kết quả “làm sao quan lại bắt đích danh như thế”. Lập luận này cũng có
thể được viết lại như sau: “Quan có thể bắt đích danh như thế với điều kiện là oan hồn người nhân ngãi bị mình giết nhầm hiển hiện.”
2.2.2.3.2 Cấu trúc “Chỉ A mới B”, “Không B nếu không A”
Các cấu trúc trên nêu lên điều kiện duy nhất. Kiểu lập luận này lấy A làm điều kiện duy nhất của B.
VD96: Anh học trò dốt bị vợ bắt phải làm câu đối mới cho vào phòng.Anh nhờ thầy giáo làm giúp. Trong khi anh đang cố gắng học thuộc, thì một người học trò khác đã lén nghe được giả anh ta vào phòng với người vợ.
Sự việc vỡ lỡ, anh học trò kể cho thầy nghe vì vợ anh ta đã cắn lưỡi tự tử.
Trong buổi học thầy giáo cho học trò của mình vế đối của người vợ, yêu cầu học sinh đối lại, hứa sẽ có thưởng nếu đối hay.
Anh học trò nghe lỏm đã hí hửng dùng câu đối của thầy đối lại. Thầy thét bảo học trò trói hắn ta. “Ông cụ vạch tội hắn trước mặt mọi người, vì chỉ có người đàn ông thứ hai nghe lỏm được vế câu đối của mình và nghe lỏm được câu chuyện của bạn mớicó thể làm nổi được việc đánh lộn sòng kia”. (số 38, tr 308)
Lập luận của cụ đồ rất thuyết phục vì cụ đã dùng cấu trúc ngôn ngữ “Chỉ A mới B”, trong đó A là “có người đàn ông thứ hai… câu chuyện của bạn”; B là “có thể làm nổi chuyện đánh lộn sòng kia”. Với cách lập luận A là điều kiện duy nhất để có B cụ đồ đã chỉ đích danh thủ phạm gây ra cái chết cho vợ bạn.
VD97 sử dụng lại ví dụ 16: Anh nhà nghèo muốn trở nên giàu có, suy nghĩ tìm cách mãi cuối cùng quyết định: “Lấy được cô ả mới gỡ được nạn nghèo, mà muốn lấy cô ả phi dùng mẹo không xong.”
(số 53, tr 412)
Anh nhà nghèo dùng cấu trúc “Không B nếu không A” để lập luận cho thấy dùng mẹo là cách duy nhất nhanh chóng trở thành rễ nhà giàu, từ đó mình cũng thoát nghèo.
VD98: Nguyễn Minh Không nói với bạn:
- Tôi nghe muốn nhìn được xa thì phải trèo lên núi cao, muốn uống nước ngọt thì phải tìm đến tận nguồn. Vậy muốn đắc đạo trừ phi tìm đến quê hương của Như Lai thì không còn cách nào khác.
(số 120, tr 827)
Qua cách nói của Nguyễn Minh Không chúng ta có thể rút ra kết luận con đường duy nhất để thành chánh quả là phải tìm sang đất Phật.
VD99: Cá Ông lo lắng nói với hai tùy tùng
- Bây giờ về đường biển thì e không kịp vì phải đi quanh. Chỉ có cách là chúng ta chịu liều đi tắt vào vòm sông Bồ Đề, tuy có nguy hiểm nhưng may ra mới có thể cứu được.
(số 178, tr 1394)
Cá Ông đã lập luận theo điều kiện duy nhất để cho thấy tình hình cấp bách và quyết tâm cứu người bị hại.