ĐẠI CƯƠNG VỀ DU LỊCH SINH THÁI
6.5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU DLST
a. Nghiên cứu DLST là nghiên cứu sự tương tác giữa các thành phần của nó
Có người cho rằng, DLST được tạo thành bởi hai thành phần chính là du lịch và sinh thái. Nói như vậy cho đơn giản, dễ hiểu chứ thực ra nó không hề là một phép cộng số học đơn thuần mà nó có sự tương tác với nhau rất chặt chẽ, thông qua nhiều hình thức và nhân tố. Ngoài hai phần chính này, chúng còn những thành phần phụ và những thành phần trung gian.
Trong phần sinh thái gồm có nhiều thành phần nhỏ nữa cấu tạo nên như đất, nước, không khí, sinh vật và con người...
Các thành phần này liên quan chặt chẽ và rất hữu cơ với nhau trong một hệ sinh thái
Trong phần Du lịch lại cũng có các phần nhỏ nữa tạo nên như: cơ sở hạ tầng, người quản lý, người hướng dẫn…
Xin nhắc lại, giữa các thành phần nhỏ trong một thành phần chính luôn tương quan với nhau và giữa các thành phần phụ của hai thành phần chính, đôi lúc, tưởng như không liên quan, ấy vậy mà nó lại có sự liên quan.
Vì vậy, khi nghiên cứu môi trường sinh thái, tuyệt nhiên chúng ta phải chú ý một cách đặc biệt đến sự tương hỗ lẫn nhau này.
* Moỏi tửụng quan laón nhau
Sự tương quan (relationship) biểu hiện ở mức độ liên hệ lẫn nhau giữa 2, 3 hay nhiều yếu tố. Đó là sự phụ thuộc lẫn nhau theo chiều thuận hay nghịch, chặt hay không chặt.
Sự tương quan này được thể hiện qua hệ số tương quan R (hư số) mà 0≤ |R| ≤ 1. Khi ⎪R⎪> Rstandard, chúng ta nói nó có tương quan, có thể tin cậy, chặt hoặc rất chặt.
Nếu R > 0 đó là tương quan thuận Nếu R < 0 đó là tương quan nghịch
Tuy nhiên, các mối tương quan theo cách tính này cũng chỉ biểu hiện một phần của mối liên hệ giữa các yếu tố DLST. Thậm chí, đôi lúc còn có tương quan giả. Ví dụ A tương quan với B, B lại tương quan với C thì theo toán học đơn
thuần A sẽ tương quan với C. Tuy nhiên trong thực tế sinh động của DLST có thể A và C lại không có biểu hiện gì là tương quan cả. Vì vậy, khi nghiên cứu DLST người ta không dừng lại ở tìm sự tương quan mà quan trọng hơn là tìm sự tương tác giữa chúng.
* Sự tương tác giữa các thành phần và các yếu tố DLST
Sự tương tác (interaction) biểu thị sự liên quan cả bên trong lẫn bên ngoài của các yếu tố. Không những nó loại trừ sự ngẫu nhiên, mà còn biểu hiện sự tác động lẫn nhau giữa các yếu tố, các thành phần cấu trúc môi trường. Sự tác động này mang tính chủ động và thuận nghịch. Vì vậy các nghiên cứu về DLST cũng phải đặc biệt chú ý đến các sự tương tác này. Nó biểu hiện sức sống và hoạt động của một hệ DLST nhất định, bởi vì mỗi hệ DLST có một kiểu, một dạng tương tác đặc trưng. Tìm các tương tác này là cốt lõi của phương pháp luận nghiên cứu DLST. Nếu như một nghiên cứu DLST nào đó không hoặc rất ít quan tâm đến sự tương tác thì nghiên cứu ấy coi như không thành công.
Biểu thị sự tương tác có thể có nhiều cách:
− Sử dụng mô hình toán.
− Sử dụng mô hình không gian nhiều chiều.
Ví dụ để biểu diễn sự tương tác giữa các yếu tố tạo nên sự suy thoái của một khu DLST, người ta đưa dạng mô hình không gian nhiều chiều vào phương pháp nghiên cứu. Ví dụ, người ta có thể dùng mô hình kết hợp GIS (hệ thống thông
tin địa lí) và RS (đo đạc viễn thám) để xây dựng nên các mô hình tương tác 2 hay 3 hay nhiều yếu tố.
Người ta có thể biểu diễn yếu tố tổng hợp của sự thoái hóa DLST nào đó dưới dạng tọa độ trên mặt phẳng nghiêng lượn sóng ba chiều (3D) mà mỗi trục tọa độ biểu hiện một yếu tố riêng rẽ tác động vào khu DLST đấy.
b. Nghiên cứu DLST không được coi nhẹ thành phần nào trong toàn hệ thống.
Ví dụ khi nghiên cứu để đầu tư một khu DLST nào đó, ta cũng phải nghiên cứu cả hai thành phần sinh thái và tổ chức DLST như thế nào cho phù hợp. Trả lời câu hỏi:
- Vi sao ta phải tổ chức DLST ở đây?
- Tổ chức ở đây có tác hại gì đến tài nguyên môi trường?
- Hệ sinh thái ở đây là hệ sinh thái gì? Điểm đặc thù là gì, để hấp dẫn du khách?
- Hệ sinh thái môi trường: đất, nước, không khí và con người ở đây tương tác với nhau như thế nào?
- Tác động hoạt động DLST lên sinh vật và cuộc sống, kinh tế và tình cảm con người địa phương ra sao?
- Tải lượng ô nhiễm tối đa và tối thiểu của hê STDL ở đây là bao nhiêu?
- Loại du khác cho khu DLST này là ai? bao nhiêu? Họ sẽ tác động lợi hại như thế nào đến sinh vật?
- Loại hình DLST nào là phù hợp trong khu DLST?
- Tính bảo tồn tài nguyên DL ra sao?
- Phân vùng chi tiết dựa vào các chỉ tiêu DLST chưa?
- Có khả năng du nhập các sinh vật lạ vào khu DLST này không? loại gì? số lượng bao nhiêu?
- Khách DLST người thích gì? phản ứng ra sao với từng mô hình sinh thái?
- Tại sao khách nuớc ngoài chỉ có 15% quay Việt Nam trong đó có vai trò gì của DLST?
Đó chỉ là một vài vấn đề cần nêu ra trong nghiên cứu, có thể còn nhiều nữa.
Ấy vậy mà lâu nay nhiều hoạt động nghiên cứu hay ứng dụng ít khi lưu tâm đồng đều đến các tương tác này.
c. Nghiên cứu DLST cũng tức là tìm các yếu tố trội, chủ đạo trong hệ tương tác để tìm ra thế mạnh cho phát triển
Như phần trên chúng ta đã nói, nghiên cứu DLST cần phải tìm hiểu không những các mối tương quan, mà còn phải tìm sự tương tác của không những một vài yếu tố mà của hầu hết các thành phần trong hệ thống DLST. Bên cạnh đó có một điều không thể thiếu được trong phương pháp luận, đó là: cần phải tìm yếu tố bên trong các yếu tố. Có thể lí giải quan điểm này như sau:
Một đối tượng A xuất hiện trong môi trường luôn luôn và tất yếu chịu tác động của nhiều yếu tố cùng một lúc. Ngược lại, vật A cũng tác động trở lại các yếu tố tác động vào nó.
Các tác động này mang tính vừa sinh thái môi trường lại vừa mang tính du lịch, không phải là tác động vật lí đơn thuần .
Tuy nhiên, các tác động này lên vật thể hoặc sinh vật A là không đồng đều về thời gian, không gian cũng như cường lực. Hay nói cách khác, trong một môi trường DLST, trong một giới hạn không gian và thời gian, bao giờ cũng có yếu tố trội. Yếu tố trội sẽ quyết định xu hướng, tốc độ của sự phát triển của từng thành phần, từng cá thể sinh vật hay nhóm sinh vật và kể cả người tổ chức, hướng dẫn viên và du khách.
Phương pháp luận nghiên cứu DLST cho rằng có xác định được tính đồng nhất (với hệ số đồng nhất entropi) và tính trội mới xác định được chiều hướng của sự phát triển của đối tượng nghiên cứu, thậm chí của cả hệ DLST.
d. NC DLST phải đặt trong sự sự tuơng tác với các loại hình du lịch khác
Ta biết rằng, DLST không thể tác rời khỏi các loại hình du lịch khác như du lịch văn hóa, du lịch lịch sử....
Cho nên nhiều lúc nghiên cứu DLST phải lấy các loại hình du lịch khác để làm chỗ dựa hay để so sánh hay đối trọng với DLST
Có những lúc thành tố văn hoá nằm trong DLST và ngược lại.
Vì vậy, sự bổ trợ giữa chúng là một điều cần lưu ý khi nghiên cứu tính hấp dẫn, tính kinh tế, xã hôi của DLST.
Ví dụ ta nói DLST Huế ta không chỉ nghiên cứu về sinh thái cảnh quan hùng vĩ, nên thơ của sông Hương - núi Ngự mà phải nghiên cứu trong sự thiêng liêng của cảnh quan sinh
thái ấy có cả một nền văn hoá cố đô người Việt, hoà quyện âm hưởng của nhạc nhã cung đình, có tiếng hò mái đẩy trên beán Kim Long....
e. Nghiên cứu DLST phải đặt trong sự sự tương tác với các loại hình kinh tế xã hội và khoa học kỹ thuật đương đại
Khi nghiên cứu DLST ta cũng phải đặt nó trong hoàn cảnh kinh tế xã hội mà nó đang hoạt động.
Ta xem nó là một mảng kinh tế, vậy phải có lợi nhuận.
Nhưng lợi nhuận không được là yếu tố hàng đầu trong nghiên cứu khả thi và tiền khả thi. Bên cạnh lợi nhuận phải xét về tác động bảo vệ tài nguyên và tính bền vững của môi trường.
Sử dụng những thành tựu khoa học kỹ thuật để phát triển DLST là cần thiết và nên làm nhưng phải đặt chúng vào trong sự hài hoà của cảnh quan sinh thái.
g. Phương pháp nghiên cứu DLST cũng mang nội dung sự kết hợp các khoa học đa liên ngành nhưng có đặc thù của riêng mình
DLST là một khoa học đa liên ngành, nghĩa là sự kết hợp nhiều ngành khoa học (du lịch, sinh thái môi trường, sinh học, tài nguyên, kinh tế, xã hội học, lâm học...).
Vì vậy để nghiên cứu môi trường sinh thái có kết quả tốt cần phải kết hợp một số ngành học với nhau, kế thừa thành tựu, phát huy tính mới, áp dụng thành tựu khoa học kỹ thuật hiện đại. Phương pháp luận nghiên cứu DLST cũng quan niệm đây là ngành học có đặc thù cao.
Nghiên cứu DLST trước hết là nghiên cứu sự tương quan 2 chiều, 3 chiều và nhiều chiều của các yếu tố và thành phần
trong hệ DLST. Nhưng không chỉ dừng lại ở đó, để tránh tương quan ngẫu nhiên phải nghiên cứu sự tương tác bên trong, bên ngoài và nhiều chiều giữa các yếu tố, các thành phần của môi trường. Môi trường sinh thái là một dạng đặc biệt luôn luôn biến động nên cần nghiên cứu chiều hướng của sự biến động đó. Để xác định chiều hướng và tốc độ phát triển của DLST, lại cần phải nghiên cứu tính đồng nhất, tính trội của các nhân tố tác động. Cần tìm hiểu đối tượng khách họ thích gì, phản ứng như thế nào với những hiện trạng, loại hình DLST.
Có như vậy mới tránh được những kết quả và kết luận phiến diện và dự đoán được tương lai một cách đúng đắn.
6.5.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể - Phương pháp mô tả
- Phương pháp so sánh - Phương pháp thực nghiệm
- Phương pháp điều tra ngẫu nhiên, hay chọn lọc - Phương pháp ma trận
- Phương pháp kinh tế Sinh thái du lịch - Phương pháp phỏng vấn
- Phương pháp nhờ chuyên gia
- Phương pháp lấy mẫu phân tích hoá lí sinh - Cá phương pháp sinh thái ứng dụng trong DLST - Phương pháp mô hình mô phỏng
Chửụng VI