TÌNH YÊU L ỨA ĐÔI
2.2. TÊN GỌI VÀ CHÂN DUNG CỦA NHÂN VẬT CHÀNG TRAI VÀ CÔ GÁI
Trong ca dao, cô gái thường được gọi là "cô Hai", "chị Ba", "cô Tư", "cô Mơ",
"cô Mận", "cô Đào", "Quan họ liền chị" và thường tự xưng là "em", "tôi", "qua". Còn nhân vật chàng trai thường được gọi là "anh Hai", "anh Ba", "Quan họ liền anh" và thường tự xứng là "tối", "anh", "qua". Đó là những tên gọi quen thuộc, phổ biến trong dân gian, được nhân dân quen dùng, ưa thích. Trong ca dao những tên gọi đó mang tính chất ước lệ chứ không phải là những tên gọi chính xác cụ thể cho con người cụ thể.
Nghệ thuật miêu tả chân dung nhân vật chưa phát triển trong một số thể loại văn học dân gian, đặc biệt là trong truyện cổ tích. Đôi khi truyện cổ tích có phác qua đôi nét rất sơ lược về chân dung nhân vật và trang phục, y phục của nó nhưng nhìn chung, như V.Ia.Prốp đã khẳng định, "nghệ thuật miêu tả chân dung chưa xuất hiện trong truyện cổ tích" [ 113 ]. Trong ca dao - dân ca vấn đề có khác. Ca dao - dân ca trữ tình là thể loại diễn tả tâm trạng, thế giới nội tâm của con người. Đối với thế giới ấy, vẻ đẹp hình thức và liên quan đến vẻ đẹp hình thức là tâm hồn, tính cách con người, có ý nghĩa rất quan trọng, tạo nên những rung động, ấn tượng tình cảm sâu sắc cho người trong cuộc và cho người khác.
Chân dung lý tưởng về "cô gái" được thể hiện tập trung, tiêu biểu trong hệ thống các bài "Mười thương", "Mười yêu", ở đây, ta gặp những vẻ đẹp của các thôn nữ trong quan niệm mĩ học và đạo đức truyền thống : "mắt lá răm, lông mày lá liễu", "răng đen rưng rức", "miệng cười như thể hoa ngấu", "cổ tay trắng như ngà". Trang phục của họ là "nón thúng quai thao", "yếm đào", "cổ yếm đeo bùa", .v.v...
- Một thương tóc bỏ đuôi gà Hai thương ăn nói mặn mà có duyên
Ba thương má lúm đồng tiền
Bốn thương răng nhánh hạt huyền kém thua Năm thương cổ yếm đeo bùa
Sáu thương nón thượng quai tua dịu dàng Bảy thương nết ở khốn ngoan Tám thương ăn nói lại càng thêm xinh
Chín thương cô ở một mình Mười thương con mắt có tình với ai.
- Một yêu cô ả lắm thay Hai yêu cô ả khéo may yếm đào
Ba yêu cửa gió lọt vào Bốn yêu cô ả miệng chào có duyên
Năm yêu má lúm đồng tiền Sáu yêu cô ả tốt duyên chăng là
Bảy yêu khăn thắm thêu hoa Tám yêu cô ả nết na hiền tài
Chín yêu cô chửa có ai Mười yêu anh kết làm hai vợ chồng.
Một vẻ đẹp vừa duyên dáng, đầy nữ tính, vừa giản dị, chân chất, mang đậm hồn quê, dáng quê.
Bài ca dao sau tuy không thuộc hệ thống bài "Mười thương", "Mười yêu" nhưng đã phác họa khá đầy đủ những vẻ đẹp của nhân vật "cô gái" trong ca dao:
Cổ tay em trắng như ngà Con mắt em sắc như là dao càu
Miệng cười như thể hoa ngẫu Cái khăn đội đầu như thể hoa sen.
Ca dao thường mượn hình ảnh thiên nhiên để vẽ " chân dung " các cô gái:
- Nhấp nhánh là nhấp nhánh ơi Mắt người nhấp nhánh như sao trên trời
Yêu người lắm lắm người ơi
- Trúc xinh trúc mọc bên đình Em xin em đứng một mình cũng xinh.
Vẻ đẹp hình thức của cô gái luôn gắn bó với vẻ đẹp tâm hồn. Vẻ đẹp của các cô gái còn là vẻ đẹp của sự trẻ trung, khỏe mạnh, sức sống, khả năng lao động, trái ngược
với vẻ đẹp "trướng rủ màn che", "liễu yếu đào tơ", "yểu điệu thục nữ" của các cô gái trong văn học viết trung đại. Đây là sự khác biệt về chất trong bản thân hình tượng cũng như trong quan niệm về vẻ đẹp của các cô gái giữa văn học dân gian với văn học viết trung đại.
Ngược lại với nhân vật cô gái, chân dung nhân vật chàng trai gần như không được diễn tả trong ca đao. Thực tế, cũng cố một số bài nhắc đến sự "chải chuốt" hoặc y phục, trang phục của chàng trai (áo trắng, ô đen) nhưng là để hài hước, châm biếm những người đàng điếm hoặc lười nhác. Ví dụ như:
-Hỡi chàng quần trắng dây lưng thao Cha mẹ thế nào, ăn mặc giàu sang
Hay là buôn bán ngoài đàng
Mượn đầu heo nấu cháo nổi màng màng dễ coi
-Hôm qua em mất chiếc quần thâm Hôm nay em thấy anh cầm ô đen.
Còn nhìn chung ca dao không miếu tả chân dung nhân vật chàng trai. Phải chăng, nhân dân quan niệm đối với người con trai, hình thức không phải là điều quan trọng ?