CHƯƠNG 2: PHÂN LOẠI MOTIF ĐIỀM BÁO, MỘNG BÁO VÀ CẤU TẠO CỦA MOTIF ĐIỀM BÁO, MỘNG BÁO
3.2 Các type truyện có motif điềm báo, mộng báo
3.2.6 Type truyện về nhân vật dũng sĩ
Ở type truyện này, ta thấy nhân vật chính là các chàng trai mơ giấc mơ kì lạ, bị cộng đồng ruồng rẫy, ra đi, trải qua các khó khăn, được tắm nước thần, trở thành người có sức mạnh phi thường, ngoại hình đẹp đẽ, mang vóc dáng thần linh, cuối cùng tìm được hạnh phúc của mình. Những truyện cụ thể là:
- Chàng Y Dú và nàng H’Ri (TC VII, tr.109)
Y Dú ngủ mơ thấy lấy được bông hoa đẹp từ tay nàng H’Ri, bị trai làng cười nhạo. Y Dú tức giận, bỏ vào rừng, đuổi theo con kì đà, bị bắt giữ. Chàng ở lại,
dập tắt hết lửa, người trong làng không thể nấu ăn, nhờ tìm lửa và hứa trả tự do cho chàng. Y Dú về lại mặt đất, hai vợ chồng Bim Pang nhận làm con nuôi, được tắm nước trắng, trở nên trắng trẻo, đẹp đẽ vô. Thường ngày đi chăn trâu chàng lại bôi nhọ cho đen đủi, xấu xí. Y Dú tắm, trôi hết nhọ bẩn, H’Ri bắt gặp, để ý đến chàng, muốn cưới Y Dú làm chồng. Hai người thành vợ chồng, H’Ri dẫn Y Dú đẹp đẽ về nhà cha mẹ, mọi người đều khen, kính phục. Sau này, vợ chồng Y Dú trở nên giàu mạnh nhất người M’Nông.
- Hrôm Dú (TT I, tập 15, tr.519)
Làng dựng nhà rông, Hrôm Dú ngủ, mơ thấy chân đạp bờ suối, lưng tựa vách núi, tay sờ vú nàng Hbia Đriăng, bị mọi người xin giấc mơ, bị bố mẹ dọa đánh giết, sợ hãi, bỏ chạy, ông bà Điang nhận làm con nuôi. Đêm trước, hai người đều mơ có một đứa con. Hrôm Dú sang hướng đông câu cá, gặp Hbia Đriăng, con gái trời ra tắm, lấy trộm váy áo nàng bỏ chạy, quay lại nhìn bị biến thành phân trâu, được ông bà Điang cứu sống. Hrôm Dú trộm được váy con gái trời, lấy làm vợ, có con. Hbia Đriăng lấy được áo, bay về trời. Ông bà cho Hrôm Dú tắm nước vàng, rèn cánh sắt để đi tìm vợ. Hrôm Dú lên trời, tìm được vợ, trở về, sống hạnh phúc.
- Chàng Dua (X, tập 15, tr.369)
Hai anh em, ngủ nhà rông, mơ thấy giọt nước vàng, giọt nước bạc ở núi H’Grông, dân làng, cha mẹ xin giấc mơ, sợ quá, hai anh em bỏ đi, gặp bà Pôm, đi câu cá ở hướng đông, gặp giọt nước vàng, thấy hai cô gái nhà trời rất đẹp tắm, bắt không được, về nhà, bà Pôm cho tắm nước vàng nước bạc, ăn thuốc thần, trở thành thần, kết duyên với hai cô gái.
Ba truyện cổ tích trên có thể được khái quát như sau:
Mô hình: Chàng trai ngủ mơ giấc mơ kì lạ bị ruồng rẫy được nhận làm con nuôi tắm nước thần kết hôn với cô gái đẹp
Cũng là type truyện về nhân vật dũng sĩ nhưng nhân vật nhận mộng báo ở đây là người mẹ, và mộng báo có tính chất như điềm báo trước về số phận, đường đời của nhân vật chính. Người mẹ do ăn một thứ trái cây, uống một thứ nước lạ,…
mà mang thai. Sau đó nhận được mộng báo của thần linh cho biết đó là đứa con của thần, dặn người mẹ chăm sóc, nuôi dưỡng, yêu thương nó. Hoặc người mẹ cầu mong có con, nhận được một giấc mộng kì lạ, sau đó mang thai. Phần tiếp theo và là phần chính của cốt truyện kể về những biến cố, sự kiện xoay quanh cuộc đời đứa bé, lớn lên với sức mạnh phi thường, giúp đỡ dân làng có cuộc sống thanh bình, hạnh phúc. Dạng truyện này gồm 3 truyện:
- Nữ thần Đăng Giai (TC X, tr.81).
Hai vợ chồng vua không có con, cúng xin thần. Nữ thần Đăng Giai hạ giới đầu thai. Hoàng hậu mơ thấy có viên đá đẹp từ trên trời rơi xuống há miệng đớp lấy, viên đá sáng rực lên một lúc rồi tắt. Thầy cúng đoán là điềm vui sắp có con. Sau đó, hoáng hậu đẻ được một công chúa. Lớn lên, công chúa giết chim hung thần chuyên hại dân bắng chiếc cung và tên thần rồi lên làm vua. Sau hai năm, về thượng giới với chồng.
- Chàng K’Put con thần Mặt Trời (TC III, tr.154)
Hai vợ chồng già, hiếm muộn. Người vợ mơ thấy vị thần to lớn, thần tỏa hào quang xưng là thần Mặt Trời, mơ thấy đang vỗ về một đứa trẻ. Sau đó, bà mang thai, sinh ra một đứa trẻ hệt như trong giấc mơ, đặt tên là K’Put. Lớn lên, K’Put có sức khỏe phi thường, chăm chỉ, thật thà. Giặc cướp đến buôn, K’Put được thần Mặt Trời giúp sức, đánh tan bọn cướp. K’Put muốn đi xa, trừ hết loài hung ác, để lại chiếc vòng cho cha mẹ và dặn: vòng sáng thì chàng khỏe mạnh, vòng mờ đi nghĩa là chàng không còn trở về nữa. K’Put lên đường giúp buôn làng giết cọp dữ, giúp vua Chàm diệt rắn thần 7 đầu. Cuối cùng, chàng trở về buôn cũ, cưới ba cô gái đã cùng hẹn ước trước kia, sống hạnh phúc, làm chủ làng.
- Chàng Trăng (TC IX, tr.57).
Hai vợ chồng già không có con, đi cầu tự. Vợ mơ thấy thỏ trắng nhảy qua nhảy lại trên ngực, sinh ra được đứa con đẹp trai, vốn là con của Mặt Trời. Lớn lên, chàng giúp buôn làng.
Mô hình: Vợ chồng hiếm muộn nằm mộng thấy điềm có con sinh con lớn lên, có sức khỏe phi thường giúp dân diệt ác
Ở một nhóm truyện khác, “Chàng Nam và con Cù Lân”, “Ma lai con mang vàng”, “Bảy anh em trai và nàng A rế”, nội dung xoay quanh một nhóm những chàng trai khỏe, mong muốn rời nhà ra đi để diệt trừ cái xấu hay tìm kiếm hạnh phúc. Khi một người trong nhóm bị hại, nguy hiểm đến tính mạng thì những người khác nhận được điềm báo (hoa héo, nhẫn rơi), lập tức đến cứu đồng thời tiêu diệt đối thủ.
- Ma lai con mang vàng (TT I, tập 16, tr.115).
Ba anh em giống nhau như đúc, sinh ra cùng lúc là ba con chó, ba con ngựa và ba búp măng. Người anh ra đi làm ăn, kết hôn, không nghe lời vợ dặn, sờ vào thanh gươm, nảy ý đi săn, gặp con mang vàng, lạc trong rừng. Mang vàng biến thành bà già, giết hại người anh. Ở nhà, cây tre bị héo, người anh thứ hai ra đi tìm anh cả, gặp chị dâu, không nghe lời dặn, sờ vào thanh gươm, đi săn, gặp mang vàng, bị hại. Ở nhà, cây tre thứ hai héo, người em út ra đi tìm hai anh, đến buôn làng, gặp chị dâu, chạm vào thanh gươm, đi săn, gặp mang vàng và bị lạc, không bị mắc lừa bà già (tức con mang vàng), cứu được hai anh, giết mang vàng. Ba anh em trở về nhà, người anh cả sống ở nhà vợ. Hai anh em sống cùng cha mẹ, ngày càng giàu có.
- Bảy anh em trai và nàng A – rế (TC IV, tr.73)
Bảy anh em nhà nghèo, cùng nhau đi kiếm đất rừng khác làm nương rẫy, chia nhau mỗi người một phương, dặn xa nhau nếu có người gặp tai nạn thì nhẫn quý cha mẹ cho sẽ lỏng lẽo, chàng Út đánh chết Quỷ một mắt, chọn đi đường có ma quỷ, rắn độc để trừ hại cho người, đánh nhau với chim ăn thịt người Kơ-na-kinh, bị chết. Sáu người anh còn lại thấy nhẫn lỏng lẻo, biến mất, lên đường cứu em, gặp nàng A-rế, nghe kể lại chuyện của chàng Út. Sáu chàng trai giăng bẫy, giết hết bầy chim, bắt được chim chúa, làm mọi người sống lại. Chàng Út cưới A-rế, mọi người cùng sống vui vẻ, ngày càng giàu có.
- Chàng Nam và con cù lân (TT I, tập 15, tr.407)
Set đi săn, nghe tiếng khỉ hú, sợ hãi, chạy về. Rok đi săn, nghe tiếng khỉ hú, bắn khỉ. Khỉ bị thui vẫn nói chuyện, Rok sợ hãi, bỏ trốn, được ụ mối, chim gõ kiến,
chuột giúp. Cá ăn thịt khỉ, chết. Dân làng vớt cá về ăn, biến thành voi, còn mỗi con gái chủ làng đã có thai với một chàng trai làng không ăn cá. Set, Rok đi qua làng, gặp cô gái, Set lấy cô làm vợ. Cô sinh ra Nam. Nam hay phá phách, mẹ tức giận, bảo vào rừng ở với cha đã bị biến thành voi. Nam tìm cha, được cha kiếm cho một thanh gươm, ra đi, vật thắng cù lân, gấu, chàng thác nước, nhận làm đầy tớ. Cù lân, gấu, thác nước lần lượt đi xin lửa, bị buộc lấy cô gái trong nhà, được Nam đưa một bông hoa, nếu hoa tàn phải lên đường tìm cứu Nam. Nam đến làng bị chim đại bàng ăn thịt hết, gặp nàng Maih, giết đại bàng mái, bị đại bàng trống nuốt vào bụng. Cù lân, gấu, thác nước thấy hoa úa tàn, lên đường cứu Nam. Vào làng, bắt chim trống nôn những người đã ăn trước kia, mổ bụng kéo Nam ra. Cù lân giúp mọi người sống lại, Nam lấy Maih làm vợ.
Mô hình: nhân vật lên đường gặp đối thủ bị hại người ở nhà nhận điềm báo lên đường cứu giúp giết đối thủ, cứu sống nhân vật