Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TIẾNG VIỆT 1 THEO PHƯƠNG ÁN CÔNG NGHỆ GIÁO DỤC
1.2. Các khái niệm công cụ
1.2.5. Quản lý hoạt động dạy học
a. Khái niệm dạy học
Dạy học là một chức năng xã hội, nhằm truyền đạt và lĩnh hội kiến thức, kinh nghiệm xã hội đã tích lũy đƣợc, nhằm biến kiến thức, kinh nghiệm xã hội thành phẩm chất và năng lực cá nhân.
b. Bản chất của dạy học
Dạy học là một bộ phận của quá trình sƣ phạm, với nội dung khoa học, đƣợc thực hiện theo một phương pháp sư phạm đặc biệt, do nhà trường tổ chức, thầy giáo
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 27 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
thực hiện nhằm giúp học sinh nắm vững hệ thống kiến thức khoa học và hình thành hệ thống kỹ năng hoạt động, nâng cao trình độ học vấn, phát triển trí tuệ và hoàn thiện nhân cách. Dạy học là con đường cơ bản để thực hiện mục đích giáo dục xã hội.
Học tập là cơ hội quan trọng nhất giúp mỗi cá nhân phát triển và thành đạt.
Có thể khái quát dạy học gồm hai hoạt động, đó là hoạt động dạy của thầy và hoạt động học của trò. Hai hoạt động này có mối quan hệ biện chứng với nhau.
- Giữa dạy với học.
- Giữa truyền đạt với lĩnh hội trong dạy học.
- Giữa điều khiển và với tự điều khiển trong dạy học.
Hoạt động dạy: Dạy là điều khiển quá trình trò chiếm lĩnh khái niệm khoa học, bằng cách đó phát triển, hình thành nhân cách trò. Dạy có hai chức năng: truyền đạt thông tin dạy học và điều khiển hoạt động dạy học.
Hoạt động dạy giúp trò lĩnh hội tri thức, hình thành và phát triển nhân cách. Vai trò chủ đạo của hoạt động dạy đƣợc biểu hiện với ý nghĩa là tổ chức và điều khiển hoạt động học của trò, giúp trò nắm đƣợc kiến thức, hình thanh kĩ năng, thái độ. Hoạt động dạy có chức năng kép là truyền đạt và điều khiển. Nội dung, chương trình dạy học theo một quy định bắt buộc và đƣợc thống nhất trong mỗi cấp học. Để đạt đƣợc mục đích, người dạy và người học đều phải phát huy các yếu tố chủ quan của cá nhân (phẩm chất và năng lực của người dạy và người học) để xác định nội dung, lựa chọn phương pháp, tìm kiếm các hình thức, các phương tiện dạy - học phù hợp.
Hoạt động học: Học là quá trình trong đó dưới sự định hướng của người dạy, người học tự giác, tích cực, độc lập, tiếp thu tri thức, kinh nghiệm từ môi trường xung quanh bằng các thao tác trí tuệ và chân tay nhằm hình thành cấu trúc tâm lý mới để biến đổi nhân cách của mình theo hướng ngày càng hoàn thiện. Cũng như hoạt động dạy, hoạt động học có hai chức năng kép là lĩnh hội và tự điều khiển. Nội dung của hoạt động học bao gồm toàn bộ hệ thống khái niệm của môn học, bằng phương pháp đặc trưng của môn học, của khoa học đó, với phương pháp nhận thức độc đáo, phương pháp chiếm lĩnh khoa học để biến tri thức của nhân loại thành học vấn của bản thân.
Nhƣng để học đạt đƣợc hiệu quả và tránh đƣợc những sai lầm thì học phải có sự hướng dẫn, tổ chức, chỉ đạo của thầy. Như vậy học cần phải diễn ra trong mối
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 28 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
quan hệ thống nhất biện chứng với hoạt động dạy của thầy, mối quan hệ này có thể diễn ra trực tiếp hoặc gián tiếp tùy theo mức độ tự lực của người học, để đạt được mục đích cuối cùng của người học, đó là:
- Nắm vững tri thức khoa học.
- Phát triển tƣ duy và năng lực hoạt động.
- Hình thành thái độ, đạo đức và nhân cách, lý tưởng sống.
Trong quá trình dạy học, quan hệ giữa thầy và trò là vấn đề rất quan trọng và phức tạp. Thầy giáo là người điều khiển quá trình dạy học nhưng trò là chủ thể nhận thức cũng nhƣ điều khiển hoạt động nhận thức của mình. Quá trình điều khiển của thầy có mang lại hiệu quả hay không lại phụ thuộc rất nhiều vào sự tiếp nhận của trò. Thầy giáo phải luôn hướng đến tư tưởng “dạy học lấy học sinh làm trung tâm”.
Như vậy, nguyên tắc “phát huy tính tự giác, tích cực, độc lập của trò dưới sự chỉ đạo của thầy” đang là trung tâm chú ý của các nhà giáo dục hiện nay. Vì vậy, có thể nói chương trình dạy học gồm có mục tiêu, mục đích, phương pháp, phương tiện, kiểm tra, đánh giá đã tô đậm chức năng xã hội của nhà trường, đặc trưng nhiệm vụ của nhà trường và là hoạt động giáo dục trung tâm, là cơ sở khoa học của các hoạt động giáo dục khác trong nhà trường.
Mối quan hệ biện chứng giữa hoạt động dạy và hoạt động học
Quá trình dạy học là quá trình hoạt động phối hợp giữa giáo viên và học sinh.
Hoạt động tích cực của hai nhân vật này quyết định đến chất lƣợng giáo dục và đào tạo trong nhà trường. Hoạt động dạy chỉ đạo hoạt động học và hoạt động học là cơ sở, là trung tâm cho mọi sự cải tiến của hoạt động dạy. Sự thống nhất biện chứng giữa hai hoạt động dạy và hoạt động học thể hiện ở sự gắn bó chặt chẽ, tính chất hai mặt.
Không có học không thể có hiện tƣợng dạy học và ngƣợc lại không có dạy vẫn có hiện tƣợng dạy học diễn ra theo kiểu tự học nhƣng nó không gắn liền với khái niệm dạy học. Hai hoạt động này tác động biện chứng với nhau, thúc đẩy lẫn nhau để cùng phát triển. Sự tác động biện chứng giữa hoạt động dạy và hoạt động học dẫn đến sự phát triển không ngừng của quá trình dạy học.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 29 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
c. Mục tiêu dạy học
Điều 2 trong Luật giáo dục nêu:
"Mục tiêu giáo dục là đào tạo con người Việt Nam, phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, hình thành và bồi dưỡng nhân cách phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu xây dựng là bảo vệ Tổ quốc".
Hoạt động dạy và hoạt động học là hai quá trình thống nhất với nhau có sự tác động qua lại chặt chẽ với nhau và là sự tác động của quá trình dạy mà giáo viên là chủ thể, xét cho cùng là nhằm thực hiện tốt sự tác động vào hoạt động học tập, nhằm thúc đẩy hoạt động nhận thức mà học sinh là chủ thể.
d. Quản lý hoạt động dạy học
Trong quá trình lãnh đạo của Đảng và Nhà nước đã quan tâm và tạo ra nhận thức đúng đắn về vai trò của giáo dục đối với sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hóa đất nước. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng cộng sản Việt Nam xác định “cùng với khoa học và công nghệ giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu” [16, tr.107]. Như vậy Đảng và Nhà nước đã coi giáo dục là “quốc sách hàng đầu” toàn xã hội đều có ý thức chăm lo cho giáo dục, vì giáo dục đã tạo nên nguồn lực con người phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Ở Việt Nam nhiều nhà sƣ phạm đã đi sâu nghiên cứu một cách toàn diện về vai trò, vị trí, nhiệm vụ, tổ chức quá trình dạy học, thấy đƣợc việc nâng cao chất lƣợng dạy học trên lớp sẽ quyết định chất lƣợng dạy học. Những ƣu điểm và nhƣợc điểm của quá trình tổ chức dạy học trên lớp và nhận thức đúng về bản chất của quá trình dạy học, mối quan hệ giữa hoạt động dạy và hoạt động học, vai trò của người dạy và người học, và sự đổi mới hiện nay về giáo dục, đổi mới nội dung và những biện pháp tổ chức dạy học trên lớp, trang thiết bị cơ sở vật chất phục vụ cho dạy học. Các nhà khoa học đã thể hiện trong các công trình nghiên cứu của mình một cách khoa học về các khái niệm quản lý, QLGD, quản lý trường học, quản lý HĐDH cùng các chức năng, nguyên tắc, phương pháp quản lý,... Đó là các công trình khoa học, các tác phẩm, bài viết của các tác giả Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt, Nguyễn Lân, Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Quang Uẩn, Đặng Quốc Bảo, Bùi Minh Hiền, Trần Kiểm, Trần Quốc Thành, Bùi Văn Quân... Các kết quả
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 30 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
nghiên cứu của các nhà khoa học giáo dục đã đem lại cho chúng ta những tri thức về phương pháp luận nghiên cứu có giá trị cao trong QLGD và quản lý HĐDH.
Nâng cao chất lƣợng giáo dục có rất nhiều yếu tố, trong đó yếu tố quan trọng không thể thiếu đƣợc nó quyết định chất lƣợng giáo dục và sự phát triển giáo dục đó chính là quá trình quản lý chất lƣợng dạy học, nó đƣợc nhiều nhà nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của công tác quản lý trong việc nâng cao chất lƣợng dạy học.
Văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X đã ghi rõ: “Đổi mới tư duy giáo dục một cách nhất quán, từ mục tiêu chương trình, nội dung, phương pháp đến cơ cấu và hệ thống tổ chức cơ chế quản lý để tạo ra sự chuyển biến cơ bản và toàn diện của nền giáo dục nước nhà, ưu tiên hàng đầu cho chất lượng dạy và học” [17, tr. 206].
Quản lý hoạt động dạy học là nhiệm vụ trọng tâm trong quản lý giáo dục nói chung và quản lý nhà trường nói riêng. Quản lý hoạt động dạy học trong nhà trường là quản lý trực tiếp các hoạt động giáo dục diễn ra ở trường nhằm hiện thực mục tiêu đào tạo và nguyên lý giáo dục theo tinh thần Nghị quyết Trung ƣơng II khóa VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam: “Mục tiêu chủ yếu là thực hiện giáo dục toàn diện đức dục, trí dục, thể dục, mỹ dục ở tất cả các bậc học. Hết sức coi trọng giáo dục chính trị, tư tưởng nhân cách, khả năng tư duy sáng tạo và khả năng thực hành”.
Quản lý hoạt động dạy học chính là quản lý quá trình dạy học. Nội dung của quản lý hoạt động dạy học bao gồm nhiều hoạt động, quan hệ đến nhiều đối tƣợng, nhiều lĩnh vực, nhiều phương diện khác nhau. Nhưng nội dung cơ bản bao gồm hai vấn đề: Quản lý việc giảng dạy của giáo viên và quản lý việc học tập của học sinh.
Vấn đề thứ nhất: Quản lý việc giảng dạy của giáo viên
Quan hệ giữa giảng dạy của giáo viên và học tập của học sinh là mối quan hệ thống nhất biện chứng. Với tác động sƣ phạm, giáo viên tổ chức, điều khiển hoạt động của học sinh. Quản lý việc giảng dạy của giáo viên trong nhà trường bao gồm:
- Quản lý việc thực hiện mục tiêu giáo dục
Mục tiêu giáo dục của mỗi cấp học, ngành học đƣợc quy định tại Luật giáo dục và các quy định của Chính phủ, các bộ, các ngành Trung ƣơng. Nhà quản lý căn cứ sự chỉ đạo thực hiện mục tiêu của các cấp lãnh đạo, căn cứ đặc điểm tình hình cảu đơn vị mình để xây dựng kế hoạch thực hiện mục tiêu, quản lý kế hoạch thực hiện mục tiêu, điều
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 31 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
chỉnh kế hoạch thực hiện mục tiêu khi cần thiết, đánh giá sơ kết, tổng kết thực hiện mục tiêu theo từng giai đoạn.
- Quản lý việc thực hiện chương trình
Chương trình khung do Bộ GD&ĐT ban hành cho từng khối lớp, bậc học, ngành học là căn cứ để các trường tổ chức giảng dạy. Quản lý việc thực hiện chương trình dạy học là nhằm thực hiện kế hoạch đào tạo theo mục tiêu đào tạo của nhà trường. Chương trình dạy học quy định nội dung, phương pháp, hình thức, thời gian... dạy học từng môn học; hàng tháng, kết thúc học kỳ và cuối năm học tổ chức kiểm điểm, đánh giá tình hình thực hiện chương trình dạy học từng bộ môn, từng khối lớp, từng lớp đã đề ra trong chương trình dạy học để điều chỉnh biện pháp quản lý cho phù hợp, hiệu quả.
- Quản lý soạn bài và chuẩn bị giờ lên lớp
Việc soạn bài cần đảm bảo nội dung, phương pháp giảng dạy sát với đối tượng học sinh, đúng với yêu cầu của chương trình dạy học. Để quản lý tốt công việc này, nhà quản lý cần:
+ Hướng dẫn giáo viên lập kế hoạch soạn bài.
+ Thống nhất về nội dung, về hình thức các loại bài soạn.
+ Đặt lịch soạn bài cho giáo viên.
+ Kiểm tra theo dõi, đánh giá tình hình soạn bài của giáo viên.
- Quản lý giờ lên lớp
Giờ lên lớp là hình thức tổ chức dạy học trên lớp của bài học. Có bao nhiêu loại bài học trên lớp thì có bấy nhiêu hình thức tổ chức trên lớp tương ứng. Do đó, phải có những hệ thống tiêu chuẩn cho từng loại bài học. Việc xây dựng các tiêu chuẩn giờ lên lớp và dự giờ lên lớp của GV trong công tác quản lý nhằm kiểm tra đánh giá để hướng tới đích các giờ lên lớp có hiệu quả.
Sử dụng thời khóa biểu trong quản lý giờ lên lớp nhằm duy trì nề nếp dạy học, điều khiển nhịp điệu dạy học trong ngày, trong tuần, tạo nên bầu không khí sƣ phạm vừa trang nghiêm, vừa sôi động của trường học. Thời khóa biểu được sắp xếp theo những nguyên tắc phù hợp với cường độ học tập, vì quyền lợi học tập của học sinh, xen kẽ hợp lý các bộ môn, tạo sự cân đối, mối tương quan khoa học giữa việc dạy của giáo viên và việc học tập của học sinh trong tuần.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 32 http://www.lrc.tnu.edu.vn/
- Quản lý việc giáo viên tổ chức hướng dẫn học sinh học tập
Việc dạy của giáo viên sẽ hoàn thành trọn vẹn khi việc học của học sinh đƣợc tổ chức, hướng dẫn tốt từ trong lớp học - giờ lên lớp, đến ngoài nhà trường và ở nhà.
Đó là sự liên tục của hoạt động dạy học, là trách nhiệm của giáo viên đối với sản phẩm đào tạo của mình. Do đó, bằng những yêu cầu, những quy định thống nhất, người quản lý xem xét, đánh giá sự chăm sóc, quan tâm của giáo viên đến hoạt động học tập của học sinh.
- Quản lý việc giáo viên kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh
Quản lý việc giáo viên thực hiện kiểm tra, đánh giá gồm những nội dung thực hiện đúng chế độ kiểm tra, cho điểm theo quy định của từng bộ môn; chấm và trả bài đúng thời hạn, lưu trữ điểm trong số điểm để tổng kết, chỉ đạo.
Quản lý nội dung kiểm tra: Nội dung kiểm tra phải sát chương trình, phù hợp với đối tƣợng học sinh, phát huy tính sáng tạo của học sinh.
Vấn đề thứ hai: Quản lý việc học tập của học sinh
Việc học tập của học sinh diễn ra ở trường lớp, ngoài lớp, ngoài trường và ở nhà.
Thời gian học tập gồm giờ học trên lớp, ngoài lớp và ở nhà. Do đó, khi quản lý hoạt động học tập của học sinh, cần bao quát cả không gian, thời gian và các hình thức học tập.
Thông qua giáo viên, hiệu trưởng quản lý hoạt động học tập của học sinh, trong đó có cả việc theo dõi học sinh lưu ban, bỏ học, lên lớp, tốt nghiệp, phổ cập giáo dục. Để quản lý việc học tập của học sinh, nhà quản lý cần quan tâm các mặt sau:
- Giáo dục tinh thần, thái độ, động cơ học tập đúng đắn cho học sinh.
- Xây dựng và thực hiện nề nếp học tập.
- Áp dụng các hình thức động viên và khuyến khích học sinh học tập.
- Phối hợp các lực lƣợng trong việc quản lý việc học tập của học sinh.
- Tổ chức các hoạt động học tập, lao động, giải trí phù hợp tâm lý, sức khỏe của học sinh.
Quản lý hoạt động dạy học là công việc chính của người Hiệu trưởng, vì vậy quản lý hoạt động dạy học luôn đƣợc các nhà nghiên cứu đề cập trong các công trình khoa học giáo dục như giáo trình giảng dạy của trường Đại học Sư phạm Hà Nội; Đại học quốc gia Hà Nội, các luận văn thạc sỹ chuyên ngành quản lý giáo dục cũng có một số tác giả viết về đề tài này nhƣ: