Chương III. CHẾ ðỘ NHIỆT CỦA ðẤT VÀ KHÔNG KHÍ
3. Hoàn lưu khí quyển
3.1. Phõn bố khớ ỏp trờn mặt ủất
Sự phõn bố khớ ỏp trờn mặt ủất cú liờn quan chặt chẽ với trạng thỏi khớ quyển, khớ ỏp thay ủổi kộo theo sự biến thiờn mạnh mẽ của cỏc yếu tố khớ tượng như nhiệt ủộ, tốc ủộ giú, ủộ ẩm, lượng mõy,... Như vậy,phõn bố khớ ỏp là một yếu tố rất căn bản ủể dự bỏo thời tiết.
ðể khảo sỏt sự phõn bố khớ ỏp trờn mặt ủất và ở cỏc ủộ cao khỏc nhau trong khớ quyển người ta thường dựng phương phỏp biểu diễn trị số khớ ỏp ủo ủược ở tất cả cỏc trạm khớ tượng lờn bản ủồ. Vỡ cỏc trạm khớ tượng cú ủộ cao so với mực nước biển khỏc nhau, người ta quy ủịnh trị số khớ ỏp ủo ở cỏc trạm phải ủược quy về khớ ỏp ở mực nước biển.
Nếu dựng trị số trung bỡnh của khớ ỏp ủể vẽ bản ủồ cỏc ủường ủẳng ỏp thỡ sự phõn bố khớ ỏp trờn mặt ủất như sau:
• Tại xớch ủạo cú một vựng khớ ỏp thấp bao quanh quả ủịa cầu ủú là vành ủai khớ ỏp thấp xớch ủạo. Nguyờn nhõn hỡnh thành vành ủai khớ ỏp thấp này là do ở vựng xớch ủạo bức xạ mặt trời và nhiệt ủộ khụng khớ luụn luụn cao hơn so với cỏc vựng khỏc.
• Hai vành ủai khớ ỏp cao nằm dọc theo vĩ tuyến 30o - 35o Bắc và Nam bỏn cầu gọi là 2 vành ủai khớ ỏp cao cận chớ tuyến. Nguyờn nhõn hỡnh thành 2 vành ủai khớ ỏp cao này là do khụng khớ núng ở vựng xớch ủạo bốc lờn cao rồi di chuyển về vựng chớ tuyến (23027’
Bắc và Nam bán cầu). Do chịu ảnh hưởng của lực Côriôlít nên dòng không khí lệch về bờn phải của hướng chuyển ủộng ở Bắc bỏn cầu, về bờn trỏi ở Nam bỏn cầu, ủến khoảng vĩ ựộ 30-35o ựộ lệch ựạt ựến 900, gió thổi theo hướng Tây ở Bắc bán cầu và hướng đông ở Nam bỏn cầu. Tại ủõy khụng khớ khụng tiến lờn vĩ ủộ cao nữa mà tớch tụ lại rồi ủi xuống ở vựng cận nhiệt ủới ủể hỡnh thành nờn 2 vành ủai ỏp cao cận chớ tuyến ở trờn mặt ủất. Trờn thực tế, 2 vành ủai ỏp cao này khụng tồn tại liờn tục mà bị cắt vụn ra thành nhiều trung tõm khớ ỏp cao do ảnh hưởng của ủịa hỡnh và sự trỏi ngược của ủất và biển.
• Từ 2 vành ủai khớ ỏp cao cận chớ tuyến ủến vĩ ủộ 66033’, khớ ỏp giảm dần. Giỏ trị khớ ỏp cực tiểu ở khoảng vĩ tuyến 66033’ Bắc và Nam bán cầu. Vùng này hình thành 2 vùng khí ỏp thấp ủược gọi là 2 vành ủai khớ ỏp thấp cận ủịa cực. Ở Bắc bỏn cầu vành ủai khớ ỏp thấp này cũng bị chia nhỏ thành các trung tâm khí áp thấp do ảnh hưởng khác nhau của ủất liền và ủại dương. Trỏi lại, ở Nam bỏn cầu vỡ khụng cú lục ủịa nờn cỏc ủường ủẳng ỏp là cỏc ủường liờn tục bao quanh quả ủất vẫn duy trỡ vành ủai khớ ỏp thấp cận ủịa cực.
• Ở 2 ủịa cực do nhiệt ủộ quanh năm rất thấp nờn khớ ỏp khỏ cao. ðõy là 2 trung tõm khớ ỏp cao ủịa cực.
3.2. Hoàn lưu khí quyển Hoàn lưu khớ quyển là một thuật ngữ dựng ủể chỉ sự vận ủộng núi chung của cỏc luồng
khụng khớ trong khớ quyển. Nhờ cú hoàn lưu khớ quyển mà cú sự trao ủổi khụng khớ giữa cỏc vựng khỏc nhau trờn trỏi ủất và do vậy, tớnh chất nhiệt, ẩm của khụng khớ cũng ủược trao ủổi.
Cú thể phõn biệt 2 loại hoàn lưu khớ quyển là hoàn lưu ủịa cầu, hoàn lưu giú mựa.
a) Hoàn lưu ủịa cầu (giú hành tinh)
Hoàn lưu ủịa cầu là tập hợp những luồng khụng khớ bao trựm những khu vực ủịa lý rộng lớn trờn trỏi ủất và tương ủối ổn ủịnh. Hoàn lưu ủịa cầu ủược hỡnh thành do tỏc ủộng của 3
ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp--------------------------------------------- Bảng 5.1. Cấp giú BEAUFORT Tốc ủộ giúp ú Tờn cấp giú m/shải lý/h km/h
Dấu hiệu nhận biết ðộ cao sún Lặng giú0 - 0,2 < 1 < 1Khúi lờn thẳng0, Gần lặng giú0,3 - 1,5 1 - 3 1 - 5 Khúi hơi bị lay ủộng0, Giú rất nhẹ1,6 - 3,3 4 - 6 6 - 11Cõy rung nhẹ, lỏ xào xạc 0,2 Giú khỏ nhẹ3,4 - 5,4 7 - 1012 - 19 Cành cõy rung, cờ bay nhẹ0,6 Giú nhẹ5,5 - 7,9 11 - 16 20 - 28 Bụi và giấy bị thổi bay1,0 Giú vừa 8,0 - 10,717 - 21 29 - 38 Cõy nhỏủu ủưa 2,0 Giú hơi mạnh10,8 - 13,8 22 - 27 39 - 49 Mặt ao, hồ gợn súng3,0 Giú khỏ mạnh13,9 - 17,1 28 - 33 50 - 61 Dõyủiện kờu vu vu 4,0 Giú mạnh17,2 - 20,7 34 - 40 62 - 74 người khụngủi ngược chiều ủược 5,5 Giú rất mạnh20,8 - 24,4 41 - 47 75 - 88 Mỏi ngúi nhà cấp 4 bị lật 7,0 Giú bóo 24,5 - 28,4 48 - 55 89 - 102Rễ cõy to bật lờn9,0 Giú bóo lớn 28,5 - 32,6 56 - 63 103 -117Sức phỏ mạnh, hư hại nhà kiờn cố11,5 Giú bóo dữ 32,7 - 37,9 64 - 71 118 -133ðại cuồng phong (hiếm gặp)14,0 hỳ: * Quy phạm quan trắc khớ tượng bề mặt, Tổng cục KTTV- 1994
ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp---------------------------------------------
hưởng của lực Côriôlắt nên ở Bắc bán cầu có hướng đông Bắc, Nam bán cầu có hướng đông Nam. Loại gió này gọi là tín phong. Ở trên cao gió có hướng ngược lại gọi là phản tín phong.
+ ðới giú ễn ủới: ở mặt ủất giú từ 2 vành ủai khớ ỏp cao cận chớ tuyến thổi về 2 vành ủai khớ ỏp thấp cận ủịa cực.
Do ảnh hưởng của lực Coriolit gió này bị lệch hướng thành gió Tây Nam ở Bắc bán cầu và Tây Bắc ở Nam bán cầu.
+ đới gió đông ựịa cực: Gió từ trung tâm khắ áp cao ựịa cực thổi xuống vành ựai khắ áp thấp cận ựịa cực, bị lệch hướng thành hướng đông, người ta gọi là gió đông ựịa cực.
+ ðới lặng giú xớch ủạo: Trong vựng xớch ủạo nhiệt ủộ ớt chờnh lệch, lực gradient khớ ỏp và lực Cụriụlớt rất nhỏ nờn giú rất yếu, tạo thành ủới lặng giú xớch ủạo.
Tuy nhiờn, trong thực tế hướng giú ở cỏc ủới giú ủịa cầu khụng hoàn toàn ổn ủịnh như ủó vẽ trong hình 5.14.
b) Hoàn lưu gió mùa
Giú mựa là loại giú cú hướng thay ủổi theo mựa, tạo thành quy luật xuất hiện trong mỗi năm. Mựa hố giú thổi từ biển, ủại dương vào lục ủịa, mựa ủụng giú thổi từ lục ủịa ra biển, ủại dương.
Nguyờn nhõn hỡnh thành giú mựa là do mựa hố lục ủịa núng hơn biển, ủại dương nờn hỡnh thành cỏc trung tõm khớ ỏp thấp cũn trờn biển, ủại dương hỡnh thành cỏc trung tõm khớ ỏp cao.
Ngược lại trong mựa ủụng, ở lục ủịa lại lạnh hơn biển và ủại dương nờn hỡnh thành cỏc trung tõm khớ ỏp cao, cũn trờn biển, ủại dương hỡnh thành cỏc trung tõm khớ ỏp thấp. Do vậy, vào
Hỡnh 5.14. Sơ ủồ hoàn lưu ủịa cầu.