Chương VIII. KHÍ HẬU VIỆT NAM
1. THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ, SỬ DỤNG TÀI NGUYÊN KHÍ HẬU
1.1. Công tác quy hoạch sản xuất nông nghiệp
Công tác quy hoạch sản xuất nông nghiệp ở các vùng chưa có những căn cứ khoa học về sử dụng tài nguyên khí hậu nông nghiệp. Các vùng sản xuất nông nghiệp chuyên canh hình thành một cỏch tự phỏt, phỏt triển ồ ạt, vỡ thế ủó cú những tổn thất lớn do ủiều kiện thời tiết, khớ hậu gõy ra. éặc biệt, ủứng trước yờu cầu phỏt triển sản xuất nụng nghiệp, vừa ủảm bảo lương thực, thực phẩm trong nước, vừa ủỏp ứng nhu cầu hàng hoỏ ủể xuất khẩu, nền nụng nghiệp trong những năm qua ủó ủẩy mạnh chuyển ủổi cơ cấu cõy trồng, ỏp dụng cỏc thành tựu khoa học kỹ thuật, mở rộng diện tích các giống cây trồng mới, giống ưu thế lai, các công nghệ Khớ hậu là loại tài nguyờn vụ cựng quý giỏ, quyết ủịnh sự sống cũn của một dõn tộc. Loại tài nguyên này có thể ngày càng phong phú hay cạn kiệt là tuỳ thuộc vào sự khai thác và bảo vệ của con người. Bằng những biện pháp khác nhau, con người có thể làm cho khí hậu một vựng trở nờn phong phỳ, ngược lại tài nguyờn sẽ bị cạn kiệt, khi ủú cỏc yờu cầu của cõy trồng vật nuụi khụng ủược bảo ủảm, nguồn nước bị thiếu nghiờm trọng, lũ lụt, lở ủất, xúi mũn ủất.... Sản xuất bị ngừng trệ, năng suất cõy trồng thấp dẫn tới nạn thiếu lương thực, rau xanh và quả tươi cùng các nguồn thực phẩm khác. Nguồn nước thiếu hụt dẫn tới thiếu nước uống và nước sinh hoạt, từ ủú phỏt sinh bệnh tật và nhiều tệ nạn xó hội. Vì vậy phải tiến hành những biện pháp bảo vệ có hiệu quả, thường xuyên và lâu dài tài nguyờn khớ hậu ủất nước. Khỏc với cỏc nguồn tài nguyờn khụng cú khả năng phục hồi như khoỏng sản, dầu mỏ..., khớ hậu nếu ủược khai thỏc và sử dụng hợp lý sẽ khụng bao giờ bị cạn kiệt, hơn nữa, chỳng cũn cú thể ủược cải thiện tốt hơn. Từ trước ủến nay, tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cùng với các tổ chức Quốc tế khác như FAO, ICRAF...
và cỏc Quốc gia ủều ủó rất chỳ trọng nghiờn cứu nguồn tài nguyờn khớ hậu, khai thỏc chỳng một cỏch hợp lý ủể ủem lại hiệu quả kinh tế cao và mụi trường bền vững. Cỏc kết quả nghiờn cứu khớ hậu nụng nghiệp ở vựng ðụng Nam Á ỏp dụng trong ủề ỏn "Cỏc vựng sinh thỏi nụng nghiệp (1978 - 1981) của FAO ủó sử dụng khỏi niệm "éộ dài mựa sản xuất", căn cứ vào cõn bằng nước, tiềm năng về bức xạ và nhiệt..., cõn ủối giữa ủất ủai và cõy trồng lập nờn cỏc biến khớ hậu nụng nghiệp. Cụng trỡnh này ủó coi cỏc yếu tố khớ hậu nụng nghiệp là tài nguyờn ủầu tư vào cỏc quỏ trỡnh sản xuất. Tài nguyờn khớ hậu nụng nghiệp chẳng những cú tầm quan trọng trong việc xỏc ủịnh chiến lược phỏt triển nụng nghiệp mà cũn cú ý nghĩa ủối với việc xõy dựng cỏc quy trỡnh kỹ thuật sản xuất nụng nghiệp và bảo vệ môi trường.
Ở nước ta, ủể thực hiện thắng lợi nhiệm vụ phỏt triển nụng nghiệp, trong cụng cuộc cụng nghiệp hoỏ, hiện ủại hoỏ, sản xuất nụng nghiệp phải khai thỏc cú hiệu quả cỏc nguồn lực trong nước, lơi thế của một nền nụng nghiệp nhiệt ủới, ủưa tiến bộ kỹ thuật mới, ủặc biệt là cỏc thành tựu của cụng nghệ sinh học vào sản xuất... éối với tài nguyờn khí hậu, chúng ta rất cần phải có những chính sách nghiên cứu, khai thác, sử dụng hợp lý ủể phục vụ ủắc lực cho những nhiệm vụ chiến lược phỏt triển nụng nghiệp.
Trường ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp------ 186 1.2. Công tác phục vụ khí tượng nông nghiệp
Cụng tỏc phục vụ khớ tượng nụng nghiệp chưa ủỏp ứng ủược nhu cầu thụng tin của sản xuất nụng nghiệp. Chưa cú ủầy ủủ những thụng tin về yờu cầu ngoại cảnh của cỏc loại cõy trồng, cơ cấu thời vụ cây trồng ở các vùng sinh thái, dự báo khí tượng nông nghiệp, những thụng tin về mức bảo ủảm an toàn lương thực, an toàn sản xuất... ủặc biệt là những vựng cú nguy cơ mất ổn ủịnh cao liờn quan ủến thời tiết cú hại và thiờn tai...
a) Những kết quả nghiên cứu khí tượng nông nghiệp
Những kết quả nghiên cứu, phục vụ khí tượng nông nghiệp mới chỉ tập trung vào các cây trồng ngắn ngày (cây lương thực, cây thực phẩm, một số cây công nghiệp). Còn ít các cụng trỡnh nghiờn cứu về cõy ăn quả và cõy ủặc sản cú giỏ trị kinh tế cao, cú nhu cầu hàng hoỏ ngày càng lớn ở trong nước và xuất khẩu, các lĩnh vực nuôi trồng thuỷ sản và chăn nuôi...
Trong những năm qua, vị thế của cõy ăn quả, cõy cụng nghiệp lõu năm ủang ngày càng ủược khẳng ủịnh. Nhiều vựng cõy ăn quả, cõy cụng nghiệp lõu năm ủang chịu tỏc ủộng mạnh mẽ bởi ủiều kiện thời tiết và thiờn tai chưa kiểm soỏt ủược như hạn hỏn ở Tõy Nguyờn ủối với cà phê Vối (Coffea Robusta); lũ lụt ở vùng cây ăn quả Ðồng bằng sông Cửu Long; sương muối, băng giỏ ở vựng cà phờ chố (Coffea Arabica) Sơn La, cõy ăn quả ở Hà Giang... ủang ủặt ra nhiệm vụ rất nặng nề ủối với Khớ tượng Nụng nghiệp.
b) Mạng lưới trạm khí tượng nông nghiệp
Mạng lưới trạm khớ tượng nụng nghiệp phõn bố khụng ủều trờn cỏc vựng sản xuất nông nghiệp và các vùng khí hậu. Nhiều vùng sản xuất quan trọng như vùng cây công nghiệp Tây Nguyên, Tây Bắc, Vùng Trung Trung Bộ... mới có rất ít các trạm Khí tượng nông nghiệp cơ bản. Trang thiết bị, máy móc, cơ sở hạ tầng ở các cơ sở nghiên cứu thiếu thốn và lạc hậu.
Trỡnh ủộ cỏn bộ ở cỏc éài, Trạm chưa ủược nõng cao, rất ớt cú cỏc lớp ủào tạo chuyờn mụn, khụng ủỏp ứng ủược với nhiệm vụ trong giai ủoạn mới. Quy phạm quan trắc chưa ủược cải tiến phự hợp với ủặc ủiểm của cõy trồng, ủặc biệt là cỏc loại cõy ăn qủa, cõy cụng nghiệp lõu năm và cỏc giống cõy trồng mới ủược lai tạo...
c) Công tác khai thác và bảo vệ nguồn tài nguyên khí hậu
Công tác nghiên cứu nâng cao khả năng khai thác và bảo vệ nguồn tài nguyên khí hậu, tài nguyờn ủất, nước... bảo ủảm phỏt triển nụng nghiệp bền vững, bảo vệ mụi trường, phũng trỏnh thiờn tai... chưa ủược chỳ trọng hoặc chưa giải quyết ủược những vấn ủề chớnh. Do nhu cầu phỏt triển sản xuất nụng nghiệp, do sự gia tăng dõn số ngày càng cao, diện tớch rừng ủó bị giảm sỳt nghiờm trọng, là nguyờn nhõn gõy ra hiện tượng lũ quột, lở ủất, lụt lội... Ngoài ra, ủõy cũng là nguyờn nhõn dẫn ủến biến ủổi chế ủộ nhiệt, ẩm ở vựng ven biển miền Trung, ở trung du và miền núi....
Trường ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp------ 187 Củng cố hệ thống chính sách phát triển sản xuất và nghiên cứu khoa học, ứng dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, các thông tin khí tượng nông nghiệp... nhằm khai thác hợp lý tài nguyờn khớ hậu nụng nghiệp. Nhà nước ủó thụng qua luật mụi trường, trong ủú cú luật về bảo vệ và sử dụng tài nguyờn khớ hậu. Tuy nhiờn ủể luật này ủi vào cuộc sống cần ủược phổ biến rộng rói trong cỏc tầng lớp nhõn dõn, viờn chức nhà nước, quõn ủội, cỏc cơ quan nghiờn cứu khoa học và cỏc ủơn vị sản xuất. Hướng dẫn lập kế hoạch bảo vệ tài nguyờn khớ hậu.
Khai thác tiềm năng khí hậu tức là khai thác tiềm năng năng suất của cây trồng, vật nuôi, chính vì vậy các chính sách phát triển sản xuất cần khuyến khích sử dụng các kết quả nghiờn cứu khớ tượng nụng nghiệp, bố trớ thời vụ trồng trọt, chăn nuụi hợp lý, nộ trỏnh ủược thiờn tai và cỏc ủiều kiện thời tiết bất thuận. Ngoài ra, chớnh sỏch phỏt triển sản xuất nụng nghiệp cũng phải khuyến khớch ủược những hoạt ủộng nghiờn cứu khoa học nhằm sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên khí hậu và bảo vệ môi trường sinh thái.
a) Những chính sách phát triển sản xuất nông nghiệp
• Chớnh sỏch sử dụng ủất ủai phải chỳ trọng ủối với kết quả thực nghiệm khớ tượng nông nghiệp
Nhà nước cần cụ thể hoỏ chớnh sỏch sử dụng ủất ủai theo hướng ưu tiờn ủối với những cõy trồng, vật nuụi ủó ủược quy hoạch sản xuất trong ủiều kiện thời tiết, khớ hậu của ủịa phương. Những cõy trồng, vật nuụi ủược quy hoạch là những loại cõy ủó qua nghiờn cứu thực nghiệm về Khớ tượng Nụng nghiệp, vừa thớch hợp với ủiều kiện tự nhiờn (khớ hậu, ủất ủai) vừa mang lại hiệu quả kinh tế cao. Những loại cõy trồng, vật nuụi ủó ủược Nhà nước quy hoạch trong vùng sản xuất cũng bao gồm nhiều chủng loại, nhiều giống khác nhau, ở những ủịa bàn cụ thể, ủất ủai cần ủược quy hoạch tới cấp thụn, cấp xó, ưu tiờn phỏt triển những giống cõy, con ủó cú những chỉ tiờu vật hậu phự hợp với ủiều kiện khớ hậu ủịa phương. Những giống cõy trồng, vật nuụi ủú sẽ cho năng suất khỏ ổn ủịnh, ớt bị tổn thất do những diễn biến thất thường của ủiều kiện thời tiết, hoặc do thiờn tai mamg lại. Từ quan ủiểm này, Nhà nước cần cú quy chế khuyến khớch cỏc ủịa phương phối hợp chặt chẽ với cỏc éài Khớ tượng nụng nghiệp vựng ủể tiến hành kiểm ủịnh và xỏc ủịnh những chỉ tiờu vật hậu của cỏc giống cõy, con mới.
• Chớnh sỏch ủầu tư huy ủộng vốn sản xuất và xõy dựng cơ sở hạ tầng cho cỏc loại cõy trồng, vật nuụi phự hợp với ủiều kiện khớ hậu ủịa phương.
Nhà nước ưu tiờn cho vay vốn lói suất thấp ủể khuyến khớch phỏt triển sản xuất cỏc giống cõy trồng, vật nuụi cú hiệu quả kinh tế cao, ủó ủược cụng nhận là phự hợp với ủiều kiện khớ hậu ở ủịa phương. éặc biệt, vốn vay ưu ủói ủối với việc sản xuất nhõn nhanh cỏc loại giống tốt ủể phỏt triển diện rộng. Chớnh sỏch vốn cũng khuyến khớch cỏc hộ gia ủỡnh trồng trọt, nuụi trồng thuỷ sản và chăn nuụi trờn cỏc diện tớch ủất ủó ủược kiến thiết cỏc cụng trỡnh thuỷ lợi, ủai rừng phũng hộ, ủai rừng chắn giú, băng cõy phõn xanh trồng theo ủường ủồng mức chống súi mũn ủất, bảo vệ mụi trường sinh thỏi bền vững. Cựng với cỏc chớnh sỏch phỏt triển sản xuất, Nhà nước cũng cần ủầu tư xõy dựng cơ sở hạ tầng, cải tạo nõng cấp cỏc trục ủường giao thụng, xõy dụng cỏc cụng trỡnh thuỷ lợi ủầu mối, hồ ủập giữ nước, ủiều hoà khớ hậu, giữ ủộ ẩm trong mựa khụ ở cỏc vựng sản xuất hàng hoỏ ủó ủược quy hoạch, ủặc biệt là
Trường ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp------ 188
• Chính sách thuế nông nghiệp khuyến khích ứng dụng khí tượng nông nghiệp.
Ðể giúp nông dân sản xuất, kinh doanh những cây trồng mới có hiệu quả kinh tế và mụi trường, thớch ứng với ủiều kiện thời tiết, khớ hậu ủịa phương, Nhà nước cần cụ thể hoỏ chớnh sỏch thuế nụng nghiệp, miễn giảm thuế những năm ủầu thời kỳ kiến thiết cơ bản ủể nông dân tập trung vốn mở rộng sản xuất, mua sắm trang thiết bị, chăm sóc và thiết kế vườn, ao, chuồng theo hướng dẫn của cán bộ khuyến nông và khí tượng nông nghiệp.
• Thực hiện chính sách khuyến nông, chuyển giao thông tin khí tượng nông nghiệp.
Quy trỡnh kỹ thuật sản xuất ủược thiết lập căn cứ vào cỏc kết quả nghiờn cứu khớ tượng nụng nghiệp về thời vụ gieo trồng, cỏc biện phỏp kỹ thuật chăm súc... phải ủược truyền bỏ, chuyển giao xuống tới tận tay người nụng dõn. Cần giỳp ủỡ nụng dõn tỡm hiểu những thụng bỏo khớ tượng nụng nghiệp, dự bỏo thời tiết, cảnh bỏo khớ tượng, thuỷ văn... ủể người dõn cú thể chủ ủộng sử dụng. Cỏn bộ khuyến nụng truyền bỏ kỹ thuật canh tỏc, cỏc thụng tin khí tượng nông nghiệp dưới nhiều hình thức như tập huấn kỹ thuật tại chỗ, hướng dẫn thao tác và thụng qua cỏc mụ hỡnh trỡnh diễn... giỳp nụng dõn thấy ủược tỏc dụng của cỏc biện phỏp kỹ thuật canh tỏc cú thể ủiều khiển ủược sinh trưởng, phỏt triển của cõy trồng, nộ trỏnh thiờn tai.
Mặt khỏc, hỡnh thức khuyến nụng cũn là cầu nối ủể tuyờn truyền sử dụng giống cõy, con ủó ủược kiểm nghiệm khớ tượng nụng nghiệp.
b) Củng cố chính sách phát triển Khoa học và Công nghệ
• Coi trọng cụng tỏc ủiều tra cơ bản về thời tiết, khớ tượng nụng nghiệp ủể quy hoạch cỏc vùng sản xuất.
éất nước ta kộo dài trờn 15 vĩ ủộ, cú ủịa hỡnh phức tạp, lại nằm trong vựng ảnh hưởng của giú mựa, ủiều kiện khớ hậu trờn lónh thổ phõn hoỏ rất nhiều. Vỡ vậy, ủiều tra cơ bản về khớ hậu và khớ tương nụng nghiệp phải trở thành bắt buộc, ủược ghi nhận trong văn bản phỏp quy ủể quy hoạch cỏc vựng sản xuất. Cụng tỏc ủiều tra cơ bản ủặc biệt nhấn mạnh ủến việc khảo sỏt, thử nghiệm cỏc giống cõy trồng, vật nuụi trong ủiều kiện thời tiết, khớ hậu ở ủịa phương, xỏc ủịnh ủược những thụng số cơ bản về yờu cầu vật hậu của mỗi giống và ủiều kiện khớ hậu, những thiên tai có thể xảy ra.
• Xây dựng chính sách hợp tác khoa học giữa khí tượng nông nghiệp và nông nghiệp.
Xây dựng chính sách hợp tác khoa học giữa khí tượng nông nghiệp và ngành nông nghiệp, ủảm bảo thụng tin thụng suốt, kịp thời về khớ tượng nụng nghiệp ủể cỏc cấp cú ủiều kiện tiếp thu, vận dụng trong nghiờn cứu và sản xuất nụng nghiệp. Những thụng tin này ủược ủa dạng húa theo cỏc dự bỏo ủịnh kỳ hoặc tham khảo ủột xuất. Nội dung cỏc thụng tin phản ỏnh diễn biến của ủiều kiện thời tiết và dự bỏo thời vụ, sinh trưởng, phỏt triển của cõy trồng, vật nuôi, khả năng sâu, bệnh phát triển, cảnh báo thiên tai và các biện pháp phòng chống....
éặc biệt, trong cụng tỏc chọn tạo giống, khu vực hoỏ và ủưa vào sản xuất giống mới cần phải ủược ủỏnh giỏ yờu cầu về ủiều kiện thời tiết, khớ hậu, xỏc ủịnh cỏc chỉ tiờu vật hậu của giống.
Trường ðại học Nông nghiệp 1 - Giáo trình Khí tượng Nông nghiệp------ 189 và nâng cao năng lực làm việc của cán bộ. Trang bị lại các trang thiết bị khảo sát khí tượng nông nghiệp ở các trạm cơ sở, phát triển công nghệ thông tin trong lĩnh vực quản lý và phân tích các tài liệu khí tượng nông nghiệp, thông tin, truyền bá các kết quả nghiên cứu về thời tiết, khí tượng nông nghiệp. Nối mạng thông tin phục vụ sản xuất nông nghiệp và nghiên cứu khoa học. Củng cố các chính sách sử dụng nguồn nhân lực khí tượng nông nghiệp như chính sách lương, chính sách ưu tiên khu vực, phụ cấp ngoài giờ... nhằm phát huy hết nội lực. Có chiến lược ủào tạo nõng cao trỡnh ủộ chuyờn mụn, trỡnh ủộ quản lý của cỏn bộ ở Trung ương và Cơ sở. Tiến hành cụng tỏc ủào tạo theo nhiều hỡnh thức: chớnh quy, tại chức, mở cỏc lớp huấn luyện, hội thảo ngắn hạn phự hợp với cỏc ủối tượng.
• Tăng cường hợp tác Quốc tế về Khí tượng nông nghiệp
Tăng cường hợp tỏc Quốc tế về khớ tượng nụng nghiệp trong cỏc lĩnh vực như ủào tạo nâng cao năng lực cán bộ, nghiên cứu khoa học và xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật. Mở rộng hành lang pháp lý dưới các văn bản, luật, quy chế, chính sách thuế, chính sách khai thác các nguồn thông tin khoa học về khí tượng, thuỷ văn và môi trường.
2.2. Nõng cao năng lực hoạt ủộng khớ tượng nụng nghiệp.
Theo bỏo cỏo tổng kết 40 năm ngành Khớ tượng nụng nghiệp, những ủịnh hướng phỏt triển và ủổi mới cụng tỏc phục vụ khớ tượng nụng nghiệp bao gồm:
• Tăng cường năng lực phục vụ khớ tượng nụng nghiệp cho cỏn bộ và cỏc ủơn vị tổ chức cơ sở với cỏc nội dung gồm tăng cường cỏc trang thiết bị khảo sỏt và sử lý thụng tin hiện ủại, ủào tạo nõng cao năng lực nghiờn cứu và phục vụ khớ tượng nụng nghiệp của cỏn bộ, hợp tỏc Quốc tế về ủào tạo và nghiờn cứu khoa học...
• Hoàn thiện hệ thống tổ chức, quản lý thống nhất cỏc hoạt ủộng khớ tượng nụng nghiệp từ trung ương ủến ủịa phương nhằm xõy dựng những văn bản phỏp quy quản lý Nhà nước về khí tượng nông nghiệp trong các lĩnh vực: cơ cấu thời vụ cây trồng, vật nuôi theo các tiêu chuẩn khớ hậu của mỗi giống; thẩm ủịnh khả năng phõn bố của cỏc giống mới lai tạo và nhập nội phự hợp với ủiều kiện khớ hậu; Bảo hiểm cõy trồng liờn quan ủến thời tiết cú hại và thiên tai... Làm rõ những nguyên nhân gây ra mất mùa do thời tiết, thiên tai hay do con người.
• Nắm bắt chiến lược phỏt triển kinh tế - xó hội của ủất nước ủể xỏc ủịnh ủỳng những nội dung khớ tượng nụng nghiệp cần nghiờn cứu và phục vụ, ủặc biệt là trong việc quy hoạch những vùng sản xuất lớn. Thông qua các chương trình, dự án phát triển nông nghiệp của Nhà nước, hợp tỏc và liờn kết với cỏc cơ quan nghiờn cứu, quản lý nụng nghiệp ủể quy hoạch, thiết kế các vùng sản xuất nhằm khai thác hợp lý nguồn tài nguyên khí hậu, bảo vệ môi trường sinh thái.
• éổi mới cụng tỏc ủiều tra, khảo sỏt khớ tượng nụng nghiệp, phối hợp với cỏc ủơn vị sản xuất nụng nghiệp trong việc thu thập thụng tin về diện tớch gieo trồng, cỏc giống mới ủưa vào sản xuất, tình hình sinh trưởng, phát triển và năng suất cây trồng, tình hình sâu, bệnh, thiên tai và tổn thất do chúng gây ra. Rà soát các chỉ tiêu khảo sát khí tượng nông nghiệp, xõy dựng quy phạm quan trắc phự hợp với ủặc ủiểm sinh vật học của mỗi loại cõy trồng,