CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM CÁ SẤU TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN NAM BỘ
2.3. Cá sấu – đối tượng bị con người chinh phục, tiêu diệt
Ở vùng đất trù phú được thiên nhiên ưu đãi này không phải chỉ có thuận lợi tất cả, mà con người còn phải đương đầu với những khó khăn về thời tiết như mưa gió, lụt, bão, hạn hán, về sự uy hiếp của thú dữ như cọp, cá sấu, thuồng luồng,...
Trong quá trình khẩn hoang lập ấp nơi vùng đất mới này những con người nơi đây luôn phải đối đầu với những hiểm nguy từ các con vật hung ác như cọp, sấu, rắn rết,.... và việc tiêu diệt chúng đã trở thành một nhiệm vụ cần thiết. Một trong những sức mạnh của tự nhiên mà cư dân buổi đầu phải đối mặt đó là cá sấu. Quả thực, vào
Giới thiệu hoàn cảnh Sấu xuất hiện
Sấu phục chờ mồi
Dùng đuôi tạo sóng làm lật thuyền
Dìm nạn nhân bằng đôi hàm to khỏe
Ăn thịt nạn nhân : xé xác, nuốt.
lúc này sấu nhan nhản khắp nơi, ra sức tác oai tác oái, tạo ra sự khiếp đảm cho dân chúng. Chúng có mặt khắp nơi, từ những cánh rừng già của miền Đông cho đến những cánh rừng sác ven biển miền Tây, ngang nhiên qua lại những xóm làng còn hẻo lánh cũng như xông thẳng vào chốn phố phường đô hội như chỗ không người.
Đúng như Trịnh Hoài Đức đã nhận xét: “Xứ này có nhiều cá sấu và cọp dữ”. Hay nói như nhà văn Sơn Nam ở nơi mà: “Cọp sấu rống và nghé sát vách chòi”. Hoặc như trong dân gian: “Dưới sông sấu lội, trên giồng cọp um”. Đây là hai loài ác thú hung tợn mà con người luôn e sợ khi gặp phải chúng. Trong đó sấu là mối nguy hiểm cho những con người sống trong vùng sông nước.
Vùng đất Nam Bộ với vô số ao hồ chằng chịt đã trở thành nơi trú ngụ lý tưởng của loài thủy quái hung tợn này. Có lẽ tài liệu xưa nhất ghi chép về cá sấu ở Nam Bộ là Gia Định thành thông chí: “Sông Tiên Thủy (tục gọi Sóc Sãi Hạ) ở về phía đông sông Hàm Luông, cách trấn về phía đông 96 dặm. Sông rộng 4 tầm, sâu 1 tầm, làng xóm chợ búa rất đông đúc, ghe thuyền tụ tập... Ngoài cửa sông có nhiều cá sấu, có con to bằng chiếc xuồng, tính rất hung dữ, người đi qua phải coi chừng. Dân trong vùng phàm có những ngòi nhỏ, dùng chở gạo củi, hay tưới rửa, thì ở miệng ngòi phải trồng cọc dày kín, để ngăn dòng nước cho khỏi nạn cá sấu”.
Vùng bưng Ca Am (kênh Vĩnh Tế, An Giang) là nơi có nhiều cá sấu lửa. Sông Vàm Nao (nối sông Tiền và sông Hậu), dài khoảng 7km nhưng lại là một trong những nơi có mật độ sấu đậm đặc nhất. Các loại cỏ như nghể, đế, lục bình từ miệt trên trôi xuống kẹt lại. Dân đi đào kênh Vĩnh Tế trốn về lội ngang sông này đa phần đều bị sấu ăn thịt.
Trong 2 tháng của năm 1880, người dân ở Cổ Cò (Sóc Trăng) đã bắt được 189 con cá sấu để lãnh thưởng, diệt trừ mối hiểm họa. Khoảng những năm 1900-1910, cọp, sấu còn hoành hành ở miền quê Bến Tre, Gò Công, An Hóa chứ không riêng vùng sình lầy phía Cà Mau.
Ở cù lao Ngũ Hiệp (huyện Cai Lậy, Tiền Giang) mãi đến năm 1915, cá sấu vẫn còn rất dạn dĩ, phá phách dữ dằn, khiến Đốc phủ Mầu, dữ khét tiếng, đã phải bỏ kế hoạch ngăn rạch nuôi cá trên vùng đất này.
Sấu có nhiều loại: sấu cá, sấu bưng, sấu mun, sấu hoa cà... Sấu bắt được người ta trói hai bên bờ ghe, thả dưới nước, chèo ghe bán dọc đường từ Nam Vang xuống Cần Thơ (nay còn chỗ gọi rạch Đầu Sấu) hoặc bán lên Sài Gòn.
Đã vậy cảnh “rừng thiêng nước độc thú bầy” không phải một sớm một chiều có thể chấm dứt được. Sử sách còn ghi lại, cho đến cuối thế kỉ XIX mà cọp, sấu vẫn còn hoành hành cuộc sống của người dân. Khoảng năm 1900 – 1910, chúng còn tung hoành ở miệt Bến Tre, Gò Công, An Hóa, Phong Điền,.... Như vậy, ta thấy rằng ở đâu không cọp thì sấu là thú dữ cản trở cuộc khẩn hoang và gây tai hại cho con người, cho cuộc sống.
Vậy là cùng với rừng thiêng nước độc, cùng với nhiều loài thú hung dữ khác, cá sấu đã trở thành nỗi ám ảnh cho con người. Chúng không chỉ cướp đi những con vật nuôi trong nhà mà còn cướp đi tính mạng của những con người nhỏ bé nơi đây.
Thậm chí thịt người còn là món khoái khẩu của chúng, chỉ cần một chút sơ hở là con người trở thành miếng mồi ngon cho chúng. Và biết bao con người đã không thể thoát khỏi nạn sấu bắt ăn thịt. Cá sấu xuất hiện trong truyện kể không chỉ là kẻ gian ngoa, dối trá mà còn là một quái vật ăn thịt người. Chúng không chỉ phá hoại cuộc sống của người dân mà còn là nỗi đe dọa cho tính mạng của con người. Bên cạnh việc sùng bái tự nhiên, coi tự nhiên như một vị thần thì giờ đây con người lại cảm thấy bất ổn khi họ nhận ra rằng dường như thiên nhiên nơi đây chưa thật sự hào phóng với họ. Dù họ đã thuận theo tự nhiên nhưng thiên nhiên vẫn cứ hà khắc với họ.
Chính vì lẽ đó mà trong tâm thức của người dân tồn tại hai dòng ý nghĩa song song nhau. Thứ nhất là sợ sệt, sùng bái tự nhiên. Thứ hai lại muốn thống trị, chinh phục thiên nhiên. Cũng chính vì thế mà bên cạnh những câu chuyện kể cá sấu có nghĩa (Trong truyện Chuyện cá sấu cứu chúa tôi Nguyễn Ánh được phong chức Lang Lai đại tướng quân) thì cũng xuất hiện hình ảnh cá sấu hại người. Và loại truyện này chiếm tỷ số áp đảo trong tông số 29 truyện chúng tôi khảo sát được về cá sấu.
Cá sấu không chỉ tác oai tác quái, quấy nhiễu cuộc sống của nhân dân mà mỗi lần nó xuất hiện đều hại người. Trước sự gian ác của loài ngạc ngư này mà con người
quyết tâm tiêu diệt chúng cho bằng được. Cho dù trong cuộc chiến không cân sức này có khi con người phải hy sinh tính mạng của mình.
Trong nhóm truyện có nội dung trên, trong quá trình khảo sát dựa trên nguồn tài liệu của các tác giả thì chúng tôi cũng đã tham khảo những bài viết đăng trên các báo, các tạp chí và đã tổng hợp được tất cả 22/29 truyện có nội dung như trên. Đó là các truyện: Truyền thuyết về thác nước L’iêng Hur, Truyền thuyết về Thác Trị An, Sự tích Rạch bỏ lược, Chau Sanh – Chau Thông, Bồ - piêl diệt cá sấu khổng lồ, Cá sấu đớp mà thoát được, Câu sấu, Sự tích miếu ông Cù, Bưng sấu hì, Ông Luồng ở sông Tiên Thủy,...
Trong Sự tích Rạch bỏ lượcngười ta kể lại rằng: Thuở trước, vùng đất Cà Mau nói chung, khu vực rừng Viên An nói riêng vẫn còn hoang vu lắm, chỉ có rừng rậm và đầm bãi. Xung quanh đầy rẫy muỗi mòng, rắn rết và các loài thú dữ. Rừng Viên An lại còn hoang vu hơn, người dân ở đây phải cất nhà sàn cao bằng cây đước để ở, đường đi lại cũng làm bằng gỗ như cầu treo để tránh thú dữ, đặc biệt là cá sấu. Nạn nhân của nó là một đứa bé con của người góa phụ nghèo. Đau đớn trước cái chết của đứa con nhỏ, người mẹ nghèo này quyết tâm tiêu diệt con quái vệt để trả thù cho con.
Trong Sấu đỏ mũi kể lại rằng: Thuở ấy, ở làng Bình Hóa, huyện Thủ Đồn Sứ (tức Tân Uyên - xưa thuộc Biên Hòa, nay thuộc tỉnh Bình Dương), sông Đồng Nai có rất nhiều sấu đến nỗi muốn tắm giặt phải tốn công phu rào bến thành cái “bến chuồng” nhỏ hẹp, không được bơi lội tự do. Gà, vịt, chó, heo bị sấu bắt thịt hàng ngày. Dân chúng ai cũng oán sấu, nhưng nhiều người dầu bị sấu làm hại cũng không dám oán trách lại còn làm thịt gà vịt để cúng thần sấu. Một trong những nạn nhân của nó là người vợ của chàng thanh niên tên Năm Hải. Người vợ mới cưới của Năm Hải vừa mới về nhà chồng thì bị sấu bắt trong lúc chị đang ngồi trên cầu rửa bát. Năm Hải hận sấu khôn cùng nên thề là quyết giết cho bằng được con sấu ăn thịt vợ mình mới thôi.
Hay như trong Sự tích miếu ông Cù người ta kể lại rằng: Ngày xưa, khi vùng đất Định Thành còn hoang vu, con người sống thưa thớt cây cối rậm rạp với nhiều thú rừng. Con sông Gành Hào chảy qua vùng đất này trông như một cái hàm rồng.
Dưới sông có một con cá sấu rất lớn thường nổi lên ăn thịt người nên dân trong vùng ai cũng sợ. để đối phó với con sấu hung ác này người ta đành phải cấu cứu tới một ông lái buôn đến từ Cần Thơ.
Điều đáng chú ý nhóm truyện này chúng tôi nhận thấy bên cạnh hình ảnh cá sấu ăn thịt người là hình ảnh người nông dân đứng lên tiêu diệt loài thủy quái. Hình ảnh của những người nông dân trong cuộc chiến chống lại thú dữ để bảo vệ sự bình yên cho cuộc sống nơi vùng đất mới này hiện lên như một vị anh hùng. Họ không phải là những người anh hùng được tô vẽ, được thần thánh hóa mà họ là những người nông dân yếu ớt, đối lập với sức mạnh của cá sấu hung bạo. Họ thường là nạn nhân, là những người thân của những người bị hại, đau xót trước cái chết của người thân, của đồng loại mà ra tay tiêu diệt sấu để bảo vệ cuộc sống của cộng đồng. Họ lấy lòng căm thù cộng với lòng dũng cảm để làm động lực trong cuộc chiến với kẻ thù.
Trong Sự tích Ông Luồng ở sông Tiên Thủy người nông dân anh hùng là một anh thợ câu lành nghề, trong Đá cá sấu thì người nông dân anh hùng là người chồng nghèo, trong Bưng sấu hìthì là hình ảnh người cha. Đôi khi người nông dân anh hùng trong cuộc chiến với sấu lại là những người lớn tuổi như ông Sáu Kiều trong Bị sấu đớp mà thoát được, là ông lái buôn trong Sự tích miếu Ông Cù. Vùng núi non An Giang hiểm trở nhiều thú dữ nhưng cũng là nơi xuất hiện nhiều nhân vật kì tài đánh sấu, diệt sấu, ông Bảy Thới ở vàm Linh Quỳnh,...
Nếu như người anh hùng trong các truyện cổ thường xuất hiện trong sứ mệnh cao cả là đánh giặc hoặc tham gia đánh giặc giúp vua để bảo vệ giang sơn đất nước thì những người anh hùng nông dân trong công cuộc đánh sấu, diệt sấu xuất phát từ ý chí tiêu diệt cá sấu để trả thù cho những nỗi đau mất mát xảy ra đột ngột với bản thân hay với cộng đồng. Trong số họ có người chiến đấu xuất phát từ nỗi đau của bản thân như: Anh Năm Hải (trong Sấu đỏ mũi), trước cái chết đau đớn của người vợ trẻ, anh quyết tâm giết chết con sấu hung ác để trả thù cho vợ mình. Là anh lực điền (truyện Con sấu mê hát bội), vô cùng đau khổ trước cái chết của vợ trong ngày đám cưới.
Anh ta về rắp tâm giết cho bằng được con sấu, trả mối hận mất vợ. Anh gom góp hết vốn liếng, gia sản đi mời cho bằng được 3 gánh hát bội nổi tiếng trong vùng và vận
động trai tráng ở các làng hợp sức với anh. Hay những người tình nguyện diệt sấu để bảo vệ dân làng như ông lái buôn già cả (trong truyện Sự tích miếu Ông Cù),...
Trong công cuộc đánh cọp diệt sấu để bảo vệ sự sống cho mình không chỉ là nhiệm vụ của những người đàn ông khỏe mạnh mà đó còn là nhiệm vụ của những người phụ nữ chân yếu tay mềm. Trong nguồn truyện dân gian về cá sấu ta bắt gặp hình ảnh người phụ nữ đánh sấu như: Sự tích rạch bỏ lược
Trong truyện Sự tích rạch bỏ lược, người mẹ khi chứng kiến cảnh người con mình bị sấu cắp đi “đứa nhỏ chưa kịp buông tàu lá”, người mẹ vẫn còn nhìn thấy tàu lá chạy vụt ra giữa sông, rút xuống dần, sau cùng chỉ còn cái chót lá rồi mất hút. Sau khi tỉnh dậy, bà mẹ quyết tâm đi tìm xác con và giết chết con cá sấu để rửa mối thù.
Bà bơi xuồng vào bờ, lấy một cây mác vót và lặng lẽ ngồi mài lưỡi mác ngay tại đầu vàm với ý định chờ con cá sấu xuất hiện giết nó để trả thù cho con. Suốt ba ngày đêm, bà bắc bếp nấu cơm ăn tại chỗ đó, không ngừng chong mắt theo dõi khắp bờ rạch, chờ con cá sấu quay trở về chỗ ẩn núp. Và cuối cùng lòng quả cảm của người mẹ đã chiến thắng “một hôm có người đi chài gặp xác bà và xác con cá sấu nổi lềnh bềnh trên mặt sông xuôi dòng nước trôi ra biển. Cán của cây mác vót vẫn còn cầm chặt trong tay bà, lưỡi lút sâu vào hầu con cá sấu, hai chân con vật bám chặt vào lưng bà”. Người mẹ dũng cảm ấy đã trả thù cho con bằng chính tính mạng của mình.
Chẳng ai biết tên tuổi người mẹ dũng cảm ấy. Người ta chỉ biết đó là một người mẹ gan dạ, quyết chí trả thù cho con bằng được, dù phải đánh đổi bằng cái chết của mình. Dân làng cảm thương và vớt xác bà lên, an táng tử tế như chôn cất người thân. Sau đó, dân làng cất một ngôi miễu nhỏ bằng tre lá để thờ bà ngay tại vàm rạch với di vật còn lại duy nhất là cái lược, được đặt trang trọng trên án thờ.
Họ mang dáng dấp của những người phụ nữ oai hùng, chẳng kém những nữ tướng ngày xưa. Không thấy nơi đâu mà những người phụ nữ gan dạ gặp sấu mà không hề e sợ, chẳng những dám đối mặt với chúng mà còn tiêu diệt được loài ác thú hung tợn. Các bà các chị đã viết tiếp nên trang sử hào hùng trong công cuộc chinh phục thiên nhiên ở vùng đất trẻ này. Vì vậy, những người dân hôm nay đã không quên ơn những người đi mở đất, và đã tạc tượng các bà các chị bằng những trang kể
hào hùng về chiến tích xưa. Có lẽ các bà các chị đã khởi xướng nên truyền thống anh hùng của những người phụ nữ đất phương Nam.Có thể nói, người phụ nữ phương Nam nói chung, kẻ mở đất, người giữ đất đã không ngừng lập nên những chiến tích hào hùng trong công cuộc bảo vệ non sông, đất nước. Những công trạng của họ phần nào đã làm cho bức tranh xây dựng và bảo vệ đất nước thêm đẹp hơn.
Qua những cuộc chiến chống lại loài ngạc ngư hung ác ấy cho ta thấy một điều rằng tự nhiên không phải lúc nào cũng “sóng yên biển lặng”, “xuôi chèo mát máy” mà tự nhiên lúc nào cũng hung dữ như một loài quái vật. Và trong cuộc chiến gian nan để giành quyền sống ấy con người phải chiến đấu tiêu diệt loài sấu hung dữ để bảo đảm sự bình yên cho cuộc sống con người nơi vùng sông nước. Trong trận chiến cam go không cân sức ấy phần thắng sẽ nghiêng về ai? Điểm chung mà chúng tôi nhận thấy được trong những câu chuyện đánh sấu của người xưa là kết cục bao giờ phần thắng cũng nghiêng về phía những người nông dân chân chất. Cá sấu bị khuất phục trước sự mưu trí, gan dạ, dũng cảm của những người nông dân anh hùng.
Kết quả của cuộc chiến giữa người và sấu dữ đã cho ta thấy rằng bên cạnh cuộc chiến chống lại nạn ngoại xâm thì cuộc chiến chống lại sự khắc nghiệt của tự nhiên cũng không hề kém phần khó khăn, khốc liệt. Hình ảnh người dân Nam Bộ diệt sấu làm chúng ta thấy thấp thoáng hình bóng của những người anh hùng (văn hóa) trong truyền thuyết.
Tóm lại trong nhóm truyện này đã cho ta thấy hình ảnh của những người nông dân anh hùng trong công cuộc đánh sấu. Cá sấu hung bạo tượng trưng cho sự khắc nghiệt của thiên nhiên cuối cùng cũng bị khuất phục. Từ đó cho ta thấy rằng trong cuộc sống nơi vùng đất mới Nam Bộ dầu có khó khăn, vất vả đến mấy chỉ cần con người có lòng quyết tâm thì cuối cùng cũng vượt qua được. Đây cũng là một bài học vô cùng quý báu mà ông cha ta muốn truyền lại cho con cháu ngày nay bằng những câu chuyện kể dân gian.
Để tiêudiệt sấu thì ngoài việc dùng sức mạnh của bản thân, những người nông dân anh hùng nơi đây còn biết sử dụng những công cụ vô cùng đơn sơ nhưng hiệu