Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
2.1.1. Khái niệm giáo dục pháp luật cho phạm nhân
Trong khoa học giáo dục, khái niệm giáo dục thường được hiểu theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Giáo dục theo nghĩa rộng bao hàm tất cả những tác động xã hội đến cá nhân và trong mối quan hệ của cá nhân đó với các quan hệ xã hội nhằm làm hình thành, biến đổi và phát triển nhân cách của cá nhân. Quá trình giáo dục tổng thể được hiểu là một quá trình bao gồm nhiều quá trình giáo dục bộ phận tồn tại, vận động và phát triển trong sự thống nhất với nhau, đều hướng mục đích là làm cho người được giáo dục tự giác, chủ động, tích cực chiếm lĩnh các tri thức, giá trị, chuẩn mực xã hội; từ đó, hình thành và phát triển nhân cách phù hợp với mục đích giáo dục.
Theo nghĩa hẹp, “giáo dục là hoạt động nhằm tác động một cách có hệ thống đến sự phát triển tinh thần, thể chất của một đối tượng nào đó, làm cho đối tượng ấy dần dần có được những phẩm chất và năng lực như yêu cầu đề ra” [59, tr.384].
Giáo dục pháp luật là một trong những vấn đề lý luận cơ bản của khoa học Lý luận Nhà nước và pháp luật. Sự phân tích, làm rõ nội hàm khái niệm GDPL có ý nghĩa quyết định đối với việc xác định nội dung của nhiều khái niệm khác có liên quan mật thiết tới GDPL; đồng thời, có tác dụng định hướng đối với hoạt động thực tiễn GDPL nói chung, GDPL cho từng đối tượng xã hội cụ thể nỏi riêng.
Tuy nhiên, trong khoa học pháp lý hiện nay khái niệm GDPL vẫn chưa được hiểu một cách thống nhất, nghĩa là còn có những quan điểm, cách hiểu khác nhau [xem: 55, tr.51-52].
Trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay, công tác GDPL có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX Đảng ta đã khẳng định: “Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật. Mọi cơ quan, tổ chức, cán bộ, công chức và mọi công dân có nghĩa vụ chấp hành Hiến pháp và pháp luật” [26, tr.132]. GDPL được coi là cầu nối quan trọng giữa hoạt động xây dựng pháp luật và thực tiễn đời sống xã hội, là phương thức đưa pháp luật vào thực tế cuộc sống, giúp cho các thành viên trong xã hội biết sống và làm việc theo pháp luật. Đó cũng là đòi hỏi tất yếu, khách quan của tiến trình xây
dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam với yêu cầu phải luôn đặt pháp luật ở vị trí thượng tôn. Để đội ngũ CBCC nhà nước các cấp, các ngành cũng như đông đảo các tầng lớp nhân dân có kiến thức, hiểu biết về pháp luật, biết sống và làm việc theo pháp luật thì công tác GDPL phải được đặt ra một cách nghiêm túc, khoa học và phải được giải quyết đúng đắn cả về mặt lý luận và thực tiễn. Trên diễn đàn khoa học pháp lý hiện nay, khái niệm GDPL thường được các nhà nghiên cứu tiếp cận từ những góc độ rộng, hẹp khác nhau tùy thuộc vào xuất phát điểm nghiên cứu và mục tiêu, yêu cầu của việc vận dụng vào GDPL cho đối tượng cụ thể.
Theo nghĩa rộng, GDPL được coi là một bộ phận, một hệ thống con của hệ thống giáo dục nói chung, là một hoạt động có tính độc lập tương đối và có mối quan hệ tương hỗ với các hệ thống con khác, như kinh tế, chính trị, văn hóa, đạo đức... tạo nên một hệ thống các quan hệ xã hội tác động đến cá nhân, làm hình thành nên bản chất lịch sử - xã hội của con người. Quan niệm GDPL này xuất phát từ nghĩa rộng nhất của thuật ngữ GDPL, đồng nhất GDPL với quá trình xã hội hóa cá nhân trong môi trường có sự tác động, điều chỉnh của pháp luật và các loại chuẩn mực xã hội khác. Nhân cách con người được hình thành và phát triển là do tác động, ảnh hưởng của tổ hợp các nhân tố kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội, pháp luật, đạo đức, phong tục, tập quán, lễ nghi... trong quá trình các cá nhân tham gia vào những quan hệ xã hội đó. Quan niệm GDPL theo nghĩa rộng này có hai ý nghĩa quan trọng: Một là, thấy được quá trình xã hội hóa cá nhân nói chung và GDPL nói riêng chịu sự tác động, chi phối của nhiều yếu tố xã hội khác nhau. Chủ thể giáo dục có thể chủ động khai thác, phát huy những yếu tố tích cực và hạn chế những ảnh hưởng xấu của các yếu tố tiêu cực. Hai là, không đồng nhất, không coi GDPL đã có hoặc được lồng ghép trong giáo dục chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống.
Theo nghĩa hẹp, GDPL là quá trình hoạt động có ý thức, có mục đích, có tổ chức, tuân theo kế hoạch mà chủ thể GDPL vạch ra nhằm chuyển tải, truyền đạt những nội dung pháp luật nhất định tới đối tượng giáo dục dựa trên những phương pháp giáo dục khoa học và bằng những hình thức giáo dục phù hợp; qua đó, hiện thực hóa những mục tiêu, nhiệm vụ GDPL nhất định.
Cách diễn đạt có thể khác nhau, song đa số các định nghĩa về GDPL đều tiếp cận theo nghĩa hẹp nói trên. Có nhiều định nghĩa về GDPL đã được các nhà nghiên cứu đưa ra, đề cập ở những mức độ khác nhau nội hàm của khái niệm; tác giả luận án đồng tình với định nghĩa sau đây:
Giáo dục pháp luật là quá trình hoạt động có mục đích, có tổ chức, có kế hoạch, theo nội dung và thông qua những phương pháp, hình thức nhất định từ phía chủ thể giáo dục pháp luật, tác động đến đối tượng tiếp nhận giáo dục pháp luật nhằm làm hình thành và phát triển ở họ hệ thống tri thức pháp luật, trình độ hiểu biết về pháp luật; làm hình thành tình cảm, thói quen và hành vi xử sự tích cực theo pháp luật [xem: 69, tr.124].
Giáo dục pháp luật là lĩnh vực hoạt động diễn ra theo một quá trình, bao gồm các công đoạn: định hướng GDPL, lập chương trình, kế hoạch giáo dục pháp luật, sử dụng các phương pháp và áp dụng các hình thức GDPL nhất định; triển khai thực hiện chương trình GDPL; kiểm tra, đánh giá kết quả GDPL; sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm công tác GDPL. Về cơ bản, quá trình GDPL cho một đối tượng xã hội là thể thống nhất các thành tố: mục tiêu, chủ thể, đối tượng, nội dung, phương pháp, hình thức GDPL.
Dưới tác động của những nguyên nhân, điều kiện chủ quan và khách quan cũng như xuất phát từ mục đích, động cơ nhất định mà có những người dính líu vào hành vi phạm tội. Cái giá mà những người phạm tội phải trả cho hành động sai lầm của họ là phải nhận bản án nghiêm khắc do tòa án tuyên với hình phạt chính và có thể kèm theo hình phạt bổ sung tùy thuộc vào tính chất, mức độ của từng hành vi phạm tội cụ thể. Theo bản án đã có hiệu lực pháp luật, những người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân, nếu không có quyết định hoãn chấp hành án phạt tù của cơ quan có thẩm quyền, thì sẽ phải đi chấp hành án tại các TG theo quyết định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự thuộc Bộ Công an. Theo quy định của Luật Thi hành án hình sự năm 2010, trong thời gian chấp hành án phạt tù có thời hạn, tù chung thân trong các TG họ được gọi là phạm nhân. “Phạm nhân là người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn, tù chung thân” [64, khoản 2, Điều 3]. Hình phạt tù là hình phạt tương đối nghiêm khắc, áp dụng đối với những người phạm tội có tính chất, mức độ cao hơn so với hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam gữ, nhưng thấp hơn so với hình phạt tử hình. Người chấp hành hình phạt tù có thời hạn, tù chung thân phải chấp hành án phạt tù tại TG dưới sự quản lý, giáo dục của TG.
Về cơ bản, cơ quan, nhà chức trách có thẩm quyền tổ chức quản lý giam giữ, giáo dục, cải tạo PN trong các TG. Ngoài ra, theo quy định và quyết định của cơ quan quản lý thi hành án hình sự thuộc Bộ Công an, vẫn có một bộ phận PN được tổ chức quản lý giam giữ, giáo dục, cải tạo tại các trại tạm giam; song, các hoạt
động đó được thực hiện tại phân trại riêng với các nguyên tắc, quy định giống như đối với TG. TG là cơ quan nhà nước được giao trách nhiệm trực tiếp tổ chức thi hành án phạt tù, là nơi người bị kết án phạt tù phải chấp hành hình phạt. TG cũng là cơ sở giam giữ những người đang chấp hành án phạt tù, được xây dựng, trang bị cơ sở vật chất phục vụ công tác thi hành án phạt tù với lực lượng cán bộ chuyên trách có trang bị vũ khí, phương tiện chuyên dụng, các trang thiết bị khác phục vụ việc quản lý, giáo dục, cải tạo PN. TG là cơ quan chuyên trách có trách nhiệm quản lý, giáo dục, cải tạo PN theo quy định của pháp luật nhằm giáo dục, cảm hóa PN, giúp họ trở thành công dân có ích cho xã hội sau khi chấp hành xong án phạt tù, ngăn ngừa họ phạm tội mới, bảo đảm đạt được mục đích của hình phạt và bảo đảm thực hiện các quyền, nghĩa vụ của PN theo quy định pháp luật.
Trong quá trình chấp hành án phạt tù tại TG, PN bị tước và hạn chế một số quyền công dân, như bị tước quyền bầu cử đại biểu cơ quan quyền lực nhà nước; bị hạn chế quyền đi lại...; song họ vẫn còn những quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản, như lao động, học tập, nghỉ ngơi, vui chơi giải trí, tiếp cận thông tin chính trị thời sự, nắm bắt chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước.v.v. Trong quá trình quản lý giam giữ, giáo dục, cải tạo PN, TG có trách nhiệm tổ chức cho PN thực hiện các quyền, nghĩa vụ nói trên theo quy định của Luật Thi hành án hình sự và các văn bản QPPL khác có liên quan; trong đó có việc tổ chức, thực hiện giáo dục công dân, GDPL, học văn hóa, cung cấp thông tin chính trị, thời sự cho PN.
Giáo dục pháp luật cho PN là một trong những nhiệm vụ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng mà TG phải thực hiện nhằm giúp cho PN nhận thức đầy đủ, sâu sắc về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội, hậu quả do hành vi phạm tội của họ gây ra;
biết được chính sách, pháp luật của Nhà nước đối với PN và một số quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân; nắm bắt được một số nội dung pháp luật thực định liên quan trực tiếp đến quá trình PN chấp hành án phạt tù (Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Thi hành án hình sự, Luật Đặc xá, Quy chế trại giam...). Từ đó, giúp PN ổn định tư tưởng, yên tâm lao động, học tập, phấn đấu tự tu dưỡng, rèn luyện, cải tạo tốt và chuẩn bị cho mình hành trang tri thức, hiểu biết pháp luật để có thể tái hòa nhập cộng đồng, trở thành công dân có ích cho xã hội sau khi mãn hạn chấp hành án phạt tù.
Như vậy, có thể định nghĩa: Giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam là hoạt động có mục đích, có tổ chức, tuân theo kế hoạch, chương trình nhất định; được các trại giam triển khai thực hiện thông qua các phương pháp đặc thù và bằng những hình thức phù hợp, hướng tới trang bị cho phạm nhân những thông tin, kiến thức pháp luật về các quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân nói chung, các nội dung pháp luật cụ thể liên quan đến quá trình chấp hành án phạt tù trong trại giam nói riêng; làm hình thành ở phạm nhân tri thức, hiểu biết pháp luật, tình cảm, niềm tin đối với pháp luật và hành vi pháp luật phù hợp với yêu cầu của công tác quản lý giam giữ, giáo dục, cải tạo phạm nhân; giúp họ có khả năng tái hòa nhập cộng đồng, biết sống và làm việc theo pháp luật sau khi mãn hạn chấp hành án phạt tù.