Chương 2: CÁC CẤP ĐỘ THỂ HIỆN HÌNH TƯỢNG
2.2. Cái tôi tình yêu
2.2.2. Cái tôi tình yêu trong thơ Lưu Quang Vũ
Thơ ca chính là nhịp cầu dẫn dắt những tâm hồn đến với tâm hồn, những trái tim đến với trái tim để con người chia sẻ niềm vui, nỗi buồn, niềm ước mơ, hi vọng. Đến với thơ người đọc sẽ bắt gặp tâm tư, nỗi lòng của người cầm bút.
Đến với thơ Lưu Quang Vũ, chúng ta sẽ bắt gặp những nỗi niềm của ông. Với ông, mỗi bài thơ là một ô cửa mở tới tình yêu nên nhà thơ phải là
31
người tiên phong mở cửa, mạnh mẽ và tự nguyện. Lưu Quang Vũ luôn tin rằng, khi gắn kết thế giới bằng tình yêu qua thơ thì những điều tốt đẹp sẽ tới.
Tình yêu, là điều kì diệu của nhân loại và trong cuộc đời của mỗi con người, tình yêu bao giờ cũng chiếm vị trí quan trọng. Tình yêu, là tình cảm thiêng liêng và cao đẹp nhất. Đối với thi sĩ đó là nguồn cảm hứng vô tận, là nơi thể hiện đậm nét cái tôi của mình. Trong cuộc đời Lưu Quang Vũ, may mắn cho ông là ở giai đoạn nào ông cũng gặp một tình yêu lớn - những mối tình đủ sức chắp cánh cho thơ ông đi vào cõi bất tử.
Với Lưu Quang Vũ, tình yêu là một thế giới cảm xúc được giải phóng với nhiều cung bậc, gần nhƣ không có yếu tố lý trí chuẩn mực, khuôn phép. Đó là những tình cảm chân thực, những hạnh phúc và đớn đau có thực. Tình yêu của Lưu Quang Vũ gắn với đời tư, gắn với những người con gái của đời ông. Chính là số phận, là khát vọng sống và khám phá của nhà thơ. Thơ Lưu Quang Vũ là đời Lưu Quang Vũ, là tâm hồn nhà thơ nên rất phong phú, đa dạng, mang những sắc thái khác nhau vui cũng nhƣ buồn của cuộc đời. Ông là một thi sĩ tài hoa và đa cảm nên những nỗi đau, những trắc trở trong tình yêu và cuộc sống đã kết tụ lại thành những bài thơ tình da diết cháy bỏng.
Trong thơ Lưu Quang Vũ nhân vật trữ tình chính là nhân vật “em”, đó cũng chính là những người phụ nữ có thực trong đời ông. Tình yêu đầu tiên, là mối tình đầu đầy mơ mộng của Lưu Quang Vũ với diễn viên điện ảnh Tố Uyên.
Mối tình đầu của Lưu Quang Vũ, là những cảm xúc của một hương vị tình yêu ngọt ngào, say đắm. Tình yêu đó, đƣợc mở ra trong một không gian của một khu vườn tình yêu:
Trong thành phố có một vườn cây mát Trong triệu người có em của ta
(Vườn trong phố)
Em của ta - cho người đọc một ấn tượng đến bất ngờ về cách giới thiệu thật giản dị của nhà thơ, về người con gái của mình với sự tách bạch với hàng
32
triệu con người khác. Đó là người con gái Lưu Quang Vũ yêu đầu đời, một người con gái sẽ có mặt trong suốt đời thơ và đời sống lận đận của ông. Nhà thơ dùng chữ “ta”, nhƣng đằng sau nó lại là một chữ “tôi”, một cái tôi mộng mơ, đắm đuối.
Đến với tình yêu, Lưu Quang Vũ tìm thấy ý nghĩa của cuộc đời, với một sự đam mê, khát vọng về một tình yêu đẹp đẽ và chân thành. Đó là tình yêu nơi trần thế, là nguồn sống trong sáng, mát lành và ngọt ngào:
Dƣa hấu bổ ra thơm suốt ngày dài Em cũng mát lành nhƣ trái cây mùa hạ Nước da nâu và nụ cười bỡ ngỡ
Em nhƣ cầu vồng bảy sắc hiện sau mƣa (Vườn trong phố)
Lưu Quang Vũ, bày tỏ sự đắm say trong nhiều cung bậc của tình yêu.
Tình yêu trong ông thường gắn liền với nỗi nhớ:
Anh nhớ em trong nỗi nhớ lá cành
Nhớ nỗi nhớ của vườn xưa tội quá Dẫu mƣa mùa đông dẫu dông mùa hạ Dẫu ngày mai chẳng biết sẽ ra sao
(Bài thơ khó hiểu về em)
Nhƣng tình yêu đâu chỉ có màu hồng và niềm vui. Tình yêu còn đem đến cho Lưu Quang Vũ, cả nỗi buồn và sự tuyệt vọng. Ông, vẫn nuối tiếc tình đẹp ban đầu cho dù tình yêu đó nhƣ một trái đắng chát:
Em mà ngọn gió chiều nức nỏ
Em mà ngày xƣa run rẩy cả lòng mình
(Anh đã mất chi anh đã đƣợc gì)
33
Nỗi buồn trong thơ Lưu Quang Vũ rất thực. Nó cũng đau đớn, mệt mỏi như chính tình cảm của ông lúc đó. Tình yêu đem đến cho Lưu Quang Vũ không ít khổ đau, đắng cay. Đã có lúc ông nhƣ một vũ trụ cô đơn:
Tôi là đứa con cô đơn ngay khi ngồi cạnh mẹ Thằng bé lẻ loi giữa lớp học ồn ào
Bàn chân hồ nghi giữa đường phố xôn xao (Mấy đoạn thơ) Có lúc ông rơi vào tuyệt vọng, chán chường:
Có những lúc tâm hồn tôi rách nát
Nhƣ một chiếc lá khô nhƣ một chồng gạch vụn Một tấm gương chẳng biết soi gì
Một đáy giếng cạn không một hốc mắt đen sì (Có những lúc)
Tình yêu đẹp như vậy nhưng Lưu Quang Vũ đành cay đắng, chua chát nói lời từ biệt. Bởi hai tâm hồn không còn thấu hiểu, hai trái tim không còn chung nhịp đập:
Hai ta không chung một ngả đường dài Không chung khổ đau không cùng nhịp thở Những gì em cần, anh chẳng có
Em không màng những ngọn gió anh trao Chiếc cốc tan, không thể khác đâu em Anh nào muốn nói những lời độc ác Nhƣ dao cắt lòng anh nhƣ giấy nát Phố ngoài kia ngột ngạt những toa tàu
(Từ biệt)
Tình yêu mang đến sức mạnh, nghị lực và niềm tin cho con người.
Nhƣng khi tình yêu tan vỡ, đồng thời mang đi những gì nó ban tặng và khiến tâm trạng con người rơi vào tuyệt vọng. Cái tôi tình yêu Lưu Quang Vũ có lúc
34
tuyệt vọng như vậy. Những khoảnh khắc bị dồn đẩy đến cùng, Lưu Quang Vũ đã đối mặt với chính cảnh ngộ của mình:
Tôi ảo tưởng quá nhiều ư? Có lẽ Em cần gì gió lốc của đời tôi
(Lá thu)
Trong tình yêu, Lưu Quang Vũ yêu rất thực và cũng buồn rất thực khi tình yêu nơi con tìm mình tan vỡ. Ông không chỉ một lần đối mặt với nỗi đau của chính mình. Dễ nhận thấy trong thơ Lưu Quang Vũ có sự hòa hợp giữa cái tôi chủ thể và cái tôi tình yêu. Cái tôi ấy dường như muốn thu tất cả những lỗi lầm về mình, không muốn làm đau khổ cho người mình yêu:
Em đi nhanh cho kịp chuyến tàu đông Và anh đứng âm thầm trong bóng tối
(Anh chẳng còn gì nữa)
Khi tình yêu tan vỡ, Lưu Quang Vũ không trách giận gì người mình yêu mà lặng lẽ buồn:
Thôi nhé, em đi
Nhƣ một cánh chim bay mất Phòng anh chẳng có gì ăn đƣợc Chim bay về những mái nhà vui.
Nghĩa gì đâu kỷ niệm tháng năm dài Lời thương mến nhớ lại thành chua chát Lòng ta cạn hay tại đời quá hẹp
Nghĩ cho cùng, nào dám trách chi em.
(Từ biệt)
Lưu Quang Vũ, một người có tấm lòng độ lượng và thật bao dung. Dù tuyệt vọng, dù đau khổ cái tôi tình yêu vẫn không nguội tắt lòng yêu, cái tôi ấy lại cất lên tiếng nói yêu thương, tha thiết mãnh liệt hơn bao giời hết:
35
Anh bỏ nhà ra đi nhƣ ngọn gió
Ngọn gió âm thầm quằn quại vẫn yêu em (Không đề)
Trong sâu thẳm nỗi buồn đó, thơ Lưu Quang Vũ vẫn cháy lên niềm tin, một khát vọng không thể dập tắt. Và tình yêu trong ông lại nhƣ mãnh liệt hơn, cháy bỏng hơn:
Dẫu bao lần người làm tôi thất vọng Tôi vẫn yêu người lắm lắm người ơi Tình yêu tôi nhƣ một tiếng chuông dài Làm run rẩy hoa hồng trên ngực nắng.
(Có những lúc)
Ở mối tình thứ hai này, Lưu Quang Vũ đã lấy tình yêu thực của mình để làm chất liệu cho thơ ông. Thơ ông chính là cõi lòng ông, với những đam mê, dâng hiến, hạnh phúc và cả những đớn đau. Nhƣng ở bất cứ cung bậc nào của tình cảm cũng thể hiện một tấm lòng, một nhân cách đáng quý và trân trọng.
Thơ tình Lưu Quang Vũ ẩn náu một cái tôi bao dung độ lượng. Thơ chính là phần hồn, phần đời của nhà thơ. “Trong cuộc đời long đong, vất vả của anh, hầu như ở giai đoạn nào, anh cũng gặp một tình yêu lớn. Cho dù cái tình cảm đó đem lại có thể là một vết thương, một nỗi đau suốt đời. Lưu Quang Vũ quan niệm rằng, sự đầy đủ của cuộc đời con người là ở chỗ tìm thấy tình yêu mặc dù tình yêu ấy có thể không ở lại cùng ta suốt đời” [49, tr.35].
“Nỗi đau của sự tan vỡ cũng dần lắng lại. Lưu Quang Vũ đã tìm thấy sự an ủi ở một cuộc tình khác. Niềm vui sống và sự mơ mộng vốn có lại trở lại với anh. Khác với cô diễn viên có vẻ đẹp rực rỡ ngày trước, người bạn mới của ông bây giờ có vẻ ngoài khắc khổ, tính tình kín đáo và trầm lặng” [49, tr.36]. Đó chính là một cô họa sĩ – một người đã đem lại cho ông:
Những bức tranh nổi gió ở trên tường hay
36
Trời chuyển gió sắp quay cuồng bão lớn Điều tôi nói phải chăng là quá muộn Em u buồn em có nhận hay không
(Lá thu)
Lưu Quang Vũ đã viết bài thơ Em - tình yêu những năm đau xót và hy vọng, tặng cho người phụ nữ mà ông từng gắn bó yêu thương. Một tình yêu đẹp nhưng họ không đến được với nhau, Lưu Quang Vũ đã gửi gắm tình yêu của mình vào trong thơ để tặng người con gái mà ông yêu thương:
Con tàu nào mang gió ấy ra khơi Chẳng hề có một ngày cập bến Đích của nó luôn luôn là phía trước Là chân trời mãi mãi ở trong em.
Những vần thơ thấm đẫm tình yêu thương, nhớ nhung gửi cho người phụ nữ mà ông yêu thương. Có lẽ, lúc đó trong Lưu Quang Vũ hương vị của tình yêu đã thấm đẫm vào những trang thơ của ông, đó là người con gái rất đẹp. Lưu Quang Vũ đã viết tặng người phụ nữ mình yêu những câu tha thiết:
Tôi đợi em trên mọi ngã ba đường
Tôi gọi em khản giọng những đêm sương Tôi lầm lạc ngỡ em không có thực
Em thuở ấy nơi nào, em có biết
Sao ngày xƣa ta chẳng đến cùng nhau
(Gửi Hiền mùa đông)
Bài thơ Thơ tình viết về một người đàn bà không có tên (II), cũng chính là những vần thơ Lưu Quang Vũ viết tặng một người phụ nữ mà ông yêu thương - mối tình thứ hai này của ông. Trong mắt ông tình yêu lúc đó thật đẹp:
Trời xanh và cánh rộng Anh hôn từng ngón tay Anh hôn làn tóc xõa
37
Trên trán buồn âm u Anh hôn lên đôi mắt Môi chạm vào bao la Ôm em trong vạt áo Nhƣ hoa hồng ngày xƣa Thôi mắt đừng xót xa Nỗi buồn thời quá khứ Từ nay anh sẽ thở
Trong mối tình của em.
Thế nhưng tình yêu đó, mối tình mà Lưu Quang Vũ gọi là Tình yêu những năm đau xót và hy vọng, cũng không dẫn đến một kết thúc có hậu. Hai người rất yêu nhau, nhưng có lẽ tình yêu đó chưa đủ độ mạnh để có thể vượt qua đƣợc những rào cản lúc bấy giờ, một lần nữa:
Chiếc cốc rơi, mọi điều vỡ hết
Em có còn mong ƣớc nữa không em?
(Gửi một người bạn gái)
Trên con đường đi tìm kiếm hạnh phúc, trải qua bao cay đắng, ngọt bùi, bao lầm lỡ, được và mất Lưu Quang Vũ đã tới được bến đỗ của mình. Và quả là “Chỉ có thuyền mới hiểu, biển mênh mông nhường nào”. Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh quen biết nhau đã từ lâu. Họ, là những người bạn thơ cùng thế hệ.
Cả hai cùng có một nỗi bất hạnh của gia đình đổ vỡ, cùng đã trải qua những cuộc tình không may mắn. Khác với hai người phụ nữ trước, Xuân Quỳnh là hiện thân của đời thường bình dị, là hạnh phúc có thật:
Một thực tại rất gần, một thực tại có thể đƣa tay là nắm đƣợc (Em II)
Cuộc sống chung với nữ sĩ Xuân Quỳnh, đã cho ông một nguồn năng lượng mới. Lưu Quang Vũ vừa có một tình yêu lý tưởng, vừa có hạnh phúc đời thường. Trong các trang thơ của ông, hiện lên hình ảnh một người vợ hiền thục:
38
Em của anh, đôi vai ấm dịu dàng
Người nhóm bếp lúc chiều, người thức dậy lúc tinh sương (Và anh tồn tại)
Một người bạn đời nhân hậu, thủy chung:
Người ấy chỉ vui khi anh hết lo buồn Anh lạc bước, em đưa anh trở lại
(Và anh tồn tại)
Vốn là người hay tưởng tượng và mơ mộng, mang trong mình khát vọng xa xôi, thấp thoáng trong thơ ông “Có khi chỉ là một hình bóng mơ hồ, một nỗi khát khao không đạt đến, một sự cứu rỗi cho tâm hồn cô đơn của anh. Không ít những bài thơ tình của Lưu Quang Vũ bắt nguồn từ trí tưởng tượng, từ sự mơ ước về một vẻ đẹp hoàn thiện của người tình lý tưởng” [49, tr.95]. Tất cả, dù có thực hay không thực, gần gũi hay xa xôi đều tạo nên nguồn cảm xúc tình yêu nồng đượm của thơ Lưu Quang vũ.
Cái tôi tình yêu trong thơ Lưu Quang Vũ, luôn mang một khát vọng đẹp đẽ và lý tưởng. Tình yêu ấy không chỉ làm cho tâm hồn con người thêm nhân ái, cao đẹp mà còn mang lại nghị lực, sức mạnh để sống, tồn tại. Tình yêu chân chính, đã làm cho con người chiến thắng cái sự sống hữu hạn. Trên con đường đi tìm kiếm hạnh phúc, trải qua bao đắng cay, ngọt bùi, được và mất, Lưu Quang Vũ chƣa bao giờ thôi khát khao một tình yêu đẹp đẽ, cuối cùng ông đã tới được bến đỗ của mình. Lưu Quang Vũ đã tìm được tình yêu lớn với nữ sĩ Xuân Quỳnh. Tình yêu đó, có thể xác định được hướng đi cho cuộc đời một con người, tình yêu đem lại sự sống thực sự cho trái tim ông.
Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh đến với nhau khi cả hai cùng có một nỗi bất hạnh của gia đình đổ vỡ, cùng đã từng trải qua những cuộc tình không may mắn. Giữa cuộc đời thường, hai tâm hồn đó đã thấu hiểu, cảm thông, và hòa chung nhịp đập:
39
Khi tàu đông anh lỡ chuyến đi dài Chỉ một người ở lại với anh thôi
Lúc anh vắng người ấy thường thức đợi Khi anh khổ chỉ riêng người ấy tới Anh yên lòng bên lửa ấm yêu thương Người ấy chỉ vui khi anh hết lo buồn
(Và anh tồn tại)
Cũng chính con người ấy, tình yêu ấy đã giúp Lưu Quang Vũ lấy lại niềm tin vào cuộc sống:
Biết ơn em, em từ miền gió cát Về với anh, bông cúc nhỏ hoa vàng Anh thành người có ích cũng nhờ em Anh biết sống vững vàng không sợ hãi Như người làm vườn, như người dệt vải
(Và anh tồn tại)
Khi xa nhau chúng ta mới thấy hết đƣợc sức mạnh của tình yêu, những ngày xa Quỳnh, Lưu Quang Vũ đã nhận ra tình yêu của ông với Xuân Quỳnh thật đẹp, là điểm tựa giúp ông vƣợt qua bao khó khăn trong cuộc sống. Trong thời gian này, Lưu Quang Vũ đã viết tặng Xuân Quỳnh những vần thơ với biết bao tình cảm, yêu thương khi hai người ở xa nhau:
Khi cách nhau hàng dặm vạn không gian Anh mới hiểu khoảng cách không đáng sợ Anh thấy em bên mình, nhƣ nghe từng nhịp thở Anh là cửa sổ con tàu nơi xứ lạ em đi
Là quê hương ngóng đợi em về
(Cho Quỳnh những ngày xa) Qua lăng kính tình yêu, Lưu Quang Vũ nhìn đời trìu mến, thiết tha hơn, niềm yêu đời và sự hồn hậu trở lại. "Phép mầu" của tình yêu đối với Lưu
40
Quang Vũ là khả năng hồi sinh, không chỉ là tuổi trẻ mà là niềm tin. Hình nhƣ đã khá lâu ông mới có lại giọng tri ân điềm đạm nhƣ vậy:
Dù sao cuộc đời đã giành em lại cho anh Điều mong ƣớc đầu tiên điều ở lại sau cùng Chúng ta đã đi bên nhau trên mặt đất
Dẫu chỉ riêng điều đó là có thật Đủ cho anh mãi mãi biết ơn đời.
(Em II)
Đối với Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh không chỉ là người tình, người vợ mà là một người bạn đời thân thiết, gắn bó. Xuân Quỳnh mang đến cho ông tình yêu để vƣợt qua những tháng ngày đau khổ, thức dậy trong ông khát khao đi tìm niềm vui sáng tạo mới. Sự đồng điệu giữa hai tâm hồn, là nguồn cảm hứng đẹp giúp cho cả Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh viết nên nhiều bài thơ tình đặc sắc:
Người ấy chỉ vui khi anh hết lo buồn Anh lạc bước, em đưa anh trở lại Khi cằn cỗi thấy tháng ngày mệt mỏi Em là sớm mai là tuổi trẻ của anh.
(Và anh tồn tại)
Mười lăm năm chung sống, họ đã là điểm tựa của nhau, nâng đỡ nhau để gây dựng tổ ấm, đã sống và làm việc hết mình. Là người phụ nữ thông minh, nhân hậu và nhạy cảm, Xuân Quỳnh đã nhận ra tài năng của Lưu Quang Vũ không phải vào lúc ông đang chói sáng mà là lúc ông khó khăn nhất. Xuân Quỳnh, đã nhận ra vẻ đẹp tâm hồn của Lưu Quang Vũ vào thời điểm ông có nhiều đổ vỡ nhất. Xuân Quỳnh với trái tim yêu thương và tâm hồn rộng lớn, bà đã bù đắp những mất mát, bất hạnh mà Lưu Quang Vũ đã gặp phải trong cuộc đời. Một người phụ nữ cao cả, dám chấp nhận mọi hi sinh để vun đắp cho sự nghiệp của ông: