Chương 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ
3.2.2. Giọng điệu thơ Lưu Quang Vũ
3.2.2.2. Giọng triết lý, suy tƣ
Giọng điệu triết lý, suy tư thường được thể hiện bằng thể thơ tự do, ít gieo vần, chủ yếu là thơ điệu nói, cấu trúc câu thơ thường theo hướng mở rộng. Nhờ tăng số lƣợng âm tiết trong câu thơ, mà nhà thơ có khả năng diễn tả nhiều cảm nhận, nhiều ý tưởng của mình về cuộc sống. Tuy nhiên, mở rộng không có nghĩa là dài dòng, vô vị mà nó vẫn giữ đƣợc tính hàm súc, vẫn đi bằng nhịp điệu.
Sự ra đời của giọng triết lý, một phần cũng do xuất phát từ đòi hỏi của thời đại chống Mỹ. Thời ấy, Việt Nam trở thành tâm điểm của phong trào cách
72
mạng thế giới, các nhà thơ không thể dừng lại ở việc mô tả, trình bày, ngợi ca, mà còn phải khám phá, phát hiện, bộc lộ những suy nghĩ sâu sắc của mình về con người và cuộc sống, về dân tộc và thời đại.
Chẳng hạn, viết về Tổ quốc, ngợi ca Tổ quốc trong những năm chống Mỹ. Chế Lan Viên viết Tổ quốc lừng lẫy, toả sáng nhưng cũng đầy nước mắt, đau thương, giọng thơ trầm lắng, đi vào chiều sâu triết lý:
Cha ông xưa từng đấm nát tay trước cửa cuộc đời Cửa vẫn đóng và đời im ỉm khóa
Những pho tượng chùa Tây Phương không biết cách trả lời Cả dân tộc đói nghèo trong rơm rạ
Văn chiêu hồn thấm từng giọt mƣa rơi!
(Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng?)
Huy Cận lại triết lý theo cách riêng của mình, ông đi từ những hình ảnh, những chi tiết cụ thể mà khám phá ra ý nghĩa sâu xa, những mối tương quan về thời gian (quá khứ, lịch sử, hiện tại) về không gian (con người, tạo vật, vũ trụ).
Chẳng hạn, quan sát Các vị La Hán chùa Tây Phương qua những nét chạm khắc tạo hình về một quần thể tƣợng đầy khổ hạnh, nhà thơ mƣợn chuyện phật để nói chuyện đời, hướng người đọc suy tưởng đến một thời cha ông ta sống trong xã hội tăm tối, vật vã, không tìm đƣợc lối ra:
Mỗi người một vẻ, mặt con người Cuồn cuộn đau thương cháy dưới trời Cuộc họp lạ lùng trăm vật vã
Tƣợng không khóc cũng đổ mồ hôi
(Các vị La Hán chùa Tây Phương)
Với Lưu Quang Vũ chúng ta có thể nhận thấy giọng triết lý, suy tư trong những trang thơ của ông qua các tập thơ. Hình tượng đất nước đau thương, trong khói lửa chiến tranh được Lưu Quang Vũ tập trung nhất trong bài Việt
73
Nam ơi. Với giọng điệu triết lý riêng của mình, Lưu Quang Vũ đã thể hiện cảm xúc rất chân thành của ông với đất nước:
Tổ quốc là nơi tỏa bóng yên vui Nơi nghĩ đến lòng ta yên tĩnh nhất Nhưng nghĩ đến Người lòng tôi rách nát Xin Người đừng trách giận, Việt Nam ơi
Giữa dàn đồng ca hào hùng ca ngợi đất nước, cổ vũ cho cuộc kháng chiến của dân tộc, Lưu Quang Vũ lại riêng mình đau và lo cho đất nước, với giọng điệu suy tƣ đầy triết lý:
Tất cả sẽ ra sao
Mảnh đất nghèo máu ứa?
Người sẽ đi đến đâu Hả Việt Nam khốn khổ?
Đến bao giờ bông lúa Là tình yêu Người Đến bao giờ ngày vui Nhƣ chim về bên cửa
Đến bao giờ Người mới đươc nghỉ ngơi Trong nắng ấm và tiếng cười trẻ nhỏ?
Đến bao giờ đến bao giờ nữa Việt Nam ơi?
(Việt Nam ơi)
Viết về đất nước trong chiến tranh, với giọng thơ đi vào chiều sâu triết lý Lưu Quang Vũ đã miêu tả một đất nước đau thương, cùng với đó là sự thể hiện niềm tự hào sâu kín, niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh bất diệt tiềm tàng của dân tộc:
Viên đạn thù độc ác
Bắn vào gương mặt yêu thương
74
Không ngăn được nước Hồ Gươm Xanh thẳm lòng người Kẻ Chợ Viên ngói hoa dưới Tràng An đất cổ Đến ngôi trường mới mở sáng tầm gương
(Những người đi năm ấy)
Từ hiện thực chiến tranh đó, Lưu Quang Vũ với triết lý sống của riêng mình đã kêu gọi, thức tỉnh mọi người hãy phấn đấu để tạo dựng một cuộc đời mới, một tương lai tươi sáng, cuộc sống ấm nó hạnh phúc:
Người ta không thể sống bằng niềm tin đẹp
Bằng áp phích trên đường bằng những lời đanh thép Phải mang cho mọi người áo mặc cơm ăn
Phải có nhà trường cửa sổ trời xanh
(Viết lại một bài thơ Hà Nội)
Thơ Lưu Quang Vũ còn kết đọng những suy nghĩ triết lý, suy tư về tình yêu của riêng ông:
Dƣa hấu bổ ra thơm suốt ngày dài Em cũng mát lành nhƣ trái cây mùa hạ Nước da nâu và nụ cười bỡ ngỡ
Em nhƣ cầu vồng bảy sắc hiện sau mƣa (Vườn trong phố)
Tình yêu thời Hương cây mang vẻ đẹp trong sáng, mộng mơ của những rung động đầu đời Hơi ấm bàn tay, Vườn trong phố; sau này, khi trái tim đã chịu nhiều tổn thương, "tư thế trữ tình" đắm đuối, độ xúc cảm nồng nàn trước tình yêu của ông vẫn không hề thay đổi. Người con gái trong mối tình thứ hai của thơ ông không lộng lẫy "như cầu vồng bảy sắc hiện sau mưa", nhƣng ẩn giấu một vẻ đẹp nội tâm tinh tế và có sức cuốn hút đối với thơ Lưu Quang Vũ.
Khác với sự êm đềm của mối tình đầu, lần này ông đến với tình yêu trong một khung trời "sắp quay cuồng bão lớn". Hình ảnh người con gái Lưu Quang Vũ
75
từng yêu hiện lên trong bức tranh thơ với nhiều gam màu nóng, đầy bí ẩn và có một cái gì đó rất khó nắm bắt. Chính vì thế mà Lưu Quang Vũ càng khao khát tìm kiếm, si mê và đắm đuối có lẽ hơn cả mối tình đầu, với giọng thơ đầy suy tƣ triết lý:
Tóc em rối và áo em đỏ thắm
Những bức tranh nổi gió ở trên tường Nghĩ về em bao buổi chiều lặng lẽ Tìm trong em bao khát vọng không ngờ Môi tôi run những lời nói dại khờ
Em ẩn hiện sao còn xa lạ thế Mai em đi mùa hạ cũng qua rồi Tôi ở lại một mình trên phố vắng Tôi tan nát, kinh hoàng sợ hãi Em cô đơn rồ dại của tôi ơi.
(Lá thu)
Tình yêu quê hương đất nước hòa quyện với tình cảm riêng tư, tạo nên nguồn cảm xúc dạt dào mà sâu lắng trong sáng tạo nghệ thuật của nhà thơ. Nhƣ bao nhà thơ nổi tiếng khác, ngay từ buổi đầu cầm bút, hồn thơ Lưu Quang Vũ chứa chan tình mẹ, ông đã dành cho mẹ những câu thơ tận trong sâu thẳm của sự suy tƣ, triết lý:
Trên đời này chẳng ai lo cho ta bằng mẹ
Cũng chẳng có ai ta làm khổ nhiều nhƣ mẹ của ta Mẹ ơi nếu con đƣợc sống lại tuổi thơ
Con sẽ chẳng bao giờ mải chơi trốn học Đứa con trai nhiều lỗi lầm ƣơng ngạnh Sẽ không lần nào làm mẹ xót xa.
(Gửi mẹ)
76
Giọng điệu triết lý, suy tƣ hòa quện vào những dòng thơ viết theo lối thơ tự do, đã tạo nên những trang thơ với những hình ảnh miêu tả thật đặc sắc và giàu giá trị nghệ thuật. Qua giọng thơ này, giúp người đọc đi sâu vào nhận biết đƣợc tâm tƣ, tình cảm, cảm xúc của tác giả muốn gửi gắm vào trong những trang thơ của mình.