Các nhà tâm lý học cho rằng học sinh THPT (15 đến 18 tuổi) ở giai đoạn đầu tuổi thanh niên (thanh niên mới lớn, thanh niên học sinh). Đây là thời kỳ đạt được sự trưởng thành về mặt cơ thể, nhưng sự phát triển thể lực của các em còn kém so với người lớn, các em đến trường học tập dưới sự lãnh đạo của người lớn, phụ thuộc vào người lớn.
* Đặc điểm hoạt động học tập
Hoạt động học tập của học sinh THPT đòi hỏi tính năng động và tính độc lập hơn học sinh THCS, đòi hỏi trình độ tư duy lý luận phát triển. Hứng thú học tập của các em có những thay đổi rõ rệt, có tính bền vững và gắn liền với khuynh hướng nghề nghiệp. Đối với các lĩnh vực khoa học, các em đã có thái độ lựa chọn khá rõ ràng: có em thích học các môn khoa học xã hội, có em lại thích học các môn khoa học tự nhiên, thái độ học tập của học sinh gắn liền với động cơ thực tiễn, động cơ nhận thức, sau đó là ý nghĩa của môn học. Ở nhiều em xuất hiện thái độ học lệch: Một mặt, các em đó rất tích cực học một số môn mà các em cho là quan trọng đối với nghề mình chọn, mặt khác các em sao nhãng các môn học khác.
* Đặc điểm của sự phát triển trí tuệ
Ở thanh niên mới lớn, tính chủ định phát triển mạnh ở tất cả các quá trình nhận thức. Tri giác có mục đích đã đạt tới mức rất cao. Quá trình quan sát đã chịu sự điều khiển của hệ thống tín hiệu thứ hai nhiều hơn và không tách khỏi tư duy ngôn ngữ.
Ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động trí tuệ, đồng thời vai trò của ghi nhớ logic, ghi nhớ ý nghĩa ngày một tăng rõ. Đặc biệt các em đã tạo được tâm thế phân hoá trong ghi nhớ.
Hoạt động tư duy của học sinh THPT có sự thay đổi quan trọng, các em có khả năng tư duy lý luận, tư duy trừu tượng một cách độc lập sáng tạo. Tư duy của các em chặt chẽ hơn, có căn cứ và nhất quán hơn, đồng thời tính phê phán của tư duy cũng phát triển.
Tuy vậy, hiện nay số HS THPT đạt tới mức tư duy đặc trưng cho lứa tuổi như trên còn chưa nhiều. Khiếm khuyết cơ bản trong hoạt động tư duy của nhiều em là thiếu tính độc lập. Nhiều khi các em chưa chú ý phát huy hết năng lực độc lập suy nghĩ của bản thân, còn kết luận vội vàng theo cảm tính hoặc thiên về tái hiện tư tưởng của người khác. Nhà trường cần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.
* Sự phát triển ý thức
Sự phát triển ý thức là một đặc điểm nổi bật trong sự phát triển nhân cách của HS THPT với những đặc điểm cơ bản sau:
+ Các em tiếp tục chú ý đến hình dáng bên ngoài của mình, hình ảnh về thân thể là một thành tố quan trọng của sự tự ý thức của thanh niên mới lớn.
+ Ở tuổi học sinh, quá trình phát triển tự ý thức diễn ra mạnh mẽ, sôi nổi và có tính chất đặc thù riêng. Thanh niên tìm hiểu và đánh giá những đặc điểm tâm lý của mình theo quan điểm về mục đích và hoài bão của mình
+ Sự tự ý thức của họ xuất phát từ yêu cầu của cuộc sống và hoạt động: Địa vị mới trong tập thể, những quan hệ mới với thế giới xung quanh. Các em hay ghi nhật ký, so sánh mình với nhân vật mà họ coi là tấm gương, là thần tượng.
+ Nội dung của tự ý thức cũng khá phức tạp, các em không chỉ nhận thức về cái tôi của mình trong hiện tại mà còn nhận thức vị trí của mình trong XH, hiện tại và tương lai.
+ Thanh niên còn có thể hiểu rõ những phẩm chất phức tạp, biểu hiện những quan hệ nhiều mặt của nhân cách và biết cách đánh giá nhân cách của mình trong toàn bộ những thuộc tính nhân cách.
+ Các em có khả năng đánh giá sâu sắc những phẩm chất, mặt mạnh, mặt yếu của những người cùng sống và chính mình. Đồng thời, các em cũng có khuynh hướng độc lập trong việc phân tích, đánh giá bản thân. Song việc tự đánh giá bản thân nhiều khi chưa khách quan, có thể sai lầm, cần giúp đỡ khéo léo để các em hình thành một biểu tượng khách quan về nhân cách của mình.
+ Trên cơ sở tự ý thức phát triển mạnh mẽ, nhu cầu tự giáo dục ở HS THPT cũng được phát triển. Tuy các em chưa thật có lòng tin và tự giáo dục hoặc chưa thành công trong tự giáo dục, nhưng vấn đề tự giáo dục của HS THPT thật sự là cần cho sự phát triển của chính các em. Các em vừa là đối tượng mang tính đặc thù của lứa tuổi, vừa là chủ thể của giáo dục đạo đức. Trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách, học sinh trung học phổ thông đã có đầy đủ các điều kiện cơ bản về nhận thức, ý chí hoạt động… để biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo, quyết định kết quả phát triển tài, đức của cá nhân. Tuy nhiên, với kinh nghiệm, vốn sống của cá nhân chưa nhiều, học sinh trung học phổ thông dễ dao động trong hành vi của mình.
* Sự hình thành thế giới quan
Học sinh THPT là lứa tuổi quyết định sự hình thành của thế giới quan. Đây là nét chủ yếu trong sự phát triển tâm lý của thanh niên HS. Chỉ số đầu tiên của sự hình thành thế giới quan là sự phát triển của hứng thú nhận thức với các vấn đề tự nhiên, XH thông qua các môn học ở bậc THPT. Lứa tuổi mới lớn quan tâm nhiều nhất đến các vấn đề liên quan đến con người. Vai trò của con người trong lịch sử, quan hệ giữa con người và XH, giữa quyền lợi và nghĩa vụ, giữa tình cảm và trách nhiệm. Nói chung các em có khuynh hướng sống một cuộc sống tích cực vì XH.
Trong điều kiện hiện nay, cần đặc biệt giúp các em phân tích, đánh giá các hiện tượng XH, các thang giá trị đang có những diễn biến không đơn giản, biết ủng hộ, bảo vệ cái đúng, phản đối ngăn chặn cái sai, biết chống lại sự xâm nhập của thế giới quan của giai cấp bóc lột, biết chống mê tín dị đoan và các tư tưởng duy tâm khác.
* Đời sống tình cảm
Ở tuổi HS THPT, quan hệ bạn bè chiếm vị trí hơn hẳn so với những người khác, do lòng khao khát muốn có một vị trí bình đẳng trong cuộc sống, các em được sinh hoạt với các bạn cùng tuổi, cảm thấy mình cần cho nhóm, có uy tín, có vị trí nhất định trong nhóm. Các em thích giao lưu với bạn bè cùng lứa tuổi, cùng lớp, cùng trường hoặc ngoài trường. Trong công tác GDĐĐ cho HS THPT cần chú ý tới ảnh hưởng của nhóm - hội tự phát ngoài nhà trường và có thể tránh được hậu quả xấu của nhóm tự phát bằng cách tổ chức các hoạt động tập thể có tổ chức, đoàn thể để phát huy được tính tích cực của thanh niên.
Đời sống tình cảm của học sinh mới lớn rất phong phú và nhiều vẻ, đặc biệt là tình bạn: các em có nhu cầu lớn về tình bạn, các em có yêu cầu cao hơn về tình bạn (tính chân thật, tin tưởng và giúp đỡ lẫn nhau…). Tình bạn của các em mang tính xúc cảm cao. Các em thường lý tưởng hoá tình bạn. Ở thanh niên mới lớn, quan hệ giữa nam và nữ được tích cực hoá rõ rệt. Nhóm bạn ở THPT thường có nam và nữ. Do vậy, nhu cầu về tình bạn khác giới được tăng lên. Ở một số em, xuất hiện những tình cảm mạnh mẽ là tình yêu. Tình yêu ở HS THPT thường trong trắng, tươi sáng, hồn nhiên, giàu cảm xúc và khá chân thành. Nhà trường phải giáo dục cho HS một tình yêu chân chính dựa trên cơ sở thông cảm hiểu biết, tôn trọng và cùng có một mục đích, lý tưởng chung.
Để GDĐĐ cho HS THPT có hiệu quả, chúng ta cần chú ý xây dựng mối quan hệ tốt đẹp với các em, đó là mối quan hệ bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau. Chúng ta cần tin tưởng các em, tạo điều kiện để các em phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo độc lập, giúp các em nâng cao tinh thần trách nhiệm của bản thân và tạo điều kiện thuân lợi cho sự phát triển nhân cách HS.
Từ các đặc điểm trên đây, công tác GDĐĐ cho học sinh THPT có ý nghĩa to lớn trong sự phát triển nhân cách của HS.
Nhà trường THPT có vai trò quan trọng, giữ vị trí đặc biệt trong giáo dục đạo đức. GDĐĐ cho thế hệ trẻ là trách nhiệm của toàn XH, song giáo dục ở nhà trường giữ vai trò vô cùng quan trọng. GDĐĐ trong nhà trường THPT là một quá trình giáo dục bộ phận của quá trình giáo dục tổng thể, có quan hệ biện chứng với các bộ phận giáo dục khác như Giáo dục trí tuệ, Giáo dục thể chất, Giáo dục thẩm mỹ, Giáo dục lao động kỹ thuật tổng hợp, hướng nghiệp. Trong đó, GDĐĐ được xem là nền tảng gốc rễ tạo ra nội lực tiềm tàng, vững chắc cho các mặt giáo dục khác.
Giáo dục đạo đức tạo ra nhịp cầu gắn kết giữa nhà trường với XH, con người với cuộc sống. Nhà trường THPT coi GDĐĐ là một trong những nhiệm vụ trọng tâm. Mục đích giáo dục của nhà trường không ngoài mục đích hình thành và phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ. Ở nhà trường, GDĐĐ cho HS là hình thành ý thức ĐĐ, hành vi thói quen ĐĐ, tình cảm ĐĐ của HS theo những nguyên tắc ĐĐ dân tộc, ĐĐ cách mạng, ĐĐ XHCN.
Trong lứa tuổi HS THPT “Những sức mạnh đạo đức của con người được phát triển mạnh mẽ, bộ mặt tinh thần được hình thành, những nét tính cách được xác định và thế giới quan được hình thành” [29, 59]
Ở HS THPT: Thế giới quan của các em đang hình thành và tiến tới hoàn chỉnh.
Nhà trường cần giúp đỡ các em xây dựng được thế giới quan đúng đắn để các em trở thành người công dân chân chính, có ích cho XH. Dưới sự giáo dục của nhà trường, bản thân học sinh phải có ý thức tu dưỡng, rèn luyện, tự hoàn thiện nhân cách của mình. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Con đường học vấn là lý tưởng cao đẹp ở mỗi con người, để phát triển nhân cách con người, đó là sự rộng lớn, muốn đạt được học vấn đích thực thì phải có đạo đức trong sáng, có sự chí tâm, sự thành ý, đem kết quả học tập của mình phục vụ cho hạnh phúc của nhân dân …” [22, 179]
Quản lý tốt hoạt động GDĐĐ học sinh ở trường THPT sẽ góp phần thực hiện nhiệm vụ và mục tiêu cơ bản của giáo dục, đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa -
hiện đại hóa là “Nhằm xây dựng những con người và thế hệ thiết tha gắn bó với lý tưởng độc lập dân tộc và CNXH ”.
* Những phẩm chất con người Việt Nam thế kỷ XXI
Giai đoạn công nghiệp hoá - hiện đại hoá, thời đại của nền kinh tế tri thức đòi hỏi con người nhân văn, con người công nghệ, trên cơ sở phát triển thể lực tốt, khả năng thích ứng cao.
Có thể tóm tắt những phẩm chất cơ bản của con người Việt Nam ở thế kỷ XXI như sau:
+ Con người có bản chất nhân văn - nhân bản - nhân ái trong quan hệ với con người, với cộng đồng
+ Con người có đầu óc khoa học và duy lý, biết sử dụng các quy luật để xây dựng cuộc sống.
+ Con người có nhân cách công dân, ý thức rõ quyền lợi và nghĩa vụ công dân, có ý thức và hành vi pháp luật, có ý thức bảo vệ Tổ quốc, giữ gìn và phát huy truyền thống, tinh hoa của dân tộc mình trong quá trình hoà nhập với nền văn minh nhân loại.
+ Con người lao động có tay nghề cao, sáng tạo ra các giá trị để làm giàu cho mình, cho XH.
+ Con người có cá tính và bản sắc riêng, thể hiện rõ bản lĩnh, có hoài bão, có ý chí, năng động, nhanh thích nghi và sáng tạo trong cuộc sống, ganh đua quyết liệt và từng con người được phát triển cao và hoà hợp với XH thì tập thể cộng đồng mới có sức mạnh, có chất lượng, mới phù hợp với những đòi hỏi của giai đoạn phát triển mới của đất nước.
Tiểu kết chương 1
Đạo đức là hệ thống những chuẩn mực, những quy tắc xã hội nhằm điều chỉnh mối quan hệ giữa cá nhân với cá nhân, giữa cá nhân với tập thể và xã hội. Đạo đức là gốc, là nền tảng cho sự cho sự phát triển nhân cách con người. GDĐĐ là khâu then chốt của quá trình giáo dục nhân cách con người. ĐĐ, ĐĐ cách mạng, ĐĐ XHCN được hình thành chủ yếu thông qua quá trình GDĐĐ ở nhà trường. Muốn nâng cao chất lượng GDĐĐ cho HS THPT trong giai đoạn hiện nay, đòi hỏi những người làm công tác quản lý giáo dục phải nắm vững những định hướng về mục tiêu, nội dung phương pháp giáo dục. Đặc biệt hiểu sâu sắc tâm lý lứa tuổi HS THPT, hoàn cảnh gia đình, điều kiện kinh tế - XH và phải có một hệ thống giải pháp quản lý GDĐĐ thích hợp và hiệu quả.
Ngoài ra, người làm công tác quản lý GD phải nắm được các yếu tố tác động đến công tác GDĐĐ cho HS như: pháp luật, giáo dục nhà trường, giáo dục gia đình,
giáo dục xã hội, quá trình tự giáo dục cho học sinh, chất lượng đội ngũ GV, hoạt động của Đoàn thanh niên...; đồng thời công tác GDĐĐ cho HS phải được cán bộ quản lý kế hoạch hoá, tạo thành nề nếp, thực hiện một cách thường xuyên, bằng nhiều con đường, nhiều hình thức, biện pháp phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi và điều kiện kinh tế - xã hội của địa phương.
CHƯƠNG 2