CHƯƠNG 2: NGHI LỄ VÕNG ĐỜI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI ÊĐÊ
2.2. Giai đoạn niên thiếu đến vị thành niên
Người Êđê Mdhur không tính năm tháng theo dương lịch hoặc âm lịch mà tính theo mùa rẫy. Bắt đầu từ tháng 2 cho đến tháng 3 âm lịch của người Kinh, người Êđê Mdhur tổ chức khi đứa trẻ ấy từ 12 tuổi trở lên với mục đích cầu mong sức khỏe. Các nghi lễ này được hiểu là nghi lễ cúng sức khỏe lần 1, lần 2, lần 3,… nhưng người đồng bào Êđê Mdhur không đồng ý theo cách gọi này, họ vẫn gọi theo cách truyền thống xưa nay của tổ tiên để lại đó là nghi lễ 03 ché rượu và 01 con heo đực, nghi lễ 05 ché rượu và 01 con heo, nghi lễ 07 ché rượu và 01 con heo, nghi lễ 07 ché rượu và 01 con bò đực,... Nhiều gia đình vì điều kiện kinh tế khó khăn, có khi đã có chồng, có con mới tổ chức; gia đình có điều kiện thì tổ chức nhiều lễ khác nhau và thời gian tổ chức cũng phụ thuộc vào hoàn cảnh từng gia đình.
2.2.1. Nghi lễ 03 ché rƣợu và 01 con heo đực
Nghi lễ này chỉ dành cho con trai, con gái không cúng. Lễ vật bao gồm: 03 ché rượu và 01 con heo đực.
Các ché rượu được buộc ở cột chính dựng giữa nhà sàn, gần cửa ra vào. Dưới nền nhà sàn gần ché rượu người ta trải vài tàu lá chuối, khi heo đốt xong, người ta lấy một vai heo (sau khi cúng xong đưa cho thầy cúng); đầu heo và đồ lòng heo (gồm tim, gan, mật, dái heo, đuôi heo được luộc chín và xỏ lại thành đùm) tất cả để lên trên lá chuối; 01 con dao và 01 cây nến, 01 tô cơm, 03 chiếc cong đồng, 01 lưỡi cày, 01 nồi để bỏ cục thang, 01 ống điếu, một bầu nước, một đùm thịt (bằng là chuối) hai đôi đũa để trên tô cơm, một xoong rượu, một đĩa thịt tái, hai cánh gà, hai chân gà, một đầu gà và bộ đồ lòng gà hai đùi, một bông bóng heo cột ngay ché đầu tiền.
Người được cúng mặc trang phục đồng bào Êđê ngồi quay lưng về phía Đông, mặt hướng phía Tây, đối diện với thầy cúng, phía sau lưng người được cúng có một tấm vải với nhiều bông hoa sặc sỡ che cửa sổ. Thầy cúng mặt nhìn về hướng Đông, tay cầm tô nước, đồng la nổi lên một hồi và vừa kết thúc, thì thầy cúng bắt đầu khẩn:
“Ơi,… Yang!
Tôi gọi ông thần hướng Đông, thần hướng Tây, thần trời (Yang Adiê), Yang Lăn (thần đất), thần nước (Yang Ea), thần núi (Yang chứ) và các vị thần số mệnh (Bung sôk), thần bảo vệ sức khỏe (Oi Mghi) trong vùng và linh hồn của người những đi trước.
Sau khi gọi thần linh xong, thì thầy cúng tắt nến, chủ nhà đem thêm một tô cơm, một tô canh để trên chiếc chiếu; đồng la tiếp tục nổi lên. Thầy cúng tiếp tục khấn:
“Ơ,… Yang!
Hôm nay gia đình cúng ba ché rượu và một con heo đực, các Yang trong vùng về đây uống rượu, ăn thịt phù hộ cho nó có nhiều sức khỏe, râu mép sớm nở, râu cằm cho nó mọc. Trồng lúa được lúa, trồng bắp được bắp, làm gì trúng đó.
Lời khấn của thầy cúng vừa kết thúc, thì đồng cũng ngừng đánh. Thầy cúng múc rượu trong xoang, mời dòng họ phái gái uống trước mỗi người một tô rượu nhỏ, sau đó mời dòng họ phía trai một người tô; tiếp đến mời những người còn lại.
Thầy cúng mời người được cúng ăn thịt luộc (một miếng). Sau đó chia cơm đều cho dòng họ hai bên ăn và cùng khách gần xa tham dự cùng ăn.
Hình 2.1. Mọi người ăn uống.
Ảnh: Như Ngân, 05/2016.
Khi ăn xong, mọi người rửa tay, nghỉ ngơi khoảng 30 phút. Thầy cúng mời người được cúng cầm cần, thầy cúng lấy ba chiếc cong đồng đeo vào tay người được cúng và khấn:
“Cứng như đá, như đồng.
Sau này làm ăn khỏe mạnh”.
Thầy cúng đổ nước, người được cúng lần lược uống mỗi ché 01 tô. Sau người được cúng (nếu đã có vợ thì vợ cầm cần uống tô ba ché). Tiếp đến cha của người được cúng (trai). Đại diện gia đình đổ nước cho thầy cúng uống một tô. Sau đó đại diện phía gái (phía vợ) anh, hoặc em thay mặt gia đình gái cầm cần theo người cúng.
Sau khi uống lạc 03 ché, gia đình tiếp tục cột một ché (gọi là kết thúc việc cúng). Người được cúng cầm cần, thầy cúng đổ nước một tô, tiếp theo thầy cúng cầm
cần, đại diện gia đình đổ nước. Sau đó gia đình tiếp tục lấy 01 ché để mời tạ ơn thầy cúng và một chiếc cong đồng.
Đại diện một người trong gia đình, lấy chiếc cong đeo vào tay phải của thầy cúng và mong thầy cúng có nhiều sức khỏe.
Những người trong gia đình, dòng họ nếu muốn tiếp tục uống rượu; thì người ta giữa lại hai ché (một ché cúng ban đầu và một ché cuối cúng cho thầy cúng) để lại.
Sau đó tiếp tục lấy ché mới, ché mới mời vợ của người được cúng uống trước, sau đó mời dòng họ. Những gia đình có điều kiện thì họ đãi nhiều hơn và dòng họ sẽ mang ché rượu đến.
2.2.2. Nghi lễ 05 ché rƣợu và 01 con heo
Lễ vật gồm: 05 ché rượu, 01 con heo và 01 con gà (được đốt lấy 02 đùi, 02 cánh và bộ lòng), 05 chiếc cong đồng, 05 chén cơm, 01 chén nước, 01 cây nến và 01 xoong đồng đựng rượu (rượu được hút ra từ các ché).
Các ché rượu được buộc ở cột chính dựng giữa nhà sàn, gần cửa ra vào. Đầu heo, vai heo và đồ lòng heo (gồm tim, gan, mật,…) được đặc trên nền nhà sàn, gần ché rượu. Ngay cửa sổ phía Đông, người ta trải một chiếc chiếu và bày tất cả các vật cúng lên trên chiếu.
Người được cúng mặc trang phục đồng bào Êđê Mdhur màu đen ngồi gần trên chiếc chiếu, mặt hướng về phía thầy cúng. Người mẹ và chồng hoặc vợ (nếu có) ngồi chính giữa nhà mặc trang phục truyền thống đồng bào Êđê Mdhur. Thầy cúng mặt nhìn về hướng Đông, tay cầm tô nước.
Sau khi công tác chuẩn bị xong, thì đồng la nổi lên dồn dập một hồi, thầy cúng bắt đầu khẩn và đồng la tiếp tục đánh.
“Ơ,… Yàng!
Tôi gọi ông thần hướng Đông, thần hướng Tây, thần trời (Yang Adiê), Yang Lăn (thần đất), thần nước (Yang Ea), thần núi (Yang Chứ) và các vị thần số mệnh (Bung sôk), thần bảo vệ sức khỏe (Oi Mghi) trong vùng và linh hồn của người những đi trước.
Hôm nay gia đình tôi đốt một con heo và năm ché rượu, mời các thần linh trong vùng và linh hồn những người đã chết trước về đây uống rượu, ăn thịt, chứng kiến và phù hộ cho nó có nhiều sức khỏe. Ông táo giữ cho cái bếp có nhiều lửa, các thần linh giữ cửa trước, giữ cửa sau cho chặt không cho ai xâm hại đến nó và những người trong gia đình.
Ơ,… Yàng”.
Sau khi khấn xong, người được cúng lấy chén nước đổ xuống sàn nhà. Thầy cúng múc rượu trong xoong đồng, mời người được cúng và cha, mẹ, anh em, dòng họ,... mỗi người một ly uống khi nào hết rượu trong xoong đồng mới thôi. Tiếp đó người được cúng cầm cần rượu, thầy cúng đeo 05 chiếc cong đồng vào tay người được cúng. Sau khi đeo xong, người được cúng uống hết 01 tô rượu do thầy cúng đổ nước.
Tiếp đến thầy cúng xé thịt và mời mọi người ăn phần cơm và thức ăn cúng (chỉ ăn tượng trưng). Sau đó người được cúng cầm cần hút ra 01 tô rượu để mời thầy cúng, tiếp đến mời cha/mẹ và vợ hoặc chồng, sau đó tiếp tục mời mọi người uống rượu.
Hình 2.2. Thầy cúng đeo cong đồng cho người được cúng.
Ảnh: Như Ngân, 05/2016.
2.2.3. Nghi lễ 07 ché rƣợu và 01 con heo
* Lễ cúng Yang Hra (vị thần cai quản nương rẫy của người Êđê) Lễ vật gồm: 01 con gà, 01 ché rượu.
Từ chiều ngày hôm trước. Chủ nhà đốt một con gà và lấy một ché rượu, tất cả trình bày trên một chiếc chiếu để ngoài vườn. Sau khi chuẩn bị xong. Thầy cúng bắt đầu khấn:
“Ơ,… Yang !
Hôm nay gia đình tôi cúng một con gà và một ché rượu cho Yang Har. Tôi mời thần ông Cọp và các vị Yang Lăn (thần đất), thần nước (Yang Ea), thần núi (Yang Chứ) về đây uống rượu ăn gan gà để phù hộ cho gia đình chúng ngày mai cúng bảy ché rượu và một con heo được tốt lành.
Ơ,… Yang”.
Sau khi cúng xong họ xé thịt gà để ăn và hút rượu cần ra để uống. Kết thúc lễ cúng Yang Hra.
* Ngày thứ nhất
Từ rất sớm, trước lúc trời mọc, thầy cúng đưa người được cúng đi tắm rửa và gội đầu, Người Êđê họ quan niệm rằng trước khi cúng bảy ché rượu và một con heo thì người được cúng phải được rửa sạch bụi và bệnh đau trên người để các vị thần không trách vở. Vì vậy họ lấy trái của cây gạo đem phơi khô giã nhỏ trộn với nước gạo đùng để gội đầu cho người được cúng. Khi người được cúng đã gội đầu xong thì lễ cúng 07 ché rượu và 01 con heo mới được bắt đầu.
Lễ vật gồm: 07 ché rượu, 01 con heo, 01 lưỡi rìu, 01 củ gừng, cây kim, bông, 01 cái tô bằng đồng, 01 miếng da bò (da bò người phụ nữ thường dùng để dệt vải) và 01 cái bầu uống nước, 07 chiếc cong đồng đeo tay (tất cả đều được bỏ trong 01 cái rổ tre lớn); 01 xoong đồng đựng rượu ché (được hút ra từ 07 ché), 01 tô cơm, 01 đôi đũa, 01 đĩa thịt gà (gồm đầu, cánh, chân, bộ lòng), 01 đĩa thịt heo, 07 đùm lá chuối thịt gói heo; 01 tô canh bột gạo, 01 tô canh kho, 01 tô canh gà, 01 chén nước, 01 bếp lửa.
Từ sáng sớm khi mặt trời vừa lên, bà con dòng họ bên chồng và bên vợ tập trung lại gia đình người mẹ có con được cúng, mỗi người một việc như đốt heo, dã gạo, hái rau, làm gà, hái lá chuối, người đốt lửa, lấy nước… một số người lấy bảy ché rượu đem cột ở gữa nhà, trong đó chọn một ché to ngon nhất (trong số 7 ché đã chuẩn bị trước) để cột đầu tiên, trên miệng ché họ cắm 01 cây dùi tai, có đeo một chiếc vòng
(cán gỗ, mũi sắc nhọn), khi cúng, thì thầy cúng sẽ cúng ché đó đầu tiên, rồi lần lượt đến ché khác.
Khi heo đốt và thì đã làm xong. Người ta lấy đầu heo, vai heo giữ lại để làm lễ vật cúng; một miếng thịt thăng dài lớn từ gáy con heo cho đến đuôi con heo và bông bóng heo được chủ nhà treo vào cột buộc ché rượu để lễ vật.
Bên góc trái nhà sàn phía Đông, họ dựng một cây thành đao, một cái chống đỡ và một cái kèn thổi bằng tre hoặc nứa. Dọc theo vách nhà về phía Đông được treo một tấm vải không cho ánh nắng chiếu vào. Trên nền nhà sàn được trải hai chiếc chiếu, người bảo ngồi bên phải người được cúng, mặc trang phục màu đen; người được cúng mặc trang phục màu đen, trên đầu có quấn khăn đen; chính giữa là chiếc chiếu; bên trái của người được cúng là người hai nữ bảo vệ mặc trang phục truyền thống Êđê nhiều màu sắc sặc sỡ.
Ngay cầu thang bước lên nhà sàn về phía tay phải, người ta đặc một cái trống lớn. Tại cửa chính ra vào, dưới nền nhà sàn, họ để một thanh dệt vải nằm ngang cửa.
Thầy cúng ngồi ngay cửa ra vào và cạnh ché rượu đầu tiên, mặt hướng về phía Đông đối diện với người được cúng. Sau lưng thầy cúng là bộ đồng la và những người đánh đồng la, tất cả mặt đều hướng về phía Đông. Ở giữa căn nhà chính là mẹ đẻ và vợ hoặc chồng của người được cúng ngồi.
Khi mọi việc đều được chuẩn bị xong, thì trống và đồng la nổi lên dồn dập.
Thầy cúng bắt đầu lên giọng khấn:
“Ơ,… Yang!
Tôi gọi ông thần hướng Đông, thần hướng Tây, thần hộ mệnh, thần nuôi dưỡng
! Ông bà, tổ tiên người chết, người sống và các vị thần sông, thần suối, thần núi trong vùng mời đến ăn cơm, dùng thịt, uống tô rượu phù hộ và giúp đỡ cho chúng tôi được nên người.
Người này sáng hôm qua, sáng hôm kia ở chòi đã yên, về nhà được lành, biết làm ra lúa, nay đã lớn khôn.
Trồng chuối, thì chuối mọc xung quanh.
Trồng mía, thi mía ngọt. Trồng mít thì mót chín thơm ngọt ngào
Nay nhờ thần giúp cho:
Bền như gang, dẻo như đồng, cứng như sắt.
Sức mới, hơi thở mới, con người luôn luôn mạnh khỏe, bình yên.
Heo thiếng cùng bảy ché rượu đã sẵn sàng cúng thần.
Thịt heo chia phần cho tất cả.
Rượu nồng hay nhạt xin hãy cùng uống.
Cầu cho mọi điều được tốt, đều hay !
“Ơ,… Yang!
Vừa khấn xong, thầy cúng đổ chén nước vào ché. Trống, đồng la tiếp tục nổi lên dồn dập. Người được cúng múc rượu trong xoong đồng mời người được cúng, những người bảo vệ, sau đó lần lượt đến dòng họ trong gia đình mỗi người 01 tô rượu, uống khi nào hết rượu trong xoong, thì người cúng một tay cầm cần rượu, tay kia thầy cúng đeo 07 chiếc cong đồng vào tay.
Sau khi đeo xong 07 chiếc cong đồng, thầy cúng đổ nước vào ché và người được cúng uống hết một tô rượu.
Tiếp đến thầy cúng xé thịt và mời người được cúng, những người bảo vệ, cha/mẹ và vợ của người được cúng cùng ăn thịt, canh,… (chỉ ăn tượng trưng). Sau đó người được cúng cầm cần hút ra một tô rượu để mời thầy cúng, tiếp đến mời cha/mẹ và vợ hoặc chồng, sau đó tiếp tục mời mọi người uống rượu.
Kết thúc phần uống rượu, gia đình mời dòng họ ăn cơm.
* Phần cúng cho người được tắm
Khoảng 15 giờ cùng ngày, người ta lấy ra hai ché rượu, cột gần bên bảy ché đã cúng để làm thủ tục xin đi tắm. Lúc này trồng, đồng la tiếp tục nổi lên đồn dập và liên tục.
Đứng song song theo 07 ché và trước mặt dàn đồng la, 01 người nam mặc trang phục truyền dân tộc Êđê, tay cầm 01 cái gậy dài gần 2m (gọi là người bảo vệ vòng ngoài), trước mặt là 02 cô gái bảo vệ mặc trang phục truyền thống Êđê Mdhur nhiều màu sắc sặc sỡ.
Đại diện cho gia đình một người dùng khăn (người Êđê Mdhur gọi là khăn chàm) dài khoản 1,5m có nhiều màu sắc sặc sỡ để kéo từng người một (người bảo vệ, người được cúng và thầy cúng) từ vị trí ngồi cúng về phía đoàn người chuẩn bị đưa đi tắm; mỗi một cái khăn chỉ kéo được một người (sau đó họ dùng cái khăn này để quấn ngang lưng làm vật trang trí). Đối với người bảo vệ chính là nam được khoác thêm một tấm vải chéo trên vai, tay phải cầm đao, tay trái cầm cái chống đỡ. Và theo thứ tự thầy cúng đi trước dẫn đường, tiếp theo là người được cúng, người bảo vệ nam, 02 người bảo vệ nữ và đi sau cùng cách những người này (cánh từ 3m - 4m) là 01 nam bảo vệ vòng ngoài.
Hình 2.3. Trên đường ra bến nước Ảnh: Như ngân, 04/2016.
Khi đến bến nước tất cả mọi người bảo vệ đứng bên trên; người được cúng thay trang phục cùng với thầy cúng xuống sông để tắm, thầy cúng khấn:
“Hỡi Yang Ea (thần nước)!
Hôm nay, tôi đem nó ra tắm tại dòng sông này, trước sự chứng kiến của Thần nước, sự chứng giám và thừa nhận của bà con trong buôn làng.
Cầu mong cho nó sạch sẽ, những xấu xí trong người thì trôi theo dòng nước.
Những gì khỏe mạnh thì ở lại bên người”.
Vừa khấn, thầy cúng vừa dùng tay múc nước tưới lên người của người được cúng. Sau khi tắm xong, họ lấy một bầu nước mang về nhà.
Hình 2.4. Thầy cúng tắm cho người được cúng Ảnh: Như Ngân, 04/2016.
Sau khi tắm xong người được cúng sẽ thay trang phục mới nhất, đóng khố, quấn chiếc khăn mềm mại nhất qua cổ, chân đi dép da trâu, đầu đội nón bắt đầu đi về.
Trên đường về lại nhà, dòng họ bố trí nhiều điểm để uống rượu và nhảy múa mừng người được đi tắm về. Tùy theo đoạn đường xa hay gần mà chủ nhà có thể bố trí từ 3 - 4 điểm, dòng người đi theo thứ tự như khi đưa đi tắm nhưng đi chậm hơn, một cô gái bưng tô đồng đựng nước sông (vừa đi, vừa uống rượu và nhảy múa theo nhạc).
Khi về đến nhà bước gần tới cầu thang. Bà mẹ mặc trang phục truyền thống Êđê Mdhur, đứng bên cầu thang đầu nhà sàn, đợi đứa con đi tắm về. Trước cửa nhà sàn, người ta đặc một chiếc chiếu, một cái rùi, một chiếc cong đồng, củ gừng, cây kim, cuộn chỉ. Khi đoàn người vừa đến chân cầu thang, Người mẹ đón con hỏi:
“Chào con trai. Con từ đâu đến.
Con trai (người được cúng) lễ độ đáp:
Chào mẹ!
Con từ nơi chiến trận xa xôi hẻo lánh mới về. Con đã múa kiếm từ phía Tây, múa kiếm từ phía Đông. Con đem vinh quang về cho mẹ”.