Lờỡn àờỡu tiùn trong lừch sỷó loaõi ngỷỳõi, caỏc caỏ nhờn coỏ thùớ sửởng lờu hỳn caỏc tửớ chỷỏc nỳi hoồ laõm viùồc. Àiùỡu naõy dờợn àùởn mửồt thaỏch thỷỏc hoaõn toaõn mỳỏi meó: Baồn seọ laõm gũ trong nỷóa cuửồc àỳõi coõn laồi cuóa mũnh?
Baồn khửng coõn coỏ thùớ mong àỳồi rựỗng tửớ chỷỏc maõ mũnh laõm viùồc luỏc 30 tuửới vờợn seọ coõn tửỡn taồi nhỷ thùở khi baồn àùởn 60 tuửới. Thùở nhỷng 40 húồc 50 nựm lõm cuõng mưồt loẩi cưng viùồc lõ quấ lờu àửởi vỳỏi hờỡu hùởt moồi ngỷỳõi. Khi àoỏ ngỷỳõi ta seọ caóm thờởy suy kiùồt, nhaõm chaỏn, mờởt hỷỏng thuỏ laõm viùồc, “nghú hỷu khi vờợn laõm viùồc”
vaõ trỳó thaõnh gaỏnh nựồng cho baón thờn vaõ nhỷọng ngỷỳõi xung quanh.
Àiùỡu naõy khửng nhờởt thiùởt àuỏng àửởi vỳỏi nhỷọng ngỷỳõi thaõnh àaồt ỳó mỷỏc rờởt cao, chựống haồn nhỷ caỏc nghùồ sụ lỳỏn. Claude Monet (1840-1926), hoồa sụ trỷỳõng phaỏi ờởn tỷỳồng vụ àaồi, ngỷỳõi maõ ỳó tuửới 80 vờợn saỏng taỏc nhỷọng bỷỏc tranh kiùồt taỏc, haõng ngaõy ửng laõm viùồc 12 tiùởng, mựồc duõ luỏc àoỏ, mựổt ửng hờỡu nhỷ khửng coõn nhũn thờởy gũ. Pablo Picasso (1881-1973), coỏ thùớ laõ hoồa sụ vụ àaồi nhờởt cuóa trỷỳõng phaỏi hờồu ờởn tỷỳồng, ửng veọ cho tỳỏi khi ửng chùởt ỳó tuửới
Tẩi Myọ cố mưồt sưở lỷỳồng khấ lỳỏn phuồ nỷọ trung niùn sau khi àậ lõm viùồc 20 nựm trong doanh nghiùồp húồc cỳ quan nhõ nỷỳỏc tẩi ắa phûúng, tûđng ăaêm nhíơn caâc chûâc vuơ quaên lyâ úê cíịp trung vađ giúâ àêy vúái tuưíi khoẫng 45, con cấi àậ trûúãng thânh, hổ theo hổc trỷỳõng luờồt. Khoẫng ba húồc bưởn nựm sau àố, hổ sệ trỳó thõnh caỏc luờồt sỷ phuồ taồi cửồng àửỡng nỳi hoồ sinh sửởng.
Chuỏng ta sệ thờởy ngõy cõng cố nhiùỡu ngỷỳõi àậ tỷõng thõnh àẩt trong nghùỡ thỷỏ nhờởt nay coỏ thùm nghùỡ thỷỏ hai. Nhỷọng ngỷỳõi naõy coỏ khaó nựng vaõ trũnh àửồ, chựống haồn nhỷ ngỷỳõi kiùớm toaỏn viùn cuờa mửơt cửng ty lỳõn nay chuýớn sang mửơt bùơnh viùơn taơi ắa phỷỳng. Hoồ biùởt caỏch laõm viùồc. Hoồ cờỡn coỏ mửi trỷỳõng hoaồt àửồng trong cửồng àửỡng, bỳói vũ nhaõ cỷóa trỳó nùn trửởng vựổng khi con caỏi àậ lỳỏn. Tờởt nhiùn, hổ cuọng cờỡn thùm thu nhờồp. Nhỷng trùn hùởt, hoồ cờỡn sỷồ thaỏch thỷỏc.
Phỷỳng aỏn thỷỏ hai àửởi vỳỏi cờu hoói cờỡn laõm gũ trong nỷóa cuửồc àỳõi coõn laồi cuóa mũnh laõ phaỏt triùớn mửồt nghùỡ nghiùồp song haõnh.
Mửồt sửở lỷỳồng lỳỏn vaõ ngaõy caõng tựng nhỷọng ngỷỳõi, àựồc biùồt nhỷọng ngỷỳõi àậ tỷõng rờởt thõnh cưng trong nghùỡ nghiùồp thỷỏ nhờởt cuóa mịnh, tiùởp tuồc lõm cưng viùồc mõ hổ àậ tỷõng lõm 20-25 nựm qua. Nhiùỡu ngỷỳõi tiùởp tuồc lõm viùồc 40 húồc 50 giỳõ mưồt tuờỡn vỳỏi nghùỡ chủnh coỏ thu nhờồp cuóa mũnh. Mửồt sửở ngỷỳõi chuyùớn tỷõ laõm viùồc trổn ngõy sang lõm viùồc mưồt sưở giỳõ trong ngõy húồc lõm tỷ vờởn. Thùở nhỷng hoồ àửỡng thỳõi gờy dỷồng cho mũnh mửồt cửng viùồc song haõnh, thỷỳõng laõ trong mửồt tửớ chỷỏc phi lỳồi nhuờồn, vaõ cửng viùồc naõy chiùởm cuóa hoồ khoaóng 10 giỳõ trong mửồt tuờỡn.
Võ cuưởi cuõng, phỷỳng ấn thỷỏ ba àố lõ cấc “nhõ kinh doanh xậ hửồi”. Àờy thỷỳõng laõ nhỷọng ngỷỳõi rờởt thaõnh àaồt trong nghùỡ nghiùồp thỷỏ nhờởt cuóa mũnh, chựống haồn caỏc nhaõ doanh nghiùồp, caỏc baỏc sụ, 75 tuửới gũ àoỏ – hoồ seọ rờởt haồnh phuỏc daõnh 10-15 nựm coõn laồi chựống
phaói laõm gũ, chú àùớ chỳi golf, cờu caỏ, tham dỷồ caỏc hoaồt àửồng tiùu khiùớn theo sỳó thủch v.v... Thùở nhỷng vỳỏi ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc thũ chỷa “chờởm dỷỏt”. Hoồ hoaõn toaõn coỏ khaó nựng tiùởp tuồc laõm viùồc mựồc duõ coỏ àau ửởm vuồn vựồt. Cho duõ nhỷọng cửng viùồc àờỡu tiùn àờỡy thaỏch thỷỏc khi caỏc lao àửồng tri thỷỏc 30 tuửới seọ trỳó nùn nhaõm chaỏn khi hoồ àùởn tuửới 50 thũ hoồ vờợn cỷỏ phaói laõm viùồc 15 nựm, nùởu khửng noỏi laõ 20 nựm nỷọa.
Do àoỏ, àùớ quaón lyỏ baón thờn mũnh, ngaõy caõng àoõi hoói mửợi ngỷỳõi phaói coỏ sỷồ chuờớn bừ cho khoaóng thỳõi gian nỷóa cuửồc àỳõi coõn laồi cuãa mònh.
Ba cờu traó lỳõi cho nỷóa phờỡn coõn laồi cuóa cuửồc àỳõi
Vùỡ vờởn àùỡ naõy, coỏ ba phỷỳng aỏn:
Thỷỏ nhờởt laõ thỷồc sỷồ bựổt àờỡu mửồt nghùỡ thỷỏ hai, hoaõn toaõn mỳỏi (nhỷ Max Planck àậ lõm). Thưng thỷỳõng àiùỡu nõy chĩ lõ viùồc chuyùớn tỷõ mửồt tửớ chỷỏc naõy sang mửồt tửớ chỷỏc thuửồc lụnh vỷồc khaỏc.
Àiùớn hũnh laõ trỷỳõng hỳồp haõng loaồt caỏc caỏn bửồ quaón lyỏ doanh nghiùồp cỳọ trung bịnh ỳó Myọ àậ chuyùớn tỷõ kinh doanh sang bùồnh viùồn, trỷỳõng àaồi hoồc hay mửồt sửở tửớ chỷỏc phi lỳồi nhuờồn khi àùởn tuưới 45 húồc 48, khi con cấi hổ àậ trỷỳóng thõnh võ quyọ lỷỳng hỷu ăaụ ặỳơc baờo ăaờm. Nhiùỡu trỷỳđng hỳơp lađ hoơ tiùịp tuơc loaơi cửng viùồc tỷỳng tỷồ. Chựống haồn, mửồt kiùớm toaỏn viùn taồi mửồt bùồnh viùồn haồng trung bũnh. Nhỷng ngaõy caõng coỏ nhiùỡu ngỷỳõi chuyùớn sang cửng viùồc hoaõn toaõn mỳỏi.
nghiùồp thỷỏ nhờởt. Vừ luờồt sỷ nối ỳó phờỡn trỷỳỏc àậ bựỉt àờỡu lõm cưng viùồc phaỏp lyỏ tũnh nguyùồn cho caỏc trỷỳõng hoồc taồi bang cuóa mũnh khi ửng ta mỳõi 35 tuửới. ệng ta ặỳơc bớỡu vađo hửơi ăửỡng cuờa nhađ trỷỳđng khi mỳõi 40 tuửới. Khi ăùịn 50 tuửới vađ ăaụ tủch luụy ặỳơc caờ gia taõi, ửng ta bựổt àờỡu sỷồ nghiùồp mỳỏi laõ xờy dỷồng vaõ àiùỡu haõnh caỏc trỷỳõng kiùớu mờợu. Tuy nhiùn, ửng ta laõm viùồc gờỡn nhỷ toaõn thỳõi gian vỳỏi vai troõ laõ cửở vờởn haõng àờỡu cho mửồt cửng ty rờởt lỳỏn mõ khi cụn lõ luờồt sỷ trễ ưng ta àậ giuỏp sỷỏc xờy dỷồng nùn.
Coõn lyỏ do khaỏc khiùởn cho viùồc quaón lyỏ baón thờn ngaõy caõng coỏ yõ nghụa lađ ngỷỳđi lao ăửơng tri thỷõc taơo ra ặỳơc mửơt mửịi quan tớm lỳỏn thỷỏ hai vaõ phaỏt triùớn noỏ tỷõ sỳỏm.
Khửng ai coõ thùớ mong ăỳơi ặỳơc sửịng rớịt lớu mađ khửng traời qua mửồt sỷồ thờởt baồi naõo trong cuửồc sửởng cuọng nhỷ trong cửng viùồc cuãa mònh.
Coõ mửơt kyụ sỷ coõ nựng lỷơc khi 42 tuửới ăaụ bừ boờ qua khửng ặỳơc xem xeỏt, àùỡ baồt trong mửồt cửng ty. Laồi coỏ mửồt giaỏo sỷ coỏ nựng lỷồc luỏc 42 tuưới nhờồn ra rựỗng bõ ta sệ ỳó lẩi mậi ỳó mưồt trỷỳõng cao ăựỉng nhoờ nỳi bađ ta ăaụ ặỳơc bửớ nhiùơm lớỡn ăớỡu tiùn vađ seụ khửng bao giỳđ ặỳơc nhớơn chỷõc giaõo sỷ taơi mửơt trỷỳđng ăaơi hoơc lỳõn, mựơc duõ baõ ta coỏ thùớ àuó tiùu chuờớn. Trỷỳõng hỳồp khaỏc, laồi coỏ nhỷọng ngỷỳđi gựơp bi kừch trong cuửơc sửịng gia ằnh nhỷ lađ hửn nhớn tan vỳọ, con caỏi chùởt...
Vaõ luỏc ờởy, mửồt mửởi quan tờm lỳỏn thỷỏ hai – vaõ khửng phaói chú laõ mửồt sỳó thủch – coỏ thùớ laõm thay àửới tờởt caó. Anh kyọ sỷ coỏ nựng lỷơc ăaụ bừ boờ qua khửng ặỳơc ăùỡ baơt giỳđ ăớy hiùớu rựỡng anh ta khửng ặỳơc thađnh cửng lựưm trong cửng viùơc cuờa mũnh. Thùị nhỷng àửởi vỳỏi hoaồt àửồng bùn ngoaõi, chựống haồn nhỷ laõm thuó quyọ taồi nhaõ thỳđ ắa phỷỳng, anh ta laơi rớịt thađnh cửng vađ cođn tiùịp tuơc thađnh caỏc nhaõ tỷ vờởn, caỏc giaỏo sỷ àaồi hoồc. Hoồ yùu cửng viùồc cuóa mũnh,
nhỷng nay noỏ khửng coõn laõ thaỏch thỷỏc àửởi vỳỏi hoồ. Trong nhiùỡu trỷỳõng hỳồp, hổ vờỵn tiùởp tuồc lõm cưng viùồc mõ hổ àậ tỷõng lõm tỷõ trỷỳỏc àùởn nay, thùở nhỷng hoồ ngaõy caõng daõnh ủt thỳõi gian cho viùồc àoỏ. Hoồ bựổt àờỡu mửồt cửng viùồc khaỏc, vaõ thỷỳõng laõ mửồt hoaồt àửồng phi lỳồi nhuờồn.
Nhỷọng nhaõ quaón lyỏ “hiùồp hai” cuóa cuửồc àỳõi mũnh coỏ thùớ luửn chú laõ thiùớu sửở. Coõn àa sửở coỏ thùớ seọ tiùởp tuồc laõm àiùỡu hoồ àang laõm, nghụa laõ nghú hỷu khi vờợn laõm viùồc, caóm giaỏc nhaõm chaỏn, tiùởp tuồc cửng viùồc sỷồ vuồ haõng ngaõy vaõ ngửỡi àùởm nựm thaỏng cho àùởn khi nghú hỷu. Thùở nhỷng chủnh thiùớu sửở naõy, nhỷọng ngỷỳõi nhũn thớịy tuửới thoơ trung bũnh ặỳơc keõo dađi lađ cỳ hửơi cho caờ hoơ lớợn cho xậ hưồi, cố thùớ sệ ngõy cõng trỳó thõnh nhỷọng ngỷỳõi dờỵn dựỉt võ lõm gỷỳng àùớ ngỷỳõi khaỏc noi theo. Hoồ seọ ngaõy caõng thaõnh cửng.
Coỏ mửồt yùu cờỡu àửởi vỳỏi viùồc quaón lyỏ nỷóa cuửồc àỳõi coõn laồi cuóa mịnh: phẫi bùỉt àêìu tẩo ra nố tûâ lêu trûúác khi bûúác vâo quậng àúâi àoá.
Cấch àờy 30 nựm, khi bựỉt àờỡu thờởy rộ lõ thỳõi gian lõm viùồc trung bũnh trong àỳõi ngỷỳõi seọ keỏo daõi rờởt nhanh, viùồc nhiùỡu nhaõ quan saỏt (kùớ caó taỏc giaó) àùỡu tin rựỗng nhỷọng ngỷỳõi nghú hỷu seọ ngaõy caõng trỳó thaõnh nhỷọng ngỷỳõi tũnh nguyùồn cho thờởy caỏc tửớ chỷỏc phi lỳồi nhuờồn cuóa Myọ. Àiùỡu nõy àậ khưng xẫy ra. Bỳói vị nùởu ngỷỳõi naõo khửng bựổt àờỡu tũnh nguyùồn trỷỳỏc khi ngỷỳõi àoỏ vaõo khoaóng tuửới 40, thũ ngỷỳõi àoỏ seọ khửng tũnh nguyùồn nỷọa khi tuửới quaá 60.
Tỷỳng tỷồ nhỷ vờồy, cấc nhõ doanh nghiùồp lõm cưng tấc xậ hưồi maõ taỏc giaó biùởt àùỡu bựổt àờỡu laõm cửng viùồc cuóa nghùỡ nghiùồp thỷỏ hai ăaụ ặỳơc lỷơa choơn tỷđ lớu trỷỳõc khi ăaơt ăùịn ẳnh cao cuờa nghùỡ
Tuy nhiùn, quaón lyỏ baón thờn laõ mửồt cuửồc caỏch maồng vùỡ con ngỷỳõi. Noỏ àoõi hoói nhiùỡu àiùỡu mỳỏi vaõ chỷa tỷõng coỏ tỷõ phủa caỏ nhờn, àựồc biùồt laõ tỷõ lao àửồng tri thỷỏc. Bỳói leọ thỷồc ra, noỏi àoõi hoói mửợi ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc suy nghụ vaõ haõnh xỷó nhỷ laõ mửồt giaỏm àửởc àiùỡu haõnh. Noỏ cuọng àoõi hoói sỷồ thay àửới gờỡn nhỷ 180 àửồ trong caỏch suy nghụ vaõ haõnh àửồng cuóa ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc àửởi vỳỏi nhỷọng caỏch suy nghụ vaõ haõnh àửồng maõ hờỡu hùởt chuỏng ta – thờồm chủ caờ thùị hùơ treờ – vớợn cho lađ ăiùỡu ặỳng nhiùn. Lao ăửơng tri thỷõc, xết cho cuõng thị àậ xuờởt hiùồn lờỡn àờỡu tiùn vỳỏi sưở lỷỳồng lỳỏn àấng kùớ ỳó thùở hùồ trỷỳỏc. (Taỏc giaó àựồt ra thuờồt ngỷọ “lao àửồng tri thỷỏc”
chú mỳỏi caỏch àờy 30 nựm trong cuửởn saỏch xuờởt baón nựm 1969 - The Age of Discontinuity.)
Sỷồ chuyùớn àửới tỷõ cửng nhờn lao àửồng chờn tay, nhỷọng ngỷỳõi lađm viùơc khi ặỳơc ra lùơnh hoựơc do cửng viùơc hoựơc bỳời ửng chuờ sang lao àửồng tri thỷỏc, nhỷọng ngỷỳõi phaói tỷồ quaón lyỏ mũnh àang thấch thỷỏc sờu sựỉc cờởu truỏc xậ hưồi. Àưởi vỳỏi mổi xậ hưồi àang tưỡn tẩi, kùớ cẫ xậ hưồi cố tđnh “cấ nhờn” nhờởt, theo tiùỡm thỷỏc thị cố hai ăiùỡu lađ ặỳng nhiùn: caõc tửớ chỷõc sửịng lớu hỳn ngỷỳđi lađm viùơc vađ hớỡu hùịt moơi ngỷỳđi ngửỡi ýn mửơt chửợ. Sỷơ quaờn lyõ baờn thớn ặỳơc dỷồa trùn cỳó sỳó nhỷọng thỷồc tiùợn ngỷỳồc laồi: nhỷọng ngỷỳõi lao àửồng coỏ khaó nựng sửởng lờu hỳn caỏc tửớ chỷỏc nỳi hoồ laõm viùồc vaõ ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc coỏ tủnh cỳ àửồng.
Taơi nỷỳõc Myụ sỷơ cỳ ăửơng ặỳơc chớịp nhớơn. Nhỷng ngay ỳờ nỷỳõc Myọ, ngỷỳõi lao àửồng sửởng lờu hỳn caỏc tửớ chỷỏc – vaõ do àoỏ keỏo theo sỷồ cờỡn thiùởt phaói chuờớn bừ cho nỷóa sau rờởt khaỏc biùồt cuóa cuửồc àỳõi mũnh – laõ mửồt cuửồc caỏch maồng maõ chỷa coỏ ai chuờớn bừ. Cuọng nhỷ khửng coõ ắnh chùị nađo ăang tửỡn taơi, chựỉng haơn hùơ thửịng hỷu trủ, chuờớn bừ cho àiùỡu naõy. Tuy nhiùn, taồi caỏc nỷỳỏc phaỏt triùớn khaỏc, thũ sỷơ bớịt ăửơng vớợn ặỳơc mong ăỳơi vađ chớịp nhớơn. Ăoõ lađ “sỷơ ửớn ắnh”.
cửng. Ngỷỳđi nađo ăoõ coõ cuửơc sửịng gia ằnh bừ tan vỳụ, nhỷng khi tham gia hoẩt àưồng xậ hưồi bùn ngoõi thị vờỵn cụn cố mưồt cưồng àửỡng.
Àiùỡu nõy sệ ngõy cõng trỳó nùn quan trổng trong mưồt xậ hưồ coi troồng sỷồ thaõnh cửng.
Xeỏt vùỡ mựồt lừch sỷó thũ khửng coỏ àiùỡu àoỏ. Àa sửở con ngỷỳõi ta khửng mong àỳồi gũ hỳn ngoaõi viùồc tiùởp tuồc ỳó laồi taồi mửồt “nỳi chửởn thủch hỳồp” vỳỏi mũnh nhỷ lỳõi cờỡu nguyùồn cửớ cuóa ngỷỳõi Anh. ÚÃ àoỏ, chú coỏ mửồt sỷồ chuyùớn àửồng laõ chuyùớn àửồng ài xuửởng. Sỷồ thaõnh cửng lađ ăiùỡu khửng ặỳơc biùịt ăùịn.
Trong mưồt xậ hưồi tri thỷỏc chuỏng ta mong àỳồi ai cuọng “thõnh cửng”. Thùở nhỷng àờy laõ àiùỡu khửng thùớ. Àửởi vỳỏi hờỡu hùởt moồi ngỷỳõi ăiùỡu tửịt nhớịt coõ thùớ lađ ặđng coõ thớịt baơi. Bỳời vũ ỳờ ăớu coõ sỷơ thađnh cửng thũ ỳó àoỏ phaói coỏ thờởt baồi. Vaõ do àoỏ coỏ mửồt àiùỡu rờởt quan troơng ăửịi vỳõi mửợi caõ nhớn, vađ cuụng nhỷ ăửịi vỳõi gia ằnh cuờa mửợi caỏ nhờn, laõ luửn coỏ mửồt lụnh vỷồc àùớ mửồt caỏ nhờn àoỏng goỏp, taồo ra sỷồ khaỏc biùồt, vaõ trỳó thaõnh mửồt nhờn vờồt. Àiùỡu àoỏ coỏ nghụa laõ coõ ặỳơc lụnh vỷơc thỷõ hai, bớịt kùớ lađ nghùỡ nghiùơp thỷõ hai, nghùỡ nghiùồp song hõnh, mưồt cưng viùồc xậ hưồi, mưồt mưởi quan tờm nghiùm tuỏc ngoõi xậ hưồi... tờởt cẫ àiùỡu nõy tẩo ra cỳ hưồi àùớ trỳó thõnh ngỷỳđi dớợn ăớỡu, ăùớ ặỳơc kủnh troơng vađ ăùớ thađnh cửng.
Cuửồc caỏch maồng àửởi vỳỏi mửợi caỏ nhờn
Sỷồ thay àửới vaõ thaỏch thỷỏc àửởi vỳỏi viùồc quaón lyỏ baón thờn xem ra quấ rộ rõng, nùởu khưng nối lõ sỳ àựống. Võ cấc cờu trẫ lỳõi xem ra cuọng hiùớn nhiùn àùởn mỷỏc ờởu trụ.
cuóa Nhờồt Baón vaõ sỷồ haõi hoõa giỷọa caỏc cửng dờn. Giaói phaỏp cuóa Nhờồt Baón seọ laõ mửồt hũnh mờợu àửởi vỳỏi caỏc nỷỳỏc bỳói ỳó moồi nỷỳỏc, sỷồ vờồn hõnh cuóa xậ hưồi àùỡu àụi hỗi sỷồ gựỉn kùởt cuóa cưồng àưỡng.
Tuy vờồy, mửồt nỷỳỏc Nhờồt Baón thaõnh cửng seọ laõ mửồt nỷỳỏc Nhờồt Baón rờởt khaỏc bờy giỳõ.
Àửởi vỳỏi caỏc nỷỳỏc phaỏt triùớn khaỏc cuọng seọ nhỷ vờồy. Sỷồ xuờởt hiùồn ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc, ngỷỳõi coỏ thùớ vaõ cờỡn phaói quaón lyỏ baón thờn mịnh, àang lõm chuyùớn àưới mổi xậ hưồi.
Chựỉng haơn, taơi Ăỷõc, cho ăùịn thỳđi gian rớịt gớỡn ăớy thũ sỷơ cỳ àửồng chờởm dỷỏt khi caỏ nhờn àaồt àùởn mỷỳõi tuửới hay chờồm nhờởt 16 tuửới. Nùịu mửơt ặõa treờ khửng vađo hoơc trỷỳđng chuýn luõc 10 tuửới, thũ seọ mờởt moồi cỳ hửồi vaõo trỷỳõng àaồi hoồc. Coõn nhỷọng ngỷỳõi àậ hổc viùồc, mõ àa sưở khưng àùởn trỷỳõng chuyùn thị trỳó thõnh thỳồ cỳ khủ, thỷ kyỏ ngờn haõng, àờỡu bùởp v.v... vaõo luỏc 15 hay 16 tuửới seụ phaời coõ quýịt ắnh khửng thay ăửới ặỳơc vađ khửng ăaờo ngỷỳơc vùỡ cửng viùồc hoồ seọ laõm suửởt cuửồc àỳõi mũnh. Viùồc thay àửới tỷõ nghùỡ naõy sang nghùỡ khaỏc àửởi vỳỏi ngỷỳõi hoồc viùồc thỷỳõng laõ khửng diùợn ra mựồc duõ khửng phaói laõ àiùỡu cờởm.
Thay àưới mổi xậ hưồi
Xaụ hửơi phaõt triùớn ăang ặỳng ăớỡu vỳõi thaõch thỷõc lỳõn nhớịt vađ sệ phẫi thỷồc hiùồn sỷồ thay àưới khố khựn nhờởt lõ xậ hưồi àậ tỷõng ăaơt ặỳơc thađnh tỷơu lỳõn nhớịt trong suửịt 50 nựm qua, ăoõ lađ Nhớơt Baón. Thaõnh cửng cuóa Nhờồt Baón, vaõ àoỏ laõ thaõnh cửng chỷa coỏ tiùỡn lùồ trong lừch sỷó, phờỡn lỳỏn dỷồa trùn cỳ sỳó sỷồ bờởt àửồng coỏ tửớ chỷỏc, àoỏ laõ sỷồ bờởt àửồng cuóa chùở àửồ “tuyùớn duồng suửởt àỳõi”. Àửởi vỳỏi chùở àửồ tuyùớn duồng suửởt àỳõi, tửớ chỷỏc seọ quaón lyỏ caỏ nhờn. Tờởt nhiùn ăiùỡu ăoõ ặỳơc tiùịn hađnh dỷơa trùn giaờ ắnh cho rựỡng mửợi caõ nhớn ngỷỳõi lao àửồng khửng coỏ sỷồ lỷồa choồn naõo khaỏc. Mửợi caỏ nhờn phaói ặúơc quaên lyâ.
Taõc giaờ hy voơng Nhớơt Baờn seụ tũm ra ặỳơc mửơt giaời phaõp vỷđa duy trũ ặỳơc sỷơ ửớn ắnh xaụ hửơi, cửơng ăửỡng vađ sỷơ hađi hođa trong xaụ hửơi ăaụ coõ ặỳơc nhỳđ chùị ăửơ tuýớn duơng suửịt ăỳđi vỷđa ăửỡng thỳđi taồo ra sỷồ cỳ àửồng maõ cửng viùồc tri thỷỏc vaõ ngỷỳõi lao àửồng tri thỷỏc cờỡn phẫi cố. Cố nhiùỡu àiùỡu àang àe dổa hỳn cẫ bẫn thờn xậ hưồi
Àiùỡu naõy seọ laõm thay àửới yỏ nghụa cuóa cuồm tỷõ “ngỷỳõi coỏ giaỏo duơc”. Ăừnh nghụa vùỡ mửơt con ngỷỳđi nhỷ vớơy trỳờ thađnh mửơt vớịn àùỡ quan troồng. Khi tri thỷỏc trỳó thaõnh nguửỡn lỷồc trung tờm, con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc seọ phaói àửởi mựồt vỳỏi nhỷọng yùu cờỡu, thaỏch thỷỏc vaõ traỏch nhiùồm mỳỏi.
Trong khoẫng 10-15 nựm trỳó lẩi àờy àậ cố nhỷọng cuưồc tranh luờồn naóy lỷóa trong giỳỏi hoồc thuờồt Myọ vùỡ con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc.
Caỏc cờu hoói àựồt ra nhỷ sau: Liùồu coỏ thùớ coỏ mửồt con ngỷỳõi nhỷ vờồy khửng? Coỏ nùn coỏ con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc khửng? Vaõ ngoaõi ra, caõi gũ coõ thùớ ặỳơc coi lađ “giaõo duơc”?
Mửồt sửở ngỷỳõi theo chuó nghụa hỷ vử, chuó nghụa “huóy taồo” cho rựỗng khửng tửỡn taồi con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc. Mửồt sửở ngỷỳõi khaỏc laồi cho rựỗng chú tửỡn taồi con ngỷỳõi naõy trong mửồt giỳỏi tủnh cuồ thùớ, mửồt nhoỏm chuóng tửồc cuồ thùớ; caỏc nhoỏm naõy àoõi hoói nhỷọng con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc vỳỏi nhỷọng vựn hoỏa riùng, cuọng nhỷ nhỷọng àựồc àiùớm riùng biùồt – con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc bừ caỏch ly. Àờy chựống qua laõ nhỷọng lỳõi lựồp laồi nhỷọng luờồn àiùồu àửồc taõi kiùớu Hitler vùỡ “chuóng tửồc thỷỳồng àựống Aryan” thuỳó naõo. Muồc tiùu àaó phaỏ cuóa hoồ, tuy nhiùn, laồi laõ giửởng nhau: àoỏ laõ viùồc àùỡ cao tủnh phửớ quaỏt cuóa “con ngỷỳõi coỏ giaỏo duồc”, duõ tùn goồi coỏ thùớ khaỏc nhau (educated person ỳó phỷỳng Tờy, vaõ bunjin ỳó Trung Quửởc hay Nhờồt Baón).
Mửồt phaỏi khaỏc – nhỷọng ngỷỳõi theo chuó nghụa nhờn vựn – cuọng lùn aỏn, deõ búu hùồ thửởng hiùồn taồi. Hoồ laõm àiùỡu naõy vũ hoồ khửng xớy dỷơng ặỳơc tiùu chuớớn chung, phửớ biùịn cho mửơt con ngỷỳđi coỏ giaỏo duồc. Nhỷọng ngỷỳõi naõy kùu goồi trỳó laồi thùở kyó XIX, vỳỏi nhỷọng hũnh thỷỏc nghùồ thuờồt tỷồ do vaõ cửớ àiùớn. Cho àùởn nay, hoồ chỷa àùởn mỷỏc lựồp laồi lỳõi cuóa Robert Hutchins vaõ Mortimer Adler thuửồc Àaồi hoồc Chicago 50 nựm trỷỳỏc àờy, noỏi rựỗng toaõn bửồ tri thỷỏc nựỗm trong khoaóng mửồt trựm cuửởn saỏch vụ àaồi cuóa nhờn loaồi. Tuy nhiùn,
22.