PH ẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: AMY TAN VÀ DÒNG VĂN HỌC MỸ GỐC Á
1.3. Vài nét v ề cuộc đời và sự nghiệp của Amy Tan
Amy Tan sinh năm 1952 tại Oakland, trong một gia đình gốc Hoa. Trong thế chiến thứ hai người cha-ông John Tan-làm việc cho Sở thông tin Hoa Kỳ và khi chiến tranh kết thúc ông rời Trung Hoa sang Mỹ. Là một kĩ sư điện tử nhưng ông đã bỏ học bổng ở Học viện kĩ thuật Massachusetts chuyển sang phụng sự Chúa với tư cách là một mục sư đạo Tin Lành. Người mẹ, bà Daisy Tan trước khi đến Mỹ đã nếm trải đủ mùi vị đắng cay, đau khổ của chế độ phong kiến Trung Hoa ở một mảnh đất tô giới của nước ngoài. Bậc song thân của Amy Tan đều là những người thông minh, có tài,
24
xuất thân từ những hoàn cảnh khá đặc biệt, tất cả những điều này chính là những nguồn tư liệu phong phú, quý báu cho văn nghiệp của Amy Tan.
Vào lúc bà Daisy Tan đặt chân lên đất Mỹ thì bà đã trải qua một cuộc đời đầy kịch tính và đau khổ. Sinh ra trong một gia đình gia thế ở Thượng Hải, cha mất sớm, từ bé bà đã theo mẹ sống tha hương trên một hòn đảo ngoài khơi Thượng Hải. Mẹ của Daisy, quả phụ Trang Mai, bị ép phải làm lẽ một người đàn ông giàu có, kẻ đã cưỡng hiếp bà để buộc bà phải lấy hắn, vì thế mà bà bị cả gia đình ruồng bỏ. Trang Mai sinh cho người đàn ông này một đứa con trai. Khi một trong những người vợ hợp thức của ông này cướp lấy đứa bé và tuyên bố là con của bà ta, Trang Mai chẳng còn cách lựa chọn nào ngoài việc tìm đến cái chết bằng cách nuốt một lượng lớn thuốc phiện nhét vào trong một cái bánh trong dịp Tết nguyên đán. Mới 9 tuổi, Daisy đã mồ côi cả cha lẫn mẹ, buộc phải sống nhờ vào lòng từ thiện của họ hàng. Khi đến tuổi lấy chồng, cô được gả cho một người môn đăng hộ đối. Cuộc hôn nhân cho ra đời bốn người con, một con trai chết yểu và ba cô con gái mà Daisy buộc lòng phải bỏ lại Trung Quốc trong bước đường cùng, chạy trốn người chồng hung bạo, vô luân vào năm 1949. Cuối cùng Daisy cũng li dị được với người chồng, nhưng bà không gặp những người con bị bỏ rơi này mãi cho đến năm 1978. Không bao lâu sau khi li dị, Daisy nhập cư vào Mỹ, nơi bà gặp và kết hôn với John Tan. Nhiều năm sau con gái của bà, Amy Tan, kể lại câu chuyện về bà ngoại Trang Mai trong Phúc lạc hội với câu chuyện bi thảm về mẹ bà Tô An Mỹ.
Cũng giống như tuyệt đại đa số những người Mỹ gốc Á sinh ra và lớn lên ở Mỹ, Amy Tan đã phải trải qua nhiều khó khăn trong những năm niên thiếu để hiểu, làm quen và trung hòa mâu thuẫn giữa những yếu tố nền tảng trong lối sống truyền thống của dân tộc Trung Hoa thống trị trong gia đình cô và những yếu tố trái ngược của nền văn hoa Âu-Mỹ thống trị ở bên ngoài ngưỡng cửa ngôi nhà của cha mẹ cô ở Chinatown. Ở nhà, cô là một con bé Mỹ hoa, lai căng, dị hợm dưới con mắt phê phán của những bậc sinh thành, ơ trường, cô hau như bao giờ cũng là một đứa trẻ duy nhất có khuôn mặt đặc châu Á, phân biệt hẳn với hầu hết những đứa trẻ gốc Âu khác.
Chính vì thế mà trong tuổi vị thành niên đã có lúc Amy Tan mơ ước làm biến mất những đường nét châu Á.
25
Mặc dù cha mẹ Amy Tan đã bỏ đất nước ra đi nhưng, một khi đã an cư ở vùng đất mới, cả hai đều níu kéo và gìn giữ những yếu tố cơ bản của nền văn hoa lâu đời mà họ đã được nuôi dưỡng. Họ sống một cuộc sống tương đối xa lạ và cách biệt dưới con mắt của những người Mỹ gốc Âu và chỉ có quan hệ giao tiếp với những người Hoa trong cộng đồng thiểu số ở California. Họ kì vọng rất nhiều ở những đứa con sinh ra trên một đất nước tự do và giàu có, họ tuyệt đối tin tưởng những đứa con sẽ thay họ làm nên những giấc mơ Mỹ trong đó có yêu cầu chúng phải đạt đến một mức độ Mỹ hoa nhất định. Nhiều năm sau này Amy Tan tâm sự: "Cha mẹ mong chúng tồi đạt được những thành công theo tiêu chuẩn của người Mỹ nhưng lại vẫn mang tính cách của người Hoa."[45, 14].
Từ khi còn bé, Amy Tan đã được cha mẹ đặt cho một mục đích tối thượng: trở thành một bác sĩ giải phẫu não và một nghệ sĩ dương cầm nghiệp dư tài năng. Đối với họ, não là bộ phận quan trọng nhất, vì thế một bác sĩ giải phẫu não sẽ được cả xã hội trọng vọng và còn có gì đáng mơ ước hơn viễn cảnh một cô gái ngồi bên đàn dương cầm dạo đàn vào những lúc rảnh rỗi? Họ không cần biết và cũng không muốn biết rằng con gái họ không hề có ước mơ và cái năng khiếu đó. Rằng, trái lại cô có khiếu viết, tự mình ấp ủ giấc mơ trở thành một nữ văn sĩ.
Gia đình họ Tan thường xuyên thay đổi chỗ ở trong thời gian Amy Tan và hai anh em còn nhỏ, và vì thế tuổi thơ của cô trôi qua ở rất nhiều thành phố và thị trấn ở California: Oakland, Fresno, Hayward, Palo Alto... và cuối cùng họ định cư ở Santa Clara. Amy Tan giải thích ảnh hưởng của những lần di chuyển liên tục này đối với sự phát triển tính cách của bà: "Chúng tôi chuyển nhà hầu như hàng năm hoặc cứ sáu tháng một lần. Tôi bao giờ cũng phải làm quen với những người bạn mới và phải chứng minh bản thân mình với họ. Điều này khiến cho tôi trở thành một đứa trẻ sống thiên về nội tâm, một đứa trẻ đơn độc... rồi tôi lại phải viết thư cho bạn bè cũ và bởi tôi nghĩ rằng cuộc sống của tôi thực đơn điệu, nhàm chán nên tôi thường tô điểm cho nó bằng những tưởng tượng phong phú của mình." (Amy Tan trả lời phỏng vấn cho Salon Review, 1995).
Khi Amy Tan vừa tròn 15 tuổi cả cha lẫn người anh lớn đều qua đời cách nhau 8 tháng vì bệnh u não. Hai cái chết này có tác động mạnh đến cuộc sống của những
26
người còn lại, đặc biệt là đến người con gái đang ở tuổi dậy thì, khi hậu quả thảm khốc của nó đã thay đổi tận gốc rễ niềm tin và cách sống của người mẹ. Bà không còn đi lễ nhà thờ nữa mà quay trở về với niềm tin và tín ngưỡng bà học được trên đất mẹ Trung Quốc. Bà cầu khấn các vị thần Phật Trung Quốc, tìm đến lời khuyên của thánh thần từ miệng những ông thầy địa lí để tránh cho bằng được những chuyện xui xẻo, bất hạnh. Những điều này nhiều năm sau con gái bà sẽ tái hiện trong tác phẩm của mình. Cũng trong thời gian này Daisy thú thật với con cái sự thật về cuộc hôn nhân kinh khủng đầu tiên của mình và về ba người con gái bà đã để lạc mất ở Trung Quốc.
Cả điều này nữa cũng được thể hiện trong cuộc đời của Vũ Tố Uyên trong Phúc lạc hội.
Tin rằng ngôi nhà ở Santa Clara đã bị "ếm" và bị ám ảnh bởi một điều mê tín là có "chín điều xấu đã xảy ra ở trong vùng", Daisy Tan, người đàn bà quả cảm, không bao giờ chịu thua số phận đã mang con gái và người con trai út thực hiện một chuyến đi dài từ Caliíbrnia, xuyên qua lục địa sang Florida và Washington DC, trước khi vượt biển Atlantic sang Hà Lan. Trên một chiếc Volksvvagen cũ kĩ, ba người đi khắp Cựu lục địa tìm một nơi đất lành để an cư lạc nghiệp, nơi có một ngôi trường dạy học sinh bằng tiếng Anh cho các con bà. Cuối cùng họ dừng chân ở Montreux, Thụy Điển.
Có thể là Daisy tin rằng cuối cùng thì với nỗ lực vượt bực của mình bà đã xua đuổi tai hoa ra khỏi gia đình bé nhỏ của bà, nhưng chính ở đây Amy lại nổi loạn chống lại mẹ và tất cả những gì bà dày công xây đắp. Cô gái 16 tuổi giao du, đàn đùm với một băng thiếu niên du đãng và hẹn hò với một thanh niên có dính dáng với bọn buôn bán ma tuy. "Tôi đã làm biết bao nhiêu điều rồ dại," Amy Tan nhớ lại. "Mẹ tôi đã tưởng rằng tôi sẽ trở thành một đứa con gái ngoan hơn sau tất cả những gì đã xảy ra... Thay vì thế tôi chỉ nghĩ đến chuyện quậy phá." (Trả lời phỏng vấn cho Salon Review, 1995). Nhưng ưong người mẹ tiềm tàng một sức mạnh mà cô con gái còn chưa biết đến. Cậy đến sự giúp đỡ của một thám tử tư, Daisy đã làm tất cả để con gái bà tỉnh ngộ và thoát khỏi rắc rối.
Thời gian sống ở Châu Âu đã đánh dấu một bước ngoặt trong đời Amy Tan. Có lẽ kinh nghiệm sống ở Cựu lục địa sẽ trở thành tài liệu quý báu trong cuộc đời và sự nghiệp của bà sau này. Năm 1969, cả nhà trở về Mỹ định cư ở San Francisco. Ở đây,
27
Amy Tan lại làm mẹ thất vọng một lần nữa khi cô quyết định không học Y khoa để trở thành một bác sĩ giải phẫu não mà chuyển sang học tiếng Anh và ngôn ngữ. Vì chuyện này hai mẹ con không nói chuyện với nhau trong suốt 6 tháng. Sau khi hoàn thành xong bậc học cao học ngôn ngữ, Amy quyết định học nghiên cứu sinh nhưng rồi bà lại thay đổi ý định, muốn bắt tay làm việc kiếm sống, thôi không tiếp tục sự nghiệp học hành. Và lại một lần nữa, Amy Tan lại phá hỏng giấc mơ của người mẹ có một cô con gái có chữ "Dr." phía trước tên họ.
Amy Tan đã làm rất nhiều nghề kể từ ngày bà còn ngồi trên ghế đại học, từ việc làm nhân viên tổng đài, nhân viên tiếp thị bán thức ăn nhanh và bánh pizza đến một người làm công tác xã hội giúp những đứa trẻ khuyết tật có những khó khăn trong việc học nói...
Trong một thời gian ngắn Amy Tan thành công trong lĩnh vực viết quảng cáo cho những công ty làm ăn phát đạt ở Mỹ. Bà được trả công rất hậu, có thể mua cho mẹ một ngôi nhà mới và có thể chăm lo cho mẹ suốt đời. Amy Tan giải thích, "Một thành công đúng nghĩa đối với người Hoa là một thành công không chỉ vì cá nhân bạn mà còn là một cơ hội bạn có thể chăm sóc, giúp đỡ toàn bộ gia đình." [24, 16].
Nhưng thành công cũng có mặt trái của nó, một ngày kia Amy Tan nhận ra đó không phải là cuộc sống mà bà mong muốn, và cũng như nhiều người Mỹ khác bà mắc chứng nghiện làm việc (workaholic) không thể ngừng lại được. Hơn nữa, viết theo yêu cầu của giới kinh doanh hoàn toàn không phải là điều mà bà muốn, mặc dù nhờ nó bà kiếm được khá nhiều tiền. Trong nỗ lực chấn chỉnh lại mọi việc trong đời, bà quyết định học đàn piano và chỉ viết những gì mà mình thích. Bà cũng lao vào đọc sách, nhất là sách của những nhà văn mà bà ngưỡng mộ. Amy Tan đặc biệt say mê những sáng tác của Louise Erdrich, và tác phẩm Bùa yêu (Love Medicine) của nhà văn này-một tập hợp những câu chuyện của nhiều người, thuộc nhiều thế hệ trong một gia đình người Mỹ da đỏ đã có một ảnh hưởng lớn lao đến sáng tác của Amy Tan.
Thực vậy, nhờ ảnh hưởng của Louise Erdrich và các nhà văn khác mà Amy Tanđã thành công trong việc làm chủ nghệ thuật xâu chuỗi các câu chuyện có quan hệ với nhau từ nhiều góc độ ở những thời điểm khác nhau. Truyện ngắn đầu tay của bà Endgame (Chấm dứt cuộc chơi), viết về một thần đồng cờ tướng có những mâu thuẫn
28
trong quan hệ với người mẹ nhiều tham vọng và độc đoán của mình. Truyện ngắn này là tấm vé dẫn Amy đến Squaw Valley Community of Writer, một hội thảo về sáng tác văn học do nhà văn Oakley Hall đứng ra tổ chức. Hội thảo văn chương này, theo miêu tả của Amy Tan là một "cái gì đầy phấn khích và kích thích sáng tạo" [26, 4] đã giúp Amy Tan có được một niềm hưng phấn mới mẻ trong sáng tạo nghệ thuật. Tại đây bà cũng gặp được những người đánh giá cao sáng tác của mình và khích lệ bà tiếp bước trên con đường nghệ thuật. Đó là hai nhà văn nổi tiếng Amy Hempel và Molly Giles.
Hemplel khuyên Amy Tan "tìm kiếm những nét mới mẻ trong Chấm dứt cuộc chơi và tiếp tục với những gì có những vấn đề gai góc nhất" [23, 57]. Còn nhà văn Giles lúc ấy vừa đạt giải Flannery 0'Connor thì trao đổi với Amy Tan sau khi đã đọc truyện ngắn này, "Không chỉ có một chuyện mà có đến hàng chục câu chuyện trong truyện ngắn này." [21, 36] và giúp Amy Tan viết lại. Truyện được đăng trên FM Magazine và ngay sau đó được tái bản ở Seventeen.
Nhờ Giles mà truyện ngắn đầu tay này lọt vào mắt xanh của một bầu văn chương nổi tiếng- Sandra Disktra. Sự kết hợp giữa hai người sau đó không chỉ có ý nghĩa quan trọng đối với họ mà còn với nền văn học Mỹ đương đại bởi vì kể từ đó Amy Tan đã trình làng những tác phẩm không chỉ bán ra hàng triệu bản mà còn gây một tiếng vang lổn trong đời sống văn học Mỹ và trên trường quốc tế.
Trở lại mối quan hệ giữa hai mẹ con, lúc cô con gái bắt đầu gặt hái thành công cũng là lúc bà mẹ phải vào viện vì chứng đau thắt ngực. Amy Tan bàng hoàng đến mức tự mình phải xem xét kĩ lưỡng mối quan hệ với mẹ, người vẫn than phiền là cô con gái duy nhất chẳng hiểu gì về mình. Amy Tan đã dành thời gian nghe những câu chuyện của mẹ và tháng Bảy năm 1987 cùng chồng và mẹ trở về cố hương.
Ở đây bà tìm gặp lại những người chị cùng mẹ khác cha của mình. Bà cũng hết sức ngạc nhiên phát hiện ra là Trung Quốc hoàn toàn không có gì lạ: "Tôi cảm thấy ở một phương diện nào đó tôi thuộc về đất nước này, rằng rõ ràng tôi cảm thấy cái mối dây liên hệ của nó đối với tôi." [32, 25]. Chuyến đi đã làm cho Amy Tan hiểu hai nền văn hoa tác động trực tiếp đến bà một cách sâu sắc hơn và nó cũng mở ra một hướng phát triển mới trong sự nghiệp văn chương khi Amy Tan trở về Mỹ.
Tác phẩm đầu tay Phúc lạc hội có một cấu trúc khá độc đáo có thể truy nguyên
29
nguồn gốc từ phương Đông. Đó là một kiểu chuyện liên hoàn của bốn cặp mẹ con trong cộng đồng người Hoa ở Caliíornia. Các câu chuyện được liên kết với nhau theo một mạch ngầm bộc lộ mối quan hệ hai chiều: yêu thương và mâu thuẫn giữa hai thế hệ phụ nữ trong gia đình. Phúc lạc hội thành công vang dội trên tất cả các phương diện. Phu nhân Táo Quân ra đời năm 1991 cũng nối tiếp chủ đề của cuốn ữước nhưng có sự thay đổi về phong cách. Có thể coi đây là một cuốn hồi ức về cuộc đời đầy sóng gió và đau khổ của bà Daisy Tan. Phu nhân Táo Quân cũng gặt hái được những thành công nhất định và một lần nữa khẳng định tài năng đặc biệt của Amy Tan. Cuốn tiểu thuyết thứ ba, Trăm miền ẩn thức (1995) cũng như hai cuốn trước là một sự kết hợp đầy tính ngẫu hứng nghệ thuật giữa những tình tiết có thật trong đời của Daisy Tan với những tưởng tượng của bà và của cô con gái. Tác phẩm được đánh giá là một bước cách tân táo bạo thể hiện trong nhân vật Quan-với vai trò người chị gái và cái nhìn mới về thế giới tâm linh. Trong cuốn tiểu thuyết mới nhất Con gái thầy lang (2001), Amy Tan tái hiện một cách sáng tạo và hết sức thành công mối quan hệ giữa hai mẹ con, những hiểu lầm từ buổi ban đầu và con đường họ giúp họ hiểu biết về nhau thông qua huyền thoại về người bà ngoại như thế nào và cũng thông qua con đường đầy đau thương này người con gái thuộc thế hệ thứ ba sinh trưởng ở Mỹ đã hiểu về văn hoa và con người nơi quê cha đất tổ ra sao.
Amy Tan cũng viết sách cho thiếu nhi, cuốn The Moon Lady (Hằng Nga, 1992) và The Chinese Siamese Cat (Con mèo xiêm Trung Quốc, 1994) được các em nhỏ đón nhận và tán thưởng. Tài năng của bà không chỉ giới hạn trong lĩnh vực tiểu thuyết flction, những bài viết của bà về ngôn ngữ, tập trung vào mối quan hệ giữa những đặc tính chủng tộc và ngôn ngữ, cung cấp thêm cho bạn đọc những thông tin để hiểu các sáng tác văn học của bà cũng như của những nhà văn không phải gốc Âu, đã được giới ngôn ngữ học đánh giá cao. Ngoài tiểu thuyết Amy Tan còn viết truyện ngắn cho người lớn và trẻ em cho nhiều tờ báo và tạp chí định kì, viết bài cho một số tạp chí nổi tiếng như Life, Glamour, Ladỉes Home Journal...
Amy Tan có được chỗ đứng của mình trên văn đàn Mỹ nhờ tiểu thuyết đầu tay Phúc lạc hội. Sau đó bà đã khẳng định thêm tài năng và địa vị của mình với những tác phẩm tiếp theo Phu nhân Táo Quân, Trăm miền ẩn thức và Con gái thầy lang. Có thể