TI ỂU THUYẾT CỦA AMY TAN
3.4. S ự vận dụng các yếu tố văn học dân gian
Vay mượn là một trong những hình thức liên hệ và quan hệ văn học. Vay mượn là hướng tới, hoặc có quan hệ với tư tưởng, cốt truyện hoặc một hình tượng nào đó đã có trong văn học, hoặc là hướng tới các sáng tác dân gian [1, 386].
80
Theo J. R. R. Tolkien thì "cái vạc nấu chuyện" của nhân loại bao giờ cũng sôi sùng sục [45, 54]. Nhiều chuyện được lưu giữ trong kí ức của con người, bắt đầu từ rất lâu trước khi loài người phát minh ra việc in ấn, trải qua rất nhiều thế hệ cho đến tận ngày nay. Di sản văn hoá chủ yếu được giữ gìn qua "truyền thống truyền miệng" là món súp trong vạc nấu như trong so sánh của Tolkien-và như vậy truyện dân gian đã trở thành một phần cấu thành trong tất cả các nền văn hoa. Mặc dù được đón nhận ở những nền văn hoa khác nhau, truyện dân gian vẫn giữ được cái cốt lõi độc đáo của nó. Folklore chia thành nhiều thể loại: tục ngữ, ca dao, dân ca, thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn. [8, 278]
Khi những truyện cổ được cách tân trong thời đại chúng ta chúng thường được biến đổi khá nhiều về phong cách và mục đích. Trong khi các nhà lí luận tốn không biết bao nhiêu giấy mực để cố gắng đưa ra những tiêu chí phân biệt giữa thể loại này với thể loại khác thì đại đa số bạn đọc chịu ấn tượng về sự giống nhau giữa các thể loại này chứ không phải sự khác nhau. Thứ nhất mọi thứ đều rõ ràng trong những truyện thần thoại hay truyện cổ tích. Người đọc có thể dễ dàng nhận ra người anh hùng và tên đểu cáng. Kẻ ác bao giờ cũng bị trừng trị và người ở hiền bao giờ cũng gặp lành.
Đầu thế kỉ XX, một số tác giả nổi tiếng vay mượn chủ đề cốt truyện và các motif dân gian trong các sáng tác của họ. Những nhà văn có tài đã tìm tòi cách tân íolklore tạo cho nó một sức mạnh mới đủ làm nên một trường phái. Dẫn đầu trong những nhà văn này phải kể đến Hans Christian Andersen nhà văn Đan Mạch, Carl Sandburg, Bernard Malamud và Isaac Bashevis Singer là các nhà văn Mỹ gốc Do Thái. Và trong thời hiện đại Amy Tan, theo đánh giá của các nhà chuyên môn là người vận dụng thành công yếu tố íolklore vào trong tiểu thuyết.
Sự vay mượn của Amy Tan thể hiện ở mỗi tác phẩm một khác. Trong Phúc Lạc hội, bà dùng ngụ ngôn, huyền thoại làm lời đề từ cho các câu chuyện kéo theo hoặc ngụ ý nói đến chủ đề của từng phần. Các câu chuyện của người mẹ cũng thường lồng vào những câu chuyện cổ. Chẳng hạn để dạy cho con gái phải biết vâng lời, bà Chân Ảnh đã kể cho con gái nghe một truyện cổ tích về một cô gái không nghe lời mẹ phải lãnh một hậu quả thảm hại như thế nào.
81
Các chi tiết nghệ thuật trong Phúc lạc hội dựa vào các biểu tượng của văn học dân gian góp phần thắt chặt chủ đề về sự biến đổi của các nhân vật trong truyện. Mặc dù chuyện Linh Muội tìm được hai người chị sinh đôi dựa trên yếu tố hiện thực trong cuộc đời tác giả, nó cũng có liên quan đến huyền thoại. Hãy nhớ lại việc Amy Tan đã miêu tả hai đứa trẻ sinh đôi như "những bà hoàng trong truyện thần tiên đợi chiếc kiệu vàng tới đón" [16,45]. Để liên kết với motif này, hai đứa trẻ được mô tả là có một bản tính điềm tĩnh và vẻ quý phái vương giả, được bỏ lại với nhiều tiền và vàng. Chúng nằm im lặng bên vệ đường chờ một người trừ tâm tới đón, cũng như trong truyện cổ các bà hoàng được những người đầy tổ tận tâm trung thành nuôi dưỡng như chính những đứa con họ.
Ở chướng hai trong Phu nhân Táo Quân, Pearl mô tả lại việc Winnie kể cho hai cháu truyện cổ dân gian Trung Quốc về Táo Quân. Theo câu chuyện của Winnie, Giang đã phụ bạc người vợ hiền lành tảo tần, chạy theo một người đàn bà khác. Lúc Giang hết tiền thì cũng là lúc người tình mới bỏ rơi ông. Buộc phải đi ăn xin, một hôm Giang đến trước cửa nhà một người đã cho ông cơm ăn và bếp lửa để sưởi ấm. Trong nỗi kinh hoàng ông nhận ra người phụ nữ tốt bụng ấy chính là người vợ cũ. Chẳng biết làm gì, ông bèn nhảy vào bếp lò. Cả người Giang thành than và hồn ông theo khói bay lên thiên đình. Trên trời, Ngọc Hoàng phán rằng, Giang, người đàn ông đã biết ăn năn hối hận về hành động của mình phải được tưởng thưởng và được phong thánh.
Thế là Giang trở thành Táo Quân có nhiệm vụ trong coi, theo dõi cách cư xử của người trần. Hằng năm, vào dịp năm hết tết đến, Táo Quân bay về trời, báo với Ngọc Hoàng ai là người tốt đáng được ban cho tài lộc vào năm mới, ai là kẻ xấu đáng bị trừng trị. Truyện cổ này đã giúp Amy Tan cấu tứ một cốt truyện về người phụ nữ bị lạm dụng.
Có thể nói, Phu nhân Táo Quân là một cách kể lại truyện dân gian trên theo quan điểm nữ quyền. Theo truyện cổ, người vợ bị đày đọa vùi dập hoàn toàn không được nhắc đến sau khi chồng bà đã được phong thánh; còn trong câu chuyện của Amy Tan, Giang Vân Li, người vợ đã phải chịu bao khổ cực bất công phải được hạnh phúc.
Thực vậy, Vân Li đã trở thành Winnie, đã sống sót, yêu và được Jimmy yêu thương bằng một tình yêu tận tụy, đầy hi sinh, tốt lành. Bà có dịp trở thành mẹ của những
82
người con thành đạt và là bà của hai đứa cháu người Mỹ. Phu nhân Táo Quân cũng phản ánh các niềm tin dân gian của người dân Trung Quốc với rất nhiều chi tiết về điềm báo, điều gở, sấm truyền... Những yếu tố hoang đường, kì ảo này có thể tìm thấy trong rất nhiều tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, đặc biệt là trong Hồng lâu mộng mà câu chuyện đề từ là về mối tình của hòn đá và cái cây thiêng đã làm nền cho những gì xảy ra trong kiếp này với mối tình giữa Giả Bảo Ngọc và Lâm Đại Ngọc. Chính ở đây có thể thấy Amy Tan chịu ảnh hưởng không những của folklore mà còn của văn học cổ điển Trung Hoa.
Trăm miền ẩn thức là tác phẩm thể hiện những yếu tố hoang đường kì ảo nhất.
Amy Tan có những ý niệm ít nhiều khác với niềm tin dân gian, bà đưa ra khái niệm cõi âm và người âm. Trong niềm tin dân gian thế gián chia làm ba cõi. Cõi trần hay dương gian là nơi con người sông. Âm phủ hay địa ngục là nơi những người chết mà có tội bị đày xuống để trả cho hết những tội lỗi đã gây ra trên dương gian. Thiên đường hay cõi trời là chốn chỉ có niềm vui và hạnh phúc vĩnh cửu, xứ sở thần tiên của những người lúc còn sống làm được nhiều việc tốt. Nhưng cõi âm trong quan niệm của Quan không tương đương với âm phủ. Đó là nơi người âm (linh hồn) trú ngụ trong khi chờ được đầu thai vào kiếp khác. Quan được giới thiệu là người có cặp mắt âm, tức là người có thể nhìn thấy một thế giới song song của những người đã chết không còn tồn tại trong thế giới vật chất. Không những vậy, chị còn có thể liên lạc, giao lưu và trao đổi với họ, không chỉ là những câu chuyện tâm tình mà còn cả những thông tin xác thực về thế giới ấy. Quan cũng có thể nhớ lại chi tiết về con người và sự việc xảy ra trong kiếp trước. Trong những ngày cuối đời ở Trường Miên chị chứng minh những câu chuyện đêm khuya của chị về cõi âm là thực và đáng tin cậy.
Tiểu kết
Trong quá trình khái quát hóa những đặc điểm nghệ thuật của Amy Tan, chúng tôi tìm thấy một điều. Đó là có sự quy tụ một cách hài hòa giữa những đặc điểm nghệ thuật và với nội dung mà nó thể hiện. Chúng ta không thể tách nghệ thuật ra khỏi nội dung. Theo Bakhtin: hình thức nghệ thuật, đó là hình thức của nội dung, nhưng hoàn toàn được thực hiện trong chất liệu và dường như gắn vào đó. [5, 7].
Đề tài chính, vấn đề chính trong các tác phẩm của Amy Tan là người phụ nữ. Mà
83
thế giới của người phụ nữ là gì? Chính là gia đình. Để phục vụ cho đề tài này, Amy Tan chủ yếu sử dụng những motif truyền thống Trung Quốc như ẩm thực, trang phục, di vật, giấc mở, cái chết. Tất cả những điều này đều xoay quanh vân đề xung đột văn hoa, xung đột giữa các thế hệ, vấn đề quá khứ và hiện tại... Nếu có thể khái quát những đặc điểm truyện trong sáng tác của Amy Tan thì đó chính là một sự kết hợp hữu cơ giữa nội dung và hình thức nghệ thuật.
Nói đến cái ăn và cách ăn cũng là nói đến cái mặc và cách mặc. Như vậy motif nghi thức ẩm thực và motif trang phục đi đôi với nhau. Hơn ở đâu hết, Amy Tan dùng hai motif này như những phương tiện hữu hiệu xây dựng tính cách nhân vật, mô tả đặc tính, môi trường văn hóa của những con người sống trong một nền văn hóa gạch nối giữa phương Đông và phương Tây và qua đó phản ánh những vấn đề mà họ phải đối phó.
Những người nhập cư gốc Á vì những lí do kinh tế, chính trị đặc thù trong một giai đoạn mà phải bỏ tổ quốc ra đi. Với những con người ấy, quá khứ là một vấn đề lớn và dùng motif giấc mơ ám ảnh của quá khứ để khắc họa những ám ảnh quá khứ là một lựa chọn đúng đắn của Amy Tan. Motif giấc mơ không phải là một điều mới mẻ ở Amy Tan nhưng bà đã biết cách xử lí để tạo hiệu quả nghệ thuật.
Khai thác khoảng cách giữa các thế hệ, người đi trước để lại cho người đi sau cái gì, Amy Tan mượn đến motif kỉ vật hay cổ vật với tư cách là một di sản quý giá, một kinh nghiệm hay một điều tâm niệm. Trong Con gái thầy lang, dì Báu nhận từ tay cha mình một miếng xương cổ có ghi lời sấm. Khi Lưu Linh lớn lên, dì trao lại cho con gái như một báu vật. Chỉ đến khi buộc phải lựa chọn giải pháp cuối cùng, Lưu Linh mới chịu bán nó đi. Gần 50 năm sau, cổ vật đó lọt vào một viện bảo tàng, Lưu Linh cùng con gái có dịp được chiêm ngưỡng cổ vật. Con đường đi của cổ vật cũng giống như đường đi của di sản văn hóa dân tộc. Bằng việc bỏ quê hương ra đi, Lưu Linh đã từ chối di sản của ông cha. Nhưng di sản ấy không mất đi. Cuộc sống có những nẻo đường bất ngờ của nó. Con gái bà, Ruth tìm lại được tập bản thảo của mẹ, xác định được danh tính bà ngoại (dì Báu), chiêu tuyết lại những giá trị tổ tiên đã bị bỏ qua và như vậy góp phần tôn vinh di sản văn hóa của ông cha.
Có thể nhận rõ cả năm motif trên đều liên quan đến niềm tin, cách sống và văn
84
hóa phướng Đông. Chúng nhận được sự hỗ trợ hiệu quả của kết cấu truyền thống chương hồi có sự cách tân lớn với cấu trúc truyện trong truyện và biện pháp cắt dán đan xen các mẩu tự sự cùng với sự vay mượn các yếu tố dân gian. Tất cả những điều này cùng với những vấn đề nội dung trong tác phẩm đã làm nên một khí quyển đặc trứng mang tính cách Amy Tan. Chắc chắn là trong khi nghiên cứu những đặc điểm này, do khuôn khổ và giới hạn của luận văn, chúng tôi vẫn còn bỏ qua một số đặc điểm khác.
85