Hiện nay, trên thế giới có một xu hướng nghiên cứu văn học theo hướng tiếp cận nhân học văn hoá (cultural anthropology). Khái niệm văn hoá này được đưa ra lần đầu tiên vào cuối thế kỉ 18. Nhà nhân học Edward Tylor định nghĩa văn hoá là "một thể
46
phức hợp bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, luật lệ, phong tục tập quán và tất cả những năng lực và thói quen mà con người đã thu nhận được với tư cách là một thành viên trong xã hội." [3, 18]. Theo Chu Xuân Diên, văn hoá là toàn bộ lối sống của một dân tộc, là gia tài xã hội mà mỗi cá nhân tiếp cận được từ cộng đồng của mình. Nói một cách khác, văn hoá là cái phần do chính con người đã sáng tạo ra trong môi trường sống. [3,17].
Vậy, văn hoá là sáng tạo của con người, tập hợp các tôn ti trật tự, các mối quan hệ, sự thực hành và ứng xử diễn ra trong văn cảnh ở đó cá nhân thực hiện các chức năng với tư cách thành viên của một nhóm văn hoá đặc biệt. Những cái mạng văn hoá mà Geertz xác định trong công trình của ông là thiết chế xã hội, lối sống, kiểu mẫu đã được xã hội hoá, thói quen văn hoá và ứng xử, thậm chí cả cách nói năng. Nòi giống, dân tộc, giai cấp, và giới tính là những thành tố văn hoá có ảnh hưởng đến tất cả các cá nhân trong xã hội [25,75].
Như vậy, việc khám phá các yếu tố làm nên bản sắc một nền văn hoá nào đó sẽ dẫn đến một sự hiểu biết sâu sắc hơn, bản chất hơn về tác phẩm văn học được sản sinh trong nền văn hoa ấy. Chúng ta tiếp tục khảo sát các tác phẩm của Amy Tan dưới cái nhìn văn hoa, tập trung vào những vấn đề nhân dạng văn hoa và chủng tộc bởi vì chứng nảy sinh trong một nền văn hoá song trùng vốn được coi như một điều kiện trong đó nhân dạng và nòi giống có sự giao thoa với nhau như là những trải nghiệm có liên quan. Chúng tồn tại và được biết đến như là sự cắt ngang cắt dọc giữa các quốc gia, dân tộc, và khoảng cách giữa các thế hệ.
Nhân vật nữ của Amy Tan cư trú ở những vùng đất được mệnh danh cả về mặt cảm xúc lẫn địa lí là những "đường biên giới". Người mẹ là trung gian giữa mảnh đất mà họ sinh ra với quê hương mới; người con gái cảm thấy mình mắc kẹt giữa di sản văn hoá Trung Hoa với những gì họ được nuôi dạy ở Mỹ; mẹ và con khó xích lại gần nhau trong khoảng không gian địa lí không ổn định của gia đình nhập cư, trong đó thế hệ đi trước vẫn khư khư bám lấy những yếu tố trong nền văn hoa tổ tiên còn những thành viên trẻ hơn trong gia đình cảm thấy xa lạ hoặc là người ngoài cuộc của nền văn hoá ấy. Như vậy, trong gia đình, người con gái là người Mỹ bởi nơi sinh, học vấn, khuynh hướng, nhưng ngoài xã hội họ là người ngoài cuộc bởi họ mang những đặc
47
tính, về cơ bản, vẫn khác biệt với nen văn hoá Âu- Mỹ.
Trong một bài báo nhan đề 'Lớn lên như một người châu Á ở Mỹ", Kesaya Noda đặt ra hàng loạt những câu hỏi có thể dẫn đến việc phân tích tiểu thuyết của Amy Tan dưới góc độ văn hoá. Noda bắt đầu bằng việc đặt câu hỏi "cá nhân có thể hiểu bản thân và định nghĩa về mình như thế nào?"
" Từ bản chất-trong một bối cảnh tự định nghĩa, dựa vào nền tảng trong cộng đồng và mối liên hệ với văn hoá và lịch sử đã được chấp nhận một cách thoa đáng ư?
Hoặc là từ bên ngoài-theo nghĩa của các thông điệp của các phương tiện thông tin đại chúng và từ những người thường xuyên bị lãng quên? Thậm chí ngay cả khi đã làm người lớn, tôi vẫn có thể nhìn thấy khuôn mặt mình từ hai phía cùng với quá khứ. Tôi có thể nhìn mình từ bên trong, một cách hoàn toàn tự do. Và ...cả từ bên ngoài vào, được thúc đẩy bởi những giọng nói xa xưa trong thời thơ ấu đã bị lạc mất trong giận dữ và sợ hãi." [45, 24]
Những câu hỏi của Noda gợi ta nghĩ đến sự tồn tại những đặc tính hai mặt trong nền văn hóa Mỹ. Điều này đã khiến những người nhập cư đặc biệt là người phương Đông phải dao động, phụ thuộc vào nó và tìm cách khẳng định bản thân.
2.3.2.Nét tương phản Đông- Tây
2.3.2.1.Trong nhân vật người mẹ
Khác với con gái, người mẹ hiểu rồ mình; họ hài lòng trong bối cảnh của nền văn hoa Trung Hoa mà họ được nuôi dạy. Nhóm các bà mẹ này- kể cả Chân Ảnh vào cuối tác phẩm Phúc Lạc hội-có một nhận thức rõ ràng, lành mạnh về giá trị của mình.
Tự hào khoe những chiếc vòng đeo cổ bằng vàng, Linda nói rằng ở Trung Quốc vàng 14 cara có giá trị rất thấp, rồi nhận xét là chiếc vòng của bà làm bằng vàng 24. Sau đó bà giải thích mình chỉ mua những chiếc vòng bằng vàng tốt nhất và đắt nhất để chào mừng sự kiện đa được giải thoát khỏi một cuộc hôn nhân tồi tệ và bà cảm thấy mình xứng đáng được hưởng sự xa xỉ này. Bà cụ Du trong Phu nhân Táo Quân, vốn là một người nghèo và rất hà tiện đã dám bỏ ra 100 đôla mua một pao trà. Bà lí luận nếu bà không dám bỏ số tiền ấy mua loại trà mà mình thích có nghĩa là cuộc sống của bà không đáng giá. Bà mua tới 3 pao, vì mua ít tức là bà tự cho rằng cuộc sống của bà
48
chẳng kéo dài được bao lâu. Như thế, những người nhập cư thế hệ thứ nhất có một niềm tin xác tín về nguồn gốc của mình và bao giờ cũng tự hào về việc mình là người Trung Quốc. Trong họ không có một mảy may dao động giữa các yếu tố Đông-Tây.
2.3.2.2.Trong mối quan hệ giữa hai thế hệ
Sự tương phản văn hoa cố hữu trong mối quan hệ giữa mẹ và con gái không thuần tuy và đơn giản vì một sự thật: người mẹ là thế hệ nhập cư thứ nhất người con là thế hệ nhập cư thứ hai vốn được sinh ra ở Mỹ. Chẳng hạn với Winnie trong Phu nhân Táo Quân sự lẫn lộn trong cách sống Đông-Tây là một bộ phận của cuộc đời và bà phải học cách chấp nhận nó. Một phần trong Phu nhân Táo Quân lấy bối cảnh ở khu tô giới Thượng Hải những năm trước và sau chiến tranh Trung-Nhật. Khi còn bé bà đã có cơ hội biết đến văn minh phương Tây qua người mẹ trẻ, một người yêu thích những vật dụng nước ngoài: bánh bích quy Anh, xe hơi Pháp, đồng hồ Thụy Sĩ, táo lê Châu Âu. Còn Peanut, cô em họ của Vân Li trong ngày Tết cổ truyền lại ăn mặc và phục sức như người Âu.
Sau khi mẹ mất tích và bị cha tống ra đảo sống với chú ruột, Vân Li nhận thấy ngôi nhà mới của cô có hai phần: nhà Cũ bên Đông xây một tầng, những căn phòng chính quay mặt về phương Đông theo phong tục Trung Quốc, nhà Mới bên Tây, hai tầng, có gắn thêm ống khói, theo cách của người Anh.
Trong khi thuật lại câu chuyện về cuộc đời mình cho con gái nghe, bà Winnie thường xuyên đối chiếu và so sánh giữa Đông và Tây, bao giờ bà cũng nhấn mạnh sự khác nhau giữa Đông và Tây. " Đó là năm Thìn, có thể đó là vào năm 1937, theo lịch của người phương Tây," [17, 108] bà cố gắng để con hiểu thời gian là một yếu tố quan trọng. Một lần khác bà cố làm cho Pearl hiểu rõ sự khác nhau trong nghi thức hội hè, lễ tết của người Trung Hoa và người Mỹ.
Là một người sinh ra ở Mỹ và là một trí thức Pearl không hiểu được tính hai mặt của những gì bà Winnie đề cập, mà bà thì "có quá nhiều những lí thuyết và niềm tin tôn giáo, cách thức chữa bệnh, cách thức cứu vớt vận may, những điều mê tín dị đoan trong tín ngưỡng của mình". [17, 34]. Vì Winnie lí luận không có một điều xui xẻo nào lại xảy ra một cách bất thình lình và nếu biết trước thì có thể ngăn chặn được điều đó, Pearl so sánh mẹ mình với "cái nhìn phân tâm theo kiểu Trung Hoa hoặc là một
49
cái gì còn tệ hơn nữa." [17, 36]. Như thế, đối với Pearl, cái gắn với truyền thống với Trung Hoa trở thành một gánh nặng. Cô cảm thấy những buổi gặp mặt, những bữa tiệc đám cưới hay ma chay giữa hai họ Công và Louie là một cái gì ngớ ngẩn, lố bịch.
Bà Winnie không bộc lộ chính kiến của mình khi bà đối sánh những yếu tố cơ bản có liên quan trong lối sống Đông - Tây. Bà chỉ nêu vấn đề để con gái tự rút ra kết luận. Bà kể cho con gái biết những sự kiện và những con người trong những năm 30- 40 ở Trung Quốc. Dưới cái nhìn hóm hỉnh của mình, bà lí giải một cuộc sống trong đó Đông và Tây kết hợp với nhau khi thì hài hoa khi thì phá cách. Chính ở đây, ta bắt gặp một điểm mấu chốt bộc lộ thân phận đau khổ của người phụ nữ phương Đông trong chế độ gia trưởng hà khắc. Câu chuyện của Winnie về quãng đời thiếu nữ và làm vợ ở Trung Hoa miêu tả những đau khổ vô hạn của một người phụ nữ trong cái xã hội
"chồng chúa vợ tôi", cái xã hội dã man đã cho phép người chồng có được cái quyền hành hạ vợ bằng cả lời nói và nhục hình trong gia đình và ngoài xã hội. Không ai thấy có gì sai trái hoặc cần phải lên tiếng can ngăn khi Văn Phú vô cớ đánh đập và nhục mạ vợ trước mặt người khác. Điều làm cho các độc giả phương Tây sững sờ nhất là những người bạn thân của Vân Li (tên của Winnie hồi trẻ)-Huê Lan và dì Du-chứng kiến cảnh người chồng hung bạo đánh đập vợ mà không cảm thấy bất bình. Họ chỉ im lặng đứng nhìn, sau đó lại tin vào lời hứa giả tạo của hắn. Dường như Amy Tan muốn ngụ ý rằng tác động tiêu cực của cách sống đó lớn đến nỗi ngay cả những nạn nhân của nó cũng cảm thấy buông xuôi không có ý chí chống trả, họ đi đến chỗ thụ động chấp nhận bị áp bức bóc lột và từ chối đấu tranh.
Chỉ đến khi gặp được người lính tình nguyện Mỹ, Jimmy Louie, Vân Li mới đủ sức mạnh và tìm được ý chí vùng lên, phá bỏ áp bức, bất công mà xã hội phong kiến chụp lên đời cô. Trở thành người yêu rồi làm vợ của Jimmy Louie, Vân Li mới bắt đầu hiểu được rằng hôn nhân là một sự hoa hợp thật sự giữa hai trái tim và hai tâm hồn chứ không chỉ đơn giản là một sự công nhận của thể chế xã hội. Cũng từ đây, Vân Li nhận ra rằng quan hệ tình dục trong hôn nhân hoàn toàn không phải là một sự cưỡng hiếp hay một cái gì chỉ mang đến đau đớn hoặc hạ thấp nhân phẩm phụ nữ.
Nhờ Jimmy, cô ngạc nhiên thấy việc đó cũng đem lại một niềm vui thực sự và được biết thế nào là một tình yêu say đắm và tận tuy, nhờ đó cồ có được hạnh phúc chân
50
chính, điều đã né tránh cô trong suốt cuộc đời làm vợ Văn Phú.
2.3.3.Nét tương phản quá khứ - hiện tại
Mỗi câu chuyện trong Phúc lạc hộiđều phản ánh tác động của quá khứ lên hiện tại, củng cố khái niệm: lịch sử của mỗi cá nhân định hình nhân dạng văn hoa và thái độ sống của cá nhân ấy. Cuộc đời của người mẹ là kết quả của thời thơ ấu khó khăn, chiến tranh loạn lạc, nghèo nàn, đói khát. Trong trường hợp của Chân Anh-người có một tuôi thơ khá sung túc thì là một kỉ niệm kinh hoàng đầy kịch tính hồi còn bé. Hơn nữa, ba trong số người mẹ lấy chồng trong tuổi vị thành niên, hai người trong số đó bị người chồng ruồng rẫy coi rẻ, một người có được người chồng tốt thì lại bị giết trong chiến tranh. Dù là tốt hay xấu, trong nhiều cách thức khác nhau, lịch sử của mỗi cá nhân đều trở thành nền tảng từ đó người mẹ xây dựng cuộc đời mới của mình ở Mỹ.
Trong mỗi câu chuyện, tác động của quá khứ lên hiện tại rất rổ ràng. Quá khứ của người mẹ ở Trung Quốc tác động đến hiện tại của người con gái ở Mỹ; mỗi người con gái đều cảm thấy ảnh hưởng của thời thơ ấu đối với cuộc sống trưởng thành của mình, và những gì đã trải qua với người mẹ lại ảnh hưởng đến những gì đang diễn ra với con gái. Không phải chỉ là một sự lặp lại, thực ra người mẹ chịu ảnh hưởng của mẹ ruột.
Điều này thể hiện rõ nét nhất trong câu chuyện về cuộc đời An Mỹ với người mẹ xấu số, cuộc đời của Winnie với người mẹ trẻ đẹp một đêm kia biến mất như một vì sao lạc lối, và Lưu Linh suốt đời tự làm khổ mình vì cái chết thảm khốc của mẹ mình là dì Báu. Rõ ràng quá khứ và hiện tại vừa đối lập vừa soi chiếu trong nhau, cái này là nhân của cái kia rồi đến lượt nó lại thành quả của cái khác. Quá khứ trải bóng của nó từ thế hệ này sang thế hệ khác và oái ăm thay, lại chuyển biến và hoá thân về phía trước vào một tương lai không lường hết được.
Trong khi so sánh giữa phương Đông và phương Tây, tất nhiên đối với những người phụ nữ nhập cư thế hệ thứ nhất, phương Đông là quá khứ, còn phương Tây là hiện tại. Quá khứ nhưng không hề cũ kĩ lạc hậu, hiện tại nhưng chưa chắc gì đã mới mẻ ưu việt. Trong cuốn Trăm miền ẩn thức, nhân vật Quan trên đường về thăm quê hương đã chuẩn bị hành trang là những câu chuyện đặc sắc về cuộc sống ở Mỹ để khoe với bạn bè. Quan so sánh cuộc sống ở Trung Quốc và ở Mỹ. Theo chị, nước Mỹ không tự do như nhiều người lầm tưởng. Đó là những so sánh hết sức ngộ nghĩnh, thú
51 vị dưới một cái nhìn rất hóm.
Như vậy, quá khứ và hiện tại, các yếu tố trong nền văn hoa phương Đông và phương Tây, đặt cạnh nhau, đối sánh nhau, soi chiếu vào nhau qua một tấm gương trong tinh khiết. Đôi khi đó chỉ là những chiêm nghiêm nhỏ, những nhận xét hóm hỉnh, thú vị, dưới một cái nhìn rất Amy Tan. Nhưng chúng ta thấy, qua những tấm gương này, văn minh phương Đông và phương Tây cùng hiện hữu, kết hợp, bổ sung cho nhau, tiếp thêm sức mạnh cho nhau, không có chuyện cái này đè bẹp cái kia mà là cùng nhau đi lên cho một thế giới ngày mai có một sự phát triển hài hoa giữa các nền văn minh trên thế giới, đồng thời cũng bảo tồn những nét văn hoa đặc sắc bản địa.