Từ những năm 60 thế kỉ XX, phong trào phụ nữ trên thế giới đã có những ảnh hưởng lớn, không chỉ trong các lãnh vực kinh tế, chính trị, xã hội mà cả trong văn học.
Nhiều nhà nghiên cứu văn học đã xét lại các tác phẩm văn học dưới góc độ nữ quyền.
Chủ nghĩa nữ quyền trong nghiên cứu văn học thể hiện ở những mặt sau: Thứ nhất, trong việc nhìn nhận lại những đóng góp không nhỏ của các nhà văn nữ trong lịch sử văn học. Thứ hai, nghiên cứu cái nhìn về phụ nữ, cách đánh giá về phụ nữ và những vấn đề về phụ nữ trong suốt chiều dài lịch sử khi người ta đánh giá phụ nữ trong hệ tư tưởng và quy chiếu của đàn ông. Thứ ba, việc nhìn lại những sáng tác văn học của phụ nữ và về phụ nữ cũng là một việc làm nhằm đem lại một sự công bằng thật sự cho phụ nữ, góp phần giải phóng phụ nữ khỏi những định kiến bao đời nay.
Nói đến người phụ nữ là nói đến thiên chức làm vợ và làm mẹ. Dù cuộc sống ngày nay đã giải phóng cho người phụ nữ khỏi khá nhiều ràng buộc, thì việc làm vợ và đặc biệt là làm mẹ vẫn là một thiên chức của người phụ nữ. Trong các tác phẩm của mình, Amy Tan khai thác những vấn đề của người phụ nữ trong vai trò và trong mối quan hệ giữa mẹ và con gái.
2.1.1.Những vấn đề của người mẹ
Những người mẹ trongtiểu thuyết của nhà văn đều chia sẻ một số đặc điểm
32
chung. Thứ nhất, họ là những phụ nữ người Mỹ gốc Hoa thế hệ thứ nhất. Thứ hai, họ đều trải qua những khó khăn, bất hạnh ở quê nhà, tuy mỗi người bất hạnh một kiểu.
Thứ ba, họ đều có con gái và có những mối quan hệ căng thẳng với con gái. Cuối cùng, họ đều gặp những khó khăn tương tự trong quá trình hội nhập vào xã hội Mỹ.
2.1.1.1.Những vấn đề trong quá khứ
Những năm đầu thế kỉ XX, chế độ gia trưởng phong kiến Trung Quốc trải qua những biến đổi sâu sắc toàn diện về tất cả mọi mặt: kinh tế, chính trị, xã hội, văn hoa.
Chính những biến đổi này đã đẩy tuyệt đại đa số dân chúng vào con đường bần cùng, khốn khổ. Không khí căng thẳng này chính là đêm trước của cuộc Cách mạng Trung Quốc, dự báo một sự thay đổi toàn diện.
Trong xã hội phong kiến Trung Quốc, nạn nhân chính là những người nông dân nghèo, nhưng phụ nữ lại là nạn nhân tới hai lần với cái nghĩa họ vừa phải gánh chịu cái khổ của người nghèo vừa chịu những thiệt thòi của việc sinh ra làm phụ nữ trong một xã hội coi phụ nữ ngang hàng với nô lệ.
Chiến tranh Trung - Nhật với quy mô tàn phá khốc liệt của nó đã làm đất nước Trung Quốc mênh mông trở nên kiệt quệ, xơ xác. Những trang miêu tả sự thật về chiến tranh mà nạn nhân đau khổ nhất là phụ nữ trong Phúc lạc hội và Phu nhân Táo Quân hết sức sống động. Tố Uyên vẽ lại cảnh tượng chạy trốn như thế này: "Ta thường chờ trong bóng tối của căn nhà, hai tay ẩm hai đứa con sẩn sàng bỏ chạy. Khi còi báo động có máy bay rít lên, ta và mấy người bên cạnh bật dậy, hối hả chạy về hang sâu để trốn như thú rừng. Nhưng con không thể ở lâu trong bóng tối. Cái gì đó trong con mờ dần và con như trở thành một người chết đói, thèm ánh sáng đến điên cuồng." [16, 21].
Điều đau khổ lớn nhất cho người phụ nữ trong xã hội gia trưởng Trung Hoa là những cuộc hôn nhân phong kiến. Phần lớn những người mẹ trong các tác phẩm của Amy Tan đều là nạn nhân đau khổ của những cuộc hôn nhân sắp đặt ngoài ý muốn của họ.
Tập trung nhất trong việc phản ánh những khổ đau trong hôn nhân phong kiến là Phu nhân Táo Quân. Đầu tiên là mẹ Vân Li, một thiếu nữ trẻ đẹp, gia đình giàu có,
33
danh giá nhất vùng nhưng đã bị sa sút sau khi triều đình Mãn Thanh sụp đổ. Rồi, vì đem lòng yêu một chiến sĩ cách mạng mà bà bị mẹ ép lấy bạn của cha mình và trở thành người thay thế địa vị của một thê thiếp khác. Chính vì thân phận hờ, giàu sang mà nhục nhã ấy mà bà phải tự tử, bỏ lại đứa con gái 6 tuổi.
Trong câu chuyện của Vân Li không chỉ có cô và mẹ mình là nạn nhân của hôn nhân phong kiến. Cùng lứa với cô còn có cô em họ vui tươi Giang Hoa Sinh tức Peanut bị lừa lấy phải một người chồng đồng tính, bị buộc phải làm mẹ những đứa con trai do mẹ chồng mua về để bưng bít sự thật này. Còn có Du nhỏ, bạn học của hai người, bị gả bán cho một người chậm phát triển. Du nhỏ phẫn uất đến mức đã tìm đến cái chết. Hoa Sinh thì tìm đến với tổ chức cách mạng để tự giải phóng khỏi cuộc hôn nhân khốn khổ.
Thực ra, Vân Li không bị ép gả cho Văn Phú. Cô lấy hắn là do sự lựa chọn của mình, không phải vì tình mà vì ước mong cơ hội đổi đời. Cô đã không thể nhận thức được rằng người phụ nữ sẽ không bao giờ có được hạnh phúc thật sự trong một xã hội tôn ti trật tự trong đó người con gái chịu cảnh "cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy" còn người đàn ông chọn vợ như người ta làm một chuyện đầu tư để sinh lợi. Chính vì thế mà ngay cả trong những ngày náo nức chuẩn bị đám cưới, Vân Li vẫn mong manh cảm nhận được đám mây đen sẽ làm u ám cuộc đời cô. Mẹ chồng dạy cô phải coi ý muốn và nhu cầu của người chồng là mệnh lệnh tối thượng. "Không được ăn cùng chồng và cha chồng, phải thử thức ăn trước xem có vừa miệng chồng hay không. Và vì chồng thì không có nỗi đau nào là không thể chịu đựng được." [17, 129].
Thông điệp thầm kín trong những cuốn tiểu thuyết của Amy Tan là lời kêu gọi phụ nữ nổi dậy để phá vỡ sự im lặng. Một số nhà phê bình theo quan điểm nữ quyền đã chỉ ra một vài kiểu im lặng, kiểu im lặng tự nguyện và kiểu im lặng bị bắt buộc. Im lặng bắt buộc có nghĩa là không được cất lên tiếng nói, dù là chỉ là một lời đề cập đến chủ đề bị cấm đoán. Im lặng có thể bắt nguồn từ cảm giác xấu hổ, cảm thấy bản thân mình không có giá trị gì, từ thân phận hèn kém của mình; từ việc không có khả năng sử dụng tiếng nói chung. Im lặng cũng có thể vì một sự thật buộc phải giấu kín. Với nhiều phụ nữ, im lặng cũng là một một cách tránh né nỗi đau hoặc tránh đối mặt với thực tế [38, 34].
34
Sự im lặng tác động đến người phụ nữ trên nhiều mặt và là những tác động kép:
hiểu lầm, cô đơn, cách biệt, bị xoa sổ, trở nên tuyệt vọng, điên loạn và thậm chí có thể dẫn đến cái chết. Sự im lặng giữa những người phụ nữ huy bỏ cơ hội thiết lập sự cảm thông, tình bạn. Sự im lặng giữa mẹ và con gái tước đi của cả hai những kinh nghiệm lẽ ra phải được chia sẻ và biến họ thành những kẻ xa lạ. Không có tiếng nói, người đàn bà không thể cho biết gì về mình; vả lại với việc không thể nói ra, họ cho phép câu chuyện về mình được hiểu và cấu trúc lại theo quan điểm của người khác.
Phu nhân Táo Quân là câu chuyện về sự im lặng của phụ nữ và về những cách thức người phụ nữ vượt lên chính mình để phá tan sự im lặng cố hữu. Cốt lõi trong Phu nhân Táo Quân là sự im lặng nặng nề giữa Winnie Louie và cô con gái Pearl.
Trong gần 40 năm qua, Winnie chưa mở miệng nói ra sự thật về những gì đã xảy ra ở Trung Quốc. Từ bé, Winnie đã làm quen với sự câm lặng. Đó chính là sản phẩm của môi trường mà bà lớn lên, là hậu quả của cuộc hôn nhân cưỡng ép của cha mẹ. Trên thực tế, đó chính là sự im lặng Trung Hoa vốn nằm trong truyền thống của dân tộc này theo thuyết Tam tòng của Khổng Tử.
Hạt nhân của Tam tòng chính là cái ý tưởng cho rằng người phụ nữ cần phải học im lặng, có cuộc sống khép kín và phải hoàn toàn là cái bóng của chồng.
Vào lúc sinh đứa con gái thứ hai, Vân Li học được cách che giấu sự thật, cũng là một cách im lặng. Mỗi khi Văn Phú đánh đập đứa con gái đáng thương, Vân Li liền vỗ về, an ủi nó, bằng cách nói với nó rằng người đàn ông hung hăng thô bạo mất hết nhân tính kia không phải là cha nó, cha ruột của nó khác, là một người dịu dàng nhẫn nại và hết lòng yêu thương con. Cũng là một truyền thống khác của người Trung Quốc. Với Winnie, hành động chấm dứt sự im lặng kéo dài là một quá trình phức tạp bởi vì bà hai lần chịu đựng sự im lặng. Trong quá khứ, với nền văn hoa Nho giáo của Khổng Tử, bà im lặng bởi vì bà là phụ nữ. Ở Mỹ, bà buộc phải im lặng bởi vì lối sống Mỹ ném những phụ nữ nhập cư như bà ra ngoài lề cuộc sống chung. Winnie bất lực không thể kể lại câu chuyện của mình, không chỉ vì mặc cảm mà còn vì bà không biết cách nào khác để cất lên tiếng nói trừ tư cách một người dân nhập cư. Cả đối với con gái, Winnie cũng cảm thấy không đủ tự tin để nói về mình. Vì không đọc nổi tên nghề nghiệp của con gái, bà lo rằng nó sẽ coi mẹ mình là một kẻ đần độn, như những đứa
35
trẻ mà nó dạy dỗ. Sợ hãi, bởi vì bà không có một chút quyền lực nào, bởi hậu quả có sức phá hoại ghê gớm của sự im lặng bấy lâu nay.
Vấn đề là ở chỗ Winnie chỉ tìm lại chính mình khi bà có tiếng nói riêng. Kể về những đoạn đời đã qua, Winnie làm sống lại những gì đã xảy ra và đi đến chỗ làm hoa với quá khứ. Có nghĩa là khi làm sống lại lịch sử đau thương của bản thân và của dân tộc mình, bà đã biến nó thành một huyền thoại về sức mạnh của tâm hồn con người đã giúp họ sống sót và vượt lên hoàn cảnh. Cuối cùng, Winnie không chỉ thấy những đau khổ cùng cực và những mất mát vô bờ mà còn lấy lại được niềm tin vào chính mình và sức mạnh tinh thần. Câu chuyện của bà là món quà bà trao lại cho con gái và hai cháu ngoại, những cô bé sẽ lớn lên với những cảm thức mới mẻ về nguồn cội.
2.1.1.2.Những vấn đề trong hiện tại
Trong cuộc sống mới tuy có phần hạnh phúc và ổn định hơn, người mẹ vẫn có những vấn đề phải lo lắng. Trong đó, mối quan hệ với con gái vẫn là vấn đề nổi cộm nhất mà chúng ta sẽ khảo sát trong một phần riêng. Có thể điểm qua một vài vấn đề cơ bản như sau:
Thứ nhất, nếu trong quá khứ họ buộc phải im lặng và không có tiếng nói thì trong cuộc sống hiện tại họ cũng chẳng có được tiếng nói riêng của mình. Hạn chế về ngôn ngữ ngăn cản họ bày tỏ những ý kiến của mình. Giả sử họ có đủ vốn từ vựng đi nữa thì ai là người sẽ nghe họ nói đây? Ở Mỹ, họ bị coi là một thứ công dân hạng hai thấp kém. Cuộc sống của họ gói trọn trong cộng đồng người Hoa nhập cư. Hội Phúc lạc là nơi phụ nữ có thể kể cho nhau nghe những vấn đề của mình và như vậy mỗi người đều có được một niềm an ủi là ít nhất thì cũng có những đôi tai lắng nghe.
Thứ hai, họ cảm thấy khó lòng hoa hợp với xã hội và lối sống Phương Tây vốn khác biệt một cách cơ bản với những gì họ được dạy dỗ và hấp thụ. Họ không bao giờ cảm thấy đất nước mới là quê hương thật sự. TỐ Uyên, bao giờ cũng có ý thức sửa sang mọi cái cho hợp lí hơn. Chồng bà nhận xét, "Mẹ con có một ý nghĩ mới trong đầu. Trước khi mẹ con nói ra, ý nghĩ đó đã phát triển quá lớn và vỡ tung, chắc hẳn đó là một ý nghĩ chẳng hay ho tí nào. "[16, 17]
Nguyên nhân cuối cùng là người mẹ không sao xoa sạch được trong kí ức về cái
36
quá khứ. Tố Uyên dù có chồng con yêu thương, được bạn bè quý trọng vẫn âm thầm đau khổ về quá khứ, về việc đã bỏ lại hai đứa con nhỏ. Winnie, cuối cùng đã được sống với người mình yêu, có hai con, trai và gái đều thành đạt, có cả hai đứa cháu ngoại mà bà rất tự hào, vẫn nuối tiếc một điều gì đó trong quá khứ. Nhiều đêm bà day dứt tra vấn số phận đã đẩy bà đến chỗ coi trái tim mình là kẻ thù tệ hại nhất.
2.1.2.Vấn đề của người con gái
Cũng như mẹ, người con gái cũng phải đối mặt với nhiều vấn đề. Thứ nhất, họ gặp khó khăn trong việc định nghĩa bản thân và khẳng định mình. Họ là ai? Người Hoa hay người Mỹ? Họ thuộc về dân tộc nào? Đối với người Mỹ, họ là người Hoa.
Đối với Trung Hoa đại lục thì họ lại là người Mỹ. Nhiều người ao ước biến thành người Mỹ 100%, với mái tóc vàng óng ả, cái mũi cao và đôi mắt hai mí [42, 20].
Chính sự lẫn lộn này đã dẫn họ đến một vấn đề thứ hai, họ thường không biết phải quyết định như thế nào trong cuộc sống. sống theo cách của người Mỹ: tự tin đến mức tự phụ, độc lập đến mức tách biệt với cộng đồng, tôn trọng tự do cá nhân mà trước hết là tôn trọng tự do của chính mình, hay theo cách của người Hoa mà dù muốn hay không họ cũng thừa hưởng phần nào từ cha mẹ mình?
Không một người con gái nào trong các tiểu thuyết của Amy Tan có lòng tự tin không gì lay chuyển "kiểu Mỹ". Cả Ruth, người được coi là thành công nhất cũng hoang mang. Cô đã giúp nhiều người viết những cuốn sách Do ít Yourseự (Loại sách tự giúp mình) nhưng lại không thể tự mình giải quyết những vướng mắc của bản thân trong mối quan hệ với mẹ ruột, với người yêu và hai con gái của anh.
Cuối cùng, hầu hết những người con gái này đều có cảm giác bất an và không thoa mãn về bản thân mình. Họ biết họ có thể cố gắng hơn và cần phải làm một điều gì đó để khẳng định mình, để tìm thấy hạnh phúc, nhưng lại bối rối và không biết cần phải làm gì. Mẹ là người sẩn sàng chia sẻ và chìa tay giúp đỡ, nhưng thật đáng tiếc đó là điều cuối cùng mà họ muốn.
2.1.3.Mối quan hệ giữa mẹ và con gái
Có thể nói chủ đề trung tâm, quán xuyến trong hầu hết các sáng tác của Amy Tan là các vấn đề trong mối quan hệ giữa mẹ và con gái. Đó cũng là một trong những
37
chủ đề chính mà nhà văn nữ, đặc biệt là những nhà văn nữ da màu quan tâm. Chính vì vậy mà một số nhà phê bình đã chỉ ra nhu cầu cần đưa ra những tiêu chí rõ ràng để hiểu những sáng tác về đề tài này. Ví dụ, Dianne F. Sadoff đã khảo sát các sáng tác của các nhà văn nữ Mỹ gốc Phi và đi đến một nhận xét là " sự đàn áp chủng tộc và giai cấp đã làm các nhà văn nữ da đen cảm thấy khao khát khám phá ra di sản không thể thay thế của dòng họ ngoại càng thêm mạnh mẽ "[32, 54].
Marianne Hirsch sau một thời gian nghiên cứu tiểu thuyết của các nhà văn nữ từ thế kỉ XVIII đến thời kì hậu hiện đại đã cho ra đời một công trình nghiên cứu nhan đề:
Cốt truyện về mẹ và con gái: dưới góc độ tự sự, phân tâm học và phụ nữ học. Hirsch lưu ý đến tiếng nói chủ đạo của người con gái và sự im lặng của người mẹ và đi đến nhận định "tiểu thuyết về những người con gái" hình thành từ sự xét lại quan điểm phụ nữ về cốt truyện gia đình theo quan điểm Freud:
"Đây là người phụ nữ với tư cách là người con gái, người đã chiếm một vị trí trung tâm trong cái vũ trụ được cấu trúc lại theo quan điểm chủ quan và mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể. Người đàn bà với tư cách là người mẹ cũng xuất hiện trong những vai trò khác, tính chủ quan của người con gái dưới cái nhìn nữ quyền vẫn còn phụ thuộc vào một quá trình tiếp diễn và đồng thời đại diện cho một cái gì đó phân biệt với người mẹ... Con gái và mẹ bị chia rẽ và vướng vào những rắc rối của cái gọi là tính đặc thù và chức năng của người mẹ. Họ bị ngăn cách bởi điểm nhìn và những dấu hiệu định rõ của người con gái: người mẹ bị loại ra khỏi cái mà người con gái làm chủ."[37, 26]
Freud trong Vật tổ và cấm kị (Totem and Taboo) trong khi phát triển cả một hệ thống lí luận về mặc cảm Eudipe trong mối quan hệ giữa cha và con trai cũng đề cập đến mặc cảm Electra giữa mẹ và con gái. Theo ông, đó là một "hội chứng trẻ con" nảy sinh do những mâu thuẫn tâm lí mà đứa trẻ phải đối phó. Nếu bọn con trai muốn thay thế địa vị của người cha dưới mắt của người mẹ thì các cô bé lại ghét mẹ và muốn thay thế mẹ để được hưởng hết cái tình thương không bị chia sẻ của người cha.
Trong tác phẩm của Amy Tan nguyên nhân dẫn đến những căng thẳng trong quan hệ giữa mẹ và con gái là một cái gì khác với mặc cảm Electra mà Freud đã nêu ra. Có thể nói đó là những xung đột văn hoa và xung đột giữa các thế hệ. Xung đột