Đồng hoá và dị hoá

Trước những năm 80, vấn đề hội nhập trong cuộc sống ở Mỹ được đặt ra khá gay gắt. Một người nhập cư gốc Á khó có khả năng thành công ở Mỹ vì những đường nét châu Á của mình. vấn đề được đặt ra là người ta sẽ thành người Mỹ ở mức độ nào. %

2.4.1.Quá trình đồng hoá và dị hoá diễn ra với người mẹ

Cố bám lấy những kí ức về cuộc sống cũ của mình ở Trung Hoa dù đã trải qua một thời gian dài sống ở Mỹ, người mẹ thực ra vẫn lơ lửng giữa hai thế giới, hai nền văn hoa Đông - Tây. Suốt đời mình, họ đã cố chắt lọc những điều tốt đẹp nhất trong mỗi thế giới. Họ cố gắng sáng tạo ra một lối sống mới tối ưu mà họ hi vọng có thể trao lại cho con gái như một di sản vô giá. Như Linda đã nói hộ cho những người khác khi bà nhớ lại điều đã từng là mơ ước thiết tha nhất: "Thành công Mỹ và tính cách Hoa."

[16, 78]. Nhưng sau đó thì bà ngậm ngùi bổ sung thêm, " Làm sao tôi biết được là hai điều đó không thể hoa nhập với nhau?" Năm tháng qua đi càng ngày người mẹ càng nhận ra là họ không thể làm được gì. Lối sống của tổ tiên dường như hoàn toàn bất lực trước sự thống trị áp đảo của văn hoá Thế giới Mới.

Tìm lại và khẳng định chính mình cũng là một phần vấn đề của hiện tượng đồng hoa hay dị hoa. Điều này thể hiện rõ nét trong Phu nhân Táo Quân. Là một phụ nữ trẻ trước khi chiến tranh Trung- Nhật nổ ra, Vân Li được định danh bằng những tiêu chí đã được quy định trong nền văn hoa Trung Hoa hàng ngàn năm nay. Trước khi lấy

52

chồng, cô là con gái của một nhà tài phiệt giàu có bậc nhất Thượng Hải, cháu gái của người đàn ông giàu có nhất đảo Tông Minh. Sau khi lấy chồng, cô trở thành vợ của một phi công trong không lực Trung Quốc và sau đó thì là mẹ của Di Cô và Đạm Như. Như vậy, cô được gọi tên bằng vai trò của mình trong các mối quan hệ truyền thống. Mặc dù Vân Li là một người có học, thông minh, giàu nghị lực, ham hiểu biết, nhưng cô chẳng có mấy dịp được sử dụng đến cái khả năng đó. Và bởi vì vai trò của cô được định nghĩa rất rõ ràng, cô không cảm thấy có nhu cầu phải tìm hiểu và khẳng định bản thân, không cần biết thực ra Giang Vân Li là ai-cho đến khi cuộc hôn nhân của cô trở nên không có lí do để tồn tại rồi cô gặp và yêu Jimmy Louie.

Giang Vân Li bắt đầu lột xác kể từ ngày Jimmy đặt tên cô là Winnie trong một buổi vũ hội mừng thắng lợi của không quân Mỹ và Trung Quốc. Tách khỏi mối liên hệ với cha và chồng, với cái tên mới, Vân Li bắt đầu một định nghĩa mới về bản thân.

Nếu đối với cha, Vân Li không có gì quan trọng thì với Văn Phú, bằng việc công khai phản bội và áp bức vợ, hắn cũng đã bác bỏ sự tồn tại của cô. Đến cả những đứa con chính thức cô sinh ra với Văn Phú cũng đều bỏ cô mà đi. Trên thực tế, cô không còn liên hệ với cuộc đời cũ, vì vậy khi mang cái tên mới, Winnie, cô đã xoa bỏ danh tính của mình với tư cách một người đàn bà trong xã hội Trung Quốc Nho học. ơ Mỹ, Winnie lại có tư cách là một người đàn bà nhập cư. Cô miễn dịch đối với những ràng buộc văn hoa đã trói buộc Vân Li, nhưng với cái tên mới Winnie, có nghĩa là chiến thắng, vai trò mới của cô cũng có những thách thức và trở ngại mới.

Khi bắt đầu cuộc đời mới ở Mỹ, chẳng bao lâu Winnie khám phá ra rằng một lần nữa cô lại trở thành vô danh. Một lần nữa, danh tính của cô lại phải dựa vào mối quan hệ giữa cô với người khác. Bây giờ cô là vợ của Jimmy Louie mục sư Tin Lành ở Caliíbrnia, là mẹ của hai đứa trẻ người Mỹ. Khi còn ở Trung Quốc vốn liếng tiếng Anh ít ỏi của cô giúp cô vượt lên trên bạn bè. Nhưng một khi đã ở California rồi, cô lại bị xếp ở bậc thang xã hội thấp nhất.

Một vấn đề khác là Winnie khó có khả năng xoa bỏ quá khứ. Trong suốt mấy chục năm Winnie đã phải giấu chồng và con một bí mật nhục nhã có tác động đến cả hai người. Sự im lặng của bà (lúc này đã ngoài 70 tuổi) một lần nữa lại định nghĩa về bản thân bà ở những phương diện vượt ra ngoài phạm vi gia đình mới. Bởi vì muốn

53

giữ bí mật nhục nhã mà bà phải giả vờ làm người khác. Giả vờ có quan hệ họ hàng và tình bạn đằm thắm với Helen, một người không phải lúc nào cũng là bạn tốt. Giả vờ với chính mình, Pearl là con ruột của Jimmy Louie. ơ một vài phương diện quan trọng, nhân dạng Mỹ của bà là một cái gì giả mạo, không có nội dung, đã khuôn Winnie vào vai trò cũng hoàn toàn thụ động như Vân Li vài chục năm về trước.

Sự vô danh của Winnie - cũng là một hình thức nhân dạng không ổn định-là kết quả từ sự thất bại trong việc thay đổi. Vân Li thông minh, nhạy bén và mạnh mẽ-sống sót sau những tàn phá ghê gớm cả về thể xác lẫn tâm hồn. Với tư cách là Winnie, cô đã không đánh mất những đặc tính trên, nhưng chúng không còn vai trò trong sự biến đổi từ Vân Li thành Winnie. Với một cái tên mới, Jimmy Louie đã biến Vân Li, vợ Văn Phú thành Winnie vợ của một công dân Mỹ. Hành động này tạo nên một tình yêu lãng mạn, một phép màu cho phép Vân Li trốn khỏi Trung Quốc; nhưng thật không may, thay vì tạo cho Winnie một môi trường và điều kiện để cô vẫn là một Vân Li với hiện thân Mỹ, thì Jimmy lại vô ý xoa bỏ chính Vân Li, thay thế cô bằng một người xa lạ.

Như vậy, hầu như trong cuộc sống mới Winnie buộc phải xoa sổ Vân Li và câu chuyện về cô. Điều này cũng tương tự những gì đã xảy ra với Chân Ảnh trong Phúc lạc hội. Cả hai người phụ nữ này đều được hồi sinh bởi hai người chồng quốc tịch Mỹ rất yêu thương và nâng niu vợ mình. Nhưng họ chỉ nghĩ đến chuyện đưa người vợ yêu của mình sang Mỹ chứ không nghĩ đến việc làm sao giúp vợ vẫn là mình. Người chồng, trong cả hai trường hợp, đều góp phần xóa bỏ cái tôi cũ của hai người phụ nữ.

Với Chân Ảnh, sự hóa thân này diễn ra một cách đau đớn hơn. Clifford St. Clair thậm chí thay đổi cả ngày tháng năm sinh của vợ, biến vợ từ một người tuổi Dần thành tuổi Thìn. Thiếu ngọn lửa soi sáng tâm hồn của Winnie, Chân Ảnh chỉ đơn giản sống thu mình lại như con ốc chui vào trong vỏ, nhắm mắt trước bất cứ điều gì đang xảy ra bên ngoài. Bà trở thành một bóng ma, một người dường như không bao giờ thực sự hiện hữu. Bởi vì bà kể lại câu chuyện của mình bằng dòng tự sự đơn tuyến, qua đó ta hiểu sự tái sinh của bà vẫn chưa hoàn chỉnh.

Trong khi đó ở đoạn kết của Phu nhân Táo Quân, Winnie trở lại được chính con người thật của mình một cách trọn vẹn. Với việc kể lại câu chuyện về quãng đời đã

54

qua-nói thành lời những sự kiện đau thương trong cuộc đời Vân Li, và nói lên những suy nghĩ và cảm xúc của Vân Li-Winnie đã thực sự có một sự chuyển hoa biện chứng từ Vân Li sang con người hiện tại.

Cũng giống sự chuyển hoa tích cực nhất, câu chuyện của Winnie vẫn giữ được đúng cái tinh thần của quá trình biến đổi. Winnie đã tìm lại được chính bản thân mình và quan trọng hơn bà đã trao cho cô con gái một lịch sử mà đến lượt mình, cô có trách nhiệm gìn giữ và phát triển.

2.4.2.Đối với những người con gái

Chỉ có mối quan hệ mong manh với cố quốc qua những câu chuyện thường ngày của người mẹ, người con gái nhận thức sâu sắc hơn tính phức tạp của "cuộc sống gạch nối" ở Mỹ. Tuy có hàng loạt cơ hội mà người mẹ không có, người con gái lại không vượt qua được sự bất lực trong việc định nghĩa bản thân mà không dập theo khuôn mẫu. Khác với mẹ, họ nhận ra mình không phải là người Hoa cũng chẳng phải người Mỹ. Trong khi cần một nhân dạng văn hoá, người con gái đã phấn đấu hết sức mình để tích lũy và đồng hoá. Họ muốn thuộc về nước Mỹ. Tô Hồng hãnh diện tuyên bố mình là người Mỹ khi mẹ cô phản đối chuyện hẹn hò của cô với Ted Jordan với lí do anh ta là người Mỹ. Ngày còn bé Lena cảm thấy bất hạnh vì cô có cặp mắt một mí của người châu Á, cô đã cố làm cho cặp mắt của mình to hơn bằng cách kéo hai bên mắt lên. Họ cố gắng thành công một cách nào đó để nhảy vào dòng chảy chung và để "tẩy trắng" họ từ chối học tiếng Hoa. Trong khi đại đa số những người Mỹ gốc Á thích trở thành kĩ sư, dược sĩ, họ chọn cho mình một con đường khác. Đó là một người thiết kế cho nhà hàng (Lena), một người viết quảng cáo (Linh Muội), một nhà tài chính (Vĩ Lý), một người làm đồ hoa (Tô Hồng). Pearl là một chuyên viên ngôn ngữ còn Ruth là một biên tập viên hành nghề tự do. Ngoài ra, họ còn lây những người đàn ông góc Au.

Nhưng cái giá mà thế hệ thứ hai này phải trả là ý thức day dứt khôn nguôi về những đặc tính mà họ đã phải miệt mài tạo ra cho chính mình mà cái giá đắt hơn cả là họ đã tạo ra một khoảng cách trong mối quan hệ với mẹ. Thiếu đi một tiếng nói chung, cả mẹ và con gái đều chịu thiệt thòi: người mẹ không thể chia sẻ những kinh nghiêm quý báu để giúp đỡ người con gái cảm thấy dễ chịu hơn trong "cuộc sống gạch nối" còn người con gái đã không trở thành chỗ dựa cho người mẹ.

55

Người con gái mang nhiều đặc tính Mỹ hơn là phương Đông, mặc cho cái vẻ ngoài châu Á của họ. Ngay từ ngày cắp sách đến trường họ đã nỗ lực hấp thụ lối sông và văn hoa Mỹ cùng một lúc với việc từ khước di sản văn hoa Trung Hoa. Giờ đây dù đã trưởng thành, họ chẳng có đủ kiên nhẫn với người mẹ già lạc hậu trong giao tiếp vẫn lẫn lộn giữa tiếng Hoa và một thứ tiếng Anh "ba rọi". Họ khao khát đồng hoá để hoàn toàn 'tẩy trắng' dấu vết châu Á. Tuy vậy, càng Mỹ hoa bao nhiêu họ càng cảm thấy bất hạnh và thiếu thốn bấy nhiêu. Do một số lí do, họ thường cảm thấy yếu kém hơn người mẹ cổ hủ và hoàn toàn không xứng đáng với những ước mong của người mẹ.

Họ chỉ tìm lại chính mình khi đánh giá đúng "cảm quan Trung Quốc". Đó là trường hợp xảy ra với Linh Muội. Cô cùng cha về thăm quê. Ga đầu tiên đỗ lại là ở Thẩm Quyến. Giống như cha, Linh Muội bật khóc vì sung sướng. Cô nhìn hai người chị đang đến gần. Đầu tiên nom họ giống y hệt mẹ cô. Chỉ lát sau cô lại không tìm thấy một nét nào của mẹ cô trên mặt họ-tuy trông họ vẫn giống mẹ như thế. Sự kiện đầy xúc cảm này dựa vào một sự kiện có thật trong cuộc đời Amy Tan. Năm 1987, Amy Tan thăm những người chị cùng mẹ khác cha của mình ở Trung Quốc. Amy Tan tâm sự, "Tôi thuộc về đất nước này ở một phương diện nào đó. Tôi tìm thấy một điều gì đó về bản thân mà tôi chưa bao giờ biết là mình đã có." [33, 20].

Qua cuộc gặp gỡ với hai người chị, Linh Muội tìm thấy di sản văn hoá và nhân dạng của cô. Đầu tiên, cô giật mình kinh ngạc khi hai người chị giống hệt mẹ cô. Rồi cô lại chẳng tìm thấy chẳng có nét nào giống cả. Cuối cùng cô nhận ra là cái làm cho họ giống nhau nằm bên dưới những đường nét bên ngoài. Nó nằm trong máu. Chủ đề đạt đến cao trào của nó ở hình tượng cuối trong tác phẩm: ba chị em gặp lại nhau và trông rất giống mẹ. Họ chia sẻ 'cũng đôi mắt của mẹ, cũng cái miệng của mẹ, há to ra khi cuối cùng nhìn thấy ước muốn hằng mong đợi của mình cũng thành hiện thực."[16, 379].

Tình tiết trên củng cố chủ đề hình thức và nội dung. Ba chị em vừa là người mẹ vừa không phải. Họ rất giống bà mà lại không giống. Sự khác biệt này ngụ ý rằng không hề có một sự khác nhau nào giữa hình thức và bản chất: chúng là cùng một chất liệu. Hơn nữa một sự khác biệt như thế, nếu có, cũng không mảy may có ý nghĩa, tất

56

cả đều nằm trong huyết quản, trong di sản. Theo nghĩa ấy, Linh Muội chính là cây cầu nối khoảng cách giữa hai thế hệ.

Tiểu kết

Có người gọi Amy Tan là nhà văn một đề tài: Mẹ và con gái. Điều đó chưa hẳn là một nhận định chính xác nhưng nét đặc sắc đầu tiên của Amy Tan thể hiện ở chỗ bà chỉ tập trung nói về phụ nữ, mà không phải phụ nữ nói chung mà là phụ nữ gốc Hoa, ở Mỹ, hay nói chính xác hơn trong cộng đồng người Hoa ở San Fransisco, thành phố quê hương của bà.

Một sự tập trung như thế nếu thiếu đi một cái nhìn quán triệt, một sự kiến giải sâu sắc sẽ bị lặp lại và trở nên nhàm chán. Với Amy Tan đề tài này đã được soi chiếu dưới nhìn góc độ. Đó là lí do tại sao tác phẩm của bà được đón nhận nồng nhiệt trên khắp thế giới. Không phải ngẫu nhiên mà những tờ báo có uy tín ở Mỹ và thế giới đồng loạt ca ngợi tài năng của Amy Tan. Tờ Publishers Weekly miêu tả Phúc Lạc hội là "một tiểu thuyết đẫm chất thơ, tràn đầy tưởng tượng và hết sức xúc động" có thể

"sánh ngang tiểu thuyết của Maxime Hông Kingston, nhưng dễ hiểu hơn và cái chất phương Đông của nó thì cuốn hút một cách khó tả... một thành công lớn."

Chủ đề về phụ nữ trong cuộc sống "mang dấu gạch nối" chia làm nhiều chủ đề nhỏ. Các tiểu chủ đề xoay quanh chủ đề chính như các hành tinh quay quanh mặt trời liên kết với nhau thành một chỉnh thể giống như những đường nét không thể thiếu tạo nên một bức tranh hoàn chỉnh. Nói về những vấn đề của phụ nữ cũng là nói đến giấc mơ Mỹ đã vẫy gọi họ dứt bỏ quê hương, nếp sống, nếp nghĩ đã ăn vào máu thịt để ra đi. Họ đã thực hiện được giấc mơ ấy như thế nào? Những thuận lợi và khó khăn của họ giống và khác những người nhập cư gốc Âu ra sao? Là những người mang trong mình di sản văn hóa phương Đông có nhiều điểm khác biệt cơ bản với văn hóa Âu Mỹ, vấn đề được đặt ra: họ phải làm thế nào để có được " thành công kiểu Mỹ mà vẫn sống theo cách của người Trung Quốc".

Từ việc miêu tả thân phận của các nhân vật nữ cả ở cố quốc lẫn ở quê hương mới, Amy Tan đề cập đến một vấn đề rộng lớn hơn đó là xung đột văn hoá trong xã hội đa văn hoá, xung đột giữa các thế hệ trong bối cảnh hội nhập của những người

57

nhập cư. Các tác phẩm đều vạch ra một con đường giải quyết mâu thuẫn giữa hội nhập và giữ gìn bản sắc dân tộc, đó là sự kết hợp hài hoa giữa việc hội nhập và giữ gìn

"cảm thức phương Đông". Có nghĩa là hội nhập trong xu thế chung của cuộc sống nhưng không "đồng hoa" đến mức đánh mất mình, chọn lọc những ưu thế của Đông và Tây.

Với nhân vật bình dân Trung Quốc, Nữ Nộ Mục và Lão Lữ trong Trăm miền ẩn thức, Amy Tan nhiệt thành ca ngợi lối sống gắn bó trung thành, tương thân tương ái của những người lao động nghèo Trung Quốc. Trong khi tướng Cape, một quân nhân Mỹ lợi dụng cuộc nội chiến ở Trung Quốc giữa thế kỉ XIX, làm việc cho cả ba bên:

triều đình Mãn Thanh, quân khởi nghĩa Thái Bình va quân đội ngoại quốc để kiếm lợi, trở thành biểu tượng cho sự phản trắc thì Nữ Nộ Mục và Lão Lữ thể hiện lòng trung thành vô hạn với cả những người khác giống là những người truyền giáo đến từ nước Anh. Dù biết rằng thiên đường của những người ngoại quốc ấy không phải là thiên đường của mình, Nữ Nộ Mục vẫn quyết định hi sinh vì họ [18, 487].

Một vấn đề nữa, tại sao quan hệ giữa mẹ và con gái lại được đặt ra trong các tác phẩm của Amy Tan chứ không phải là quan hệ giữa cha và con trai ? Có nhiều lí do.

Lí do thứ nhất xuất phát từ chính những vấn đề và biến cố trong cuộc đời tác giả. Cha của bà mất sớm, quãng thời gian gắn bó với người cha không nhiều. Trong khi đó bà Daisy Tan lại là một phụ nữ mạnh mẽ quyết đoán, bằng cách này hay cách khác đều tác động đến sự nghiệp của con gái. Lí do thứ hai, đời sống tinh thần của phụ nữ, nhất là những người phụ nữ sống trong cảnh tha hương và vừa trải qua những biến cố đau thương tỏ ra phong phú, phức tạp, tinh tế và có nhiều chất liệu sáng tác hơn. Điều này cũng có thể giải thích hiện tượng tại sao các nhà văn nữ gốc Á lại có những thành công vượt bực so với các nhà văn nam giới góc Á.

Ở đây người mẹ tượng trưng cho giá trị tinh thần của phương Đông thâm trầm mà dữ dội. Người con gái trong cố gắng tìm kiếm, định nghĩa bản thân mình, sau khi từ khước mẹ đã tìm về với mẹ. Và me, vững vàng, nâng đỡ như mặt đất đã giang rộng cánh tay đón đứa con lưu lạc trở về. Và theo nghĩa ấy, người con gái đã thành công, đã thực hiện được giấc mơ Mỹ mà người mẹ mang theo trên đường sang đây.