TI ỂU THUYẾT CỦA AMY TAN
3.1. TH Ủ PHÁP VẬN DỤNG NHỮNG MOTIF QUAN TRỌNG
Để tạo nên không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết, một nhà văn có tài phải dùng đến một số lượng đáng kể những thủ pháp văn chương với tư cách là
"những nguyên tắc cấu trúc trong việc tổ chức một phát ngôn nghệ thuật" [2, 16]. Thủ pháp nghệ thuật được khám phá vận dụng bởi nhà văn, trào lưu văn học, thời đại, và liên tục được kế thừa, đổi mới, thay thế và phát triển trong đời sống văn học. Không có những biện pháp nghệ thuật tối Ưu đối với tất cả các nhà văn. Tính độc đáo và nghệ thuật của nó được quy định bởi tài năng và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ.
Các sáng tác của Amy Tan có mật độ dày đặc những hình tượng liên hệ đan xen một cách tài tình với các biểu tượng và motif. Thông qua những thủ pháp nghệ thuật này, Amy Tan đã khai quật độ sâu của tâm hồn con người và những vấn đề văn hoa, chủng tộc mà bà đề cập đến.
Motif là thành tố bền vững, vừa mang tính hình thức vừa mang tính nội dung, của văn bản văn học. Motif có thể được phân xuất ra từ trong một hoặc một số tác phẩm văn học của một nhà văn, hoặc trong văn cảnh toàn bộ sáng tác của nhà văn ấy, hoặc trong văn cảnh một khuyng hướng văn học, một thời đại văn học nào đó. [Ì, 208]
Chúng tôi bước đầu khái quát được một số motif có tần số sử dụng cao trong các tác phẩm của Amy Tan.
3.1.1.Thủ pháp vận dụng motif nghi thức ẩm thực và trang phục 3.1.1.1.Motif nghi thức ẩm thực
Người Trung Quốc có câu "Dân dĩ thực vi thiên" coi chuyện ăn uống là một trong những điều quan trọng hàng đau. Am thực đã được nâng lên thành "đạo" trong đời sống người Trung Quốc. Motif ẩm thực được sử dụng nhiều trong văn học Trung Quốc đặc biệt là trong tác phẩm cổ điển Hồng Lâu mộng của Tào Tuyết Cần. Trong
59
tác phẩm này, bậc tiền bối trước Amy Tan hàng vài trăm năm đã tái hiện truyền thống ẩm thực Trung Quốc, mô tả rất kĩ cách thức nấu ăn, sửa soạn những bữa tiệc, thưởng thức trà, rượu, hoa và cả nghệ thuật chế biến thuốc chữa bệnh... của tầng lớp quý tộc Trung Quốc.
3.1.1.1.1.Ẩm thực với tư cách là cẩu nối giữa cấc nhân vật của các thế hệ Mở đầu tác phẩm Phúc lạc hội là cảnh Vũ Linh Muội lần đầu tiên thay thế chỗ của mẹ cô trong hội Phúc lạc. Ngoài việc đánh mạt chược thì một phần quan trọng hơn là các nhân vật nữ thay phiên nhau trổ tài nấu nướng. Nội dung ăn uống ở đây không chỉ mang ý nghĩa ẩm thực thông thường. Nó là dịp người ta nấu những món ăn Trung Quốc, hồi tưởng lại những chuyện đã qua, những chuyện vui buồn, đau thương;
tủi nhục có, vinh quang có, hạnh phúc có để rồi nhắc nhau sống một cách tích cực cho hiện tại và cùng hướng về tương lai tốt đẹp hơn. Nấu và thưởng thức món ăn Trung Quốc đã trở thành một nghi lễ cho phép người phụ nữ hưởng lại cái không khí thú vị được làm người Trung Quốc, dù chỉ trong giây lát, và cảm thấy hạnh phúc khi lại được là chính mình.
Ngày còn ở Trung Quốc, Tố Uyên và những người bạn của bà trong chiến tranh Trung - Nhật (Phúc lạc hội) đã nỗ lực xua đuổi những ám ảnh về chiến tranh bằng cách dùng thời gian và số thực phẩm nghèo nàn chế biến những món ăn, tục truyền có thể đem lại một tương lai may mắn. Còn giờ đây ở China Town, thực phẩm dồi dào hơn người ta thưởng thức món ăn với tất cả tâm hồn nhớ về quê cũ, ôn lại kỉ niệm về một thời hoa mộng thiếu nữ thời trước chiến tranh. Cứ như vậy, trong suốt ba thập kỉ, Vũ TỐ Uyên, Chung Linda, Tô An Mỹ, Chân Ảnh St. Clair đã gặp nhau hàng tuần, nấu những món ăn dân tộc, chơi loại bài cổ truyền và kể cho nhau nghe câu chuyện đời mình trong quá khứ và vấn đề của mình trong hiện tại.
Từ mẩu chuyện đầu tiên trong Phúc lạc hội, Amy Tan đã để nghi thức ẩm thực làm người trung gian giữa các bà mẹ với nhau, giữa mẹ và con gái, giữa các cô con gái trong các gia đình. Bà mô tả rất kĩ cách nấu ăn, hình thức trình bày, hương vị cũng như nó có ý nghĩa gì trong cuộc sống. Khi Linh Muội sẩn sàng thay thế chỗ của mẹ trên bàn mạt chược, cô nhổ lại việc mẹ thường chuẩn bị những món ăn đến phiên mình nấu chu đáo như thế nào, cứ như thể mỗi món ăn, đều là một sự kiện trong đời.
60
Các món ăn trở thành một phương tiện nhờ đó người mẹ tìm được ngôn từ để kể về những gì đã diễn ra trong cuộc sống của mình. Khi Linda kể về cuộc hôn nhân đầu tiên rủi ro của mình, câu chuyện của bà cũng liên quan đến nghi thức ăn uống: bà gặp người chồng tương lai trong lễ trứng đỏ, kỉ niệm ngày đặt tên anh ta. về làm dâu bà có nhiệm vụ thái rau trong nhà bếp rồi lại phải học cách nấu những món ăn hợp khẩu vị cho người chồng trẻ con và nấu món sâm bát vị mỗi buổi sáng cho mẹ chồng.
Kí ức của Chân Ảnh ngày Rằm tháng Tám cũng gắn liền với các món ăn: bánh nếp gói lá sen, những món trái cây đắt tiền như táo, lựu, đào cùng những món ăn ngon lành khác chế biến từ thịt và rau quả. Những miêu tả này sóng đôi với sự quan sát của nhân vật về việc làm cá, giết gà và nấu món lươn nước ngọt... là một cái gì hết sức cảm động. Mặc dù hiện tại Chân Ảnh sống ở Caliíornia nhưng các món ăn thời thơ ấu là yếu tố trọn vẹn duy nhất trong câu chuyện về đời bà.
Với Tô An Mỹ, thức ăn là một cái gì nhắc lại nỗi đau mà bà liên hệ với người bà ngoại mà bà gọi là Bà Bà. Khi mới được 4 tuổi, An Mỹ bị bỏng nặng ở cổ vì một nồi cháo để chông chênh trên bàn ăn. Bà Bà đã chăm sóc cô bé suốt đêm. Một kỉ niệm khác cũng liên quan đến những ngày Bà Bà hấp hối. Mẹ An Mỹ đã chăm sóc Bà Bà bằng một món xúp đặc biệt nấu với thuốc bắc và nhiều loại hương liệu. An Mỹ quan sát mẹ ngồi bên nồi cháo, dùng chiếc dao sắc cắt từng miếng thịt nhỏ trên cánh tay bỏ vào nồi cháo, bà tin tưởng rằng món này có thể cứu sống được người mẹ gần đất xa trời.
Motif nghi thức ẩm thực cũng tượng trứng cho sợi dây liên kết giữa các thành viên trong gia đình và bạn bè. Theo truyền thống Trung Hoa ăn uống là dịp gặp gỡ giữa các thành viên trong gia đình, họ mạc. Mọi người thuộc đủ mọi lứa tuổi quây quần bên nhau quanh bàn ăn chất đầy những món ăn truyền thống. Trẻ con ngồi trong lòng người lổn. Để không khí bữa ăn thêm náo nhiệt, hai người bạn già giả vờ chỉ trích nhau về các món ăn và bàn luận chung quanh việc nấu nướng. Quan sát cảnh mẹ và dì Helen tranh luận quanh bàn ăn và trong lúc thu dọn món ăn thừa, Pearl nghĩ, " có lẽ đó không phải là cãi nhau. Họ chỉ đang cùng nhau nhớ lại, cùng nhau ước mơ." [17, 410].
61 3.1.1.1.2.Ẩm thực như là một yếu tố văn hoá
Trong Phu nhân Táo Quân, ẩm thực trở thành một tiêu chuẩn trong phân loại nhân vật. Chẳng hạn giữa Winnie và Helen luôn có một cuộc tranh tài trong lĩnh vực này. Ngày còn ở Trung Quốc, đẳng cấp của Vân Li tỏ ra hơn hẳn Huê Lan, một phần cũng bởi vì Vân Li nấu ăn khéo hơn và khẩu vị của cô cũng tinh tế hơn, cao cấp hơn.
Chỉ qua vài chi tiết miêu tả về nghi thức ẩm thực, Amy Tan đã có thể đặc tả tuổi thơ của Vân Li ở Trung Quốc. Thức ăn thể hiện đời sống phồn thực ở
Trung Hoa. Trong dịp tết nguyên đán khi chú Vân Li còn giàu có ta thấy cảnh thức ăn thừa mưa dồi dào, những chiếc lồng nhốt đầy gà béo mập, những chiếc lọ dầu mỡ đầy đến ngọn, những chiếc khập gỗ chứa đầy cá tươi vẫn còn sống và bơi lội tung tăng, chưa kể đàn gà, vịt chạy kiếm ăn ngoài sân. Nhưng mười năm sau, về thăm nhà chú, Vân Li đau lòng chứng kiến cảnh gian nhà bếp trống không, người đầu bếp chẳng còn gì để nấu ngoài món mì. Cô phải dốc tất cả số tiền hồi môn còn lại để mua những món thức ăn quen miệng với chú thím như là một cách trả ơn.
Trong câu chuyện Winnie kể cho con gái nghe, thức ăn đã góp phần phác ra những bối cảnh địa lý và văn hoa trong cuộc đời bà lúc còn ở Trung Hoa. Ngày ấy, cô gái trẻ Vân Li đã dành tất cả sức lực, thời gian và tiền bạc để làm sao cho bữa tiệc ăn mừng chồng và bạn bè phi công sống sót sau một trận tấn công toát lên không khí hội hè. Bao giờ cô cũng nấu những món ăn mang lại may mắn: "sò hấp cho sự giàu có, tôm chín tới cho tiếng cười và tài lộc, bào ngư đen hầm cho vạn sự như ý" [17 , 208].
Amy Tan tái hiện không khí của thành phố Nam Kinh, nơi Vân Li sống một thời gian ngắn trong chiến tranh qua việc miêu tả Vân Li đi chợ mua thực phẩm tươi sống. Đó là hàng chục hàng trăm quầy hàng, sạp hàng bày la liệt đậu phụ tươi trong xô, chậu;
khoai và củ cải chất lên thành đống; nấm khô trong những cái thúng; hải sản trong những cái thùng gỗ; mì, bún đủ loại, rồi trứng, gạo, các loại ngũ cốc. Lượng thực phẩm dồi dào vào những năm đó cũng chính là niềm an ủi cho những người bị chiến tranh xua đuổi đi khắp nơi.
Motif ẩm thực cũng có chức năng cá tính hoa nhân vật thông qua các miêu tả về khẩu vị và thói quen ăn uống của họ. Trong Phu nhân Táo Quân, mẹ của Vân Li biểu hiện sự pha trộn văn hoá. Bà thích món bích quy của Anh đến nỗi bao giờ bà cũng có
62
một hộp để ở trên nóc tủ áo, nhưng đồng thời bà cũng thích ăn thịt con cá wah wah yu mà bà miêu tả là "thịt nó thật là mềm và ngon tuyệt... với những chiếc vây mềm và ngọt như lá non" [17, 95]. Khi mới kết giao với Huê Lan, Vân Li nhận xét cô bạn là một người nội trợ. Một thời gian sau, Vân Li ngụ ý thật ra Huê Lan chỉ quen với việc chém to kho dừ, bởi vì cô ta hầm rau cải lâu đến mức chúng nát nhừ ra chẳng còn hương vị gì cả. Nhờ khẩu vị tinh tế và tài nấu nướng, Vân Li bao giờ cũng cảm thấy cô hơn hẳn bạn về thành phần xuất thân và vị thế trong xã hội.
Bởi vì ẩm thực cũng là một phương diện văn hoa đặc biệt đối với người phương Đông, nó có chức năng nhấn mạnh sự khác biệt giữa các thế hệ, giữa hai nền văn hoa.
Khi Vĩ Lý giới thiệu người yêu của cô, Rích, trong bữa ăn tối của gia đình, cô đã dặn người yêu chú ý khen những món ăn mẹ mình nấu, vì đối với Linda nấu ăn là cách bà thể hiện tình yêu, lòng tự hào và quyền lực của bản thân. Việc Rích không hiểu rằng các sắc thái ý nghĩa trong ăn uống biểu hiện những nấc thang giá trị đã làm cho anh
"hỏng" tuyệt đối trong lần ra mắt đầu tiên mà đến người yêu của anh cũng phải thú nhận. "Tôi không làm gì cứu anh ấy được."[16, 177]. Đầu tiên anh uống quá nhiều thứ rượu anh mang đến để lấy lòng bà Linda, trong khi mọi người chỉ nếm qua một chút.
Anh bắt chước chủ nhà dùng đũa, làm thức ăn rời vào chiếc áo trắng tinh. Anh thực tình ăn cả một tô to tôm nấu đậu vì nghe theo lời mời mọc đãi bôi của chủ nhà trong khi mọi người chỉ nhấm nháp gọi là. Anh vô tình rơi vào cái bẫy của bà Linda, mở miệng góp ý cho món ăn nấu ngon nhất của bà chỉ vì theo phong tục Trung Hoa bà giả vờ chê hết lời món ăn bà nấu khéo nhất. Trong khi Vĩ Lý hiểu rằng người yêu bị mất điểm tuyệt đối trong con mắt của cha mẹ, Rích lại đinh ninh rằng anh xử sự không chê vào đâu được. Cũng giống như Rích, con gái của Vĩ Lý là Shoshana, hoàn toàn không biết đến văn hoa Trung Hoa và phong thái lịch sự của người Hoa bên bàn ăn. Được mời đến dự bữa tiệc mừng năm mới, Shoshana đợi cho đến lúc Vĩ Lý cẩn thận chọn con cua ngon nhất đặt vào đĩa ăn của nó rồi mới tuyên bố trịnh trọng nó ghét món cua nhất.
Ẩm thực cũng nhấn mạnh sự khác biệt trong lối sống giữa hai thế hệ.Trong khi Winnie làm món bánh bao ngon nhất thì Helen nấu những món ăn chế biến từ thịt gà rất giỏi thì hai người con gái của họ không hề thừa hưởng ở mẹ tài nghệ nấu ăn. Pearl
63
thừa nhận rằng cô không bao giờ mua món đậu hũ, còn Mary chỉ biết trông vào các loại nồi hầm để nấu món ăn cho gia đình và bạn bè. Sự khác biệt trong ăn uống thể hiện rõ nét hơn trong thế hệ thứ 3. Các con của Pearl không biết ăn nhiều món ăn Hoa, chúng chỉ thích fastfood.
Ở phần kết Phúc Lạc hội, Linh Muội đã về thăm lại nơi mẹ cô cất tiếng chào đời, một bữa ăn tượng trưng khác lại mang những người cùng huyết thống nhưng đã lưu lạc khắp bốn phương trời lại với nhau. Trong bữa ăn chung đầu tiên, Linh Muội, cha cô, bà dì của ông, và chị em cô đã ăn món bánh mì hamburger, khoai tây chiên, bánh tạc nhân táo cùng với kem. Bữa ăn tối đầu tiên của Linh Muội ở Trung Quốc oái ăm thay lại là món thức ăn nhanh của Mỹ được nhân viên khách sạn mang phục vụ tận phòng, ơ đây ấm thực là công cụ phê phán những lệch lạc văn hóa tồn tại ngay trên mảnh đất mà người ta hướng về như một sự trở lại cội nguồn. Linh Muội buộc phải sinh hoạt như người phương Tây trong khi trở về nơi quê cha đất tổ.
Trong Trăm miền ẩn thức, ẩm thực lại có chức năng như là một biểu tượng nhấn mạnh những ngạc nhiên về mặt văn hoá mà Olivia và Simon đã trải qua khi hai người đặt chân lên đất Trung Quốc, tận mắt chứng kiến cảnh người dân quê Quế Lâm và Trường Miên ăn uống như thế nào. Với Simon và Olivia, thức ăn tượng trưng cho những sự hiểu lầm văn hoá mà họ đã trải qua trong khi ở Trung Hoa. Thoạt tiên cách người Hoa ăn thịt những con chim quý, cắt cổ gà và uống thứ rượu chuột muối làm cho họ ghê sợ. Nhưng sau khi đã đắm mình trong cái không khí đặc biệt của Trường Miên, họ hiểu và đánh giá lại những món ăn đó và những hiểu lầm văn hóa đã được xua tan.
Trong cố gắng làm sao cho Olivia vượt qua được bản tính đa nghi và có thể cùng mình quay về với những kí ức ngày hai người còn sống ở Thương Quỷ đình, Quan đã hồi tưởng và kể lại những kỉ niệm sống động về những món ăn ngon lành khi người truyền giáo vẫn còn được cung cấp tiền bạc với những bữa ăn phải dùng đến thịt chuột và chấu chấu. Thịt hun khói và trứng tươi đặt cạnh cào cào, châu chấu, thịt dơi và chuột rang là một so sánh vừa hóm hỉnh vừa chua chát mà Quan dùng để miêu tả những mất mát của người dân sau khi khởi nghĩa Thái Bình thất bại.
Một trong những món ăn có ý nghĩa đặc biệt quan trọng về mặt thi pháp trong
64
Trăm miền ẩn thức là món trứng vịt muối, cũng là món tượng trưng cho tài tháo vát xoay xở của Nữ Nộ Mục. Những quả trứng muối của Nộ Mục trở thành một nguồn thực phẩm quý giá duy trì niềm tin vào ngày mai của những người sống trong Thương Quỷ đình và tượng trưng cho lòng trung thành vô hạn, tinh thần tương thân tương ái truyền thống của người Hoa.
Amy Tan cũng dùng motif ẩm thực như là công cụ cá biệt hoa. Khi Quan kể chuyện Bao Chỉ, chị miêu tả quá trình làm thịt ếch, một cảnh tượng kinh khủng đối với Bao Chỉ. Đỗ Dung, người hết lòng thương yêu con bé mồ côi bà nhặt được ở bên đường, lại rất hồn nhiên ngồi lột da những sinh vật bé bỏng đáng thương, thả vào chảo dầu nóng trong lúc con ếch vẫn nhảy lên trong nỗ lực cuối cùng. Bà không nhận ra sự hãi hùng của cô bé khi chứng kiến cảnh này. Cô bé trốn sau lưng bạn, hai hàm răng nghiến chặt. Không biết nói, nó không thể giải thích cho mẹ nuôi biết cái cảnh lột da những con vật đáng thương này có cái gì giống với cái cảnh cha mẹ nó bị giết hại. Nó không nói vì đã hứa với mẹ không bao giờ mở miệng thốt ra tiếng nói của con người sau khi đã chứng kiến những cảnh tượng tột cùng tàn bạo của con người. [18, 388].
Cuối cùng, ẩm thực đại diện cho kí ức nối các thế hệ với nhau và tạo ra mối dây ràng buộc giữa quá khứ và hiện tại, giữa Trung Hoa và nước Mỹ. Nhớ lại cái ngày mẹ bỏ mình đi mãi mãi, Winnie nhắc đến món súp sữa đậu nành, và có lẽ nhận ra rằng con mình không biết món ăn đó Winnie giải thích thêm đó là món súp đậu nấu sữa mà họ đã ăn trong một nhà hàng trong vùng, cái món mà con bé Cleo ăn không để sánh ra ngoài. Như vậy hồi ức của Winnie đã liên kết Thượng Hải với San Fransisco, giữa cô bé Vân Li 6 tuổi những năm 20 với con bé Cleo 3 tuổi những năm 90. Với Winnie, mỗi món ăn đều để lại một kí ức đặc biệt nào đó trong bà. Khi Helen gợi ý rằng họ nên thử đến một nhà hàng mới mở có nấu món lươn chiên trong dầu nóng và hành lá, Winnie đã nhớ lại những kỉ niệm có liên quan đến món lươn trong thời chiến và từ chối không đi. Sau đó bà hỏi Pearl, "Tại sao có một vài kí ức chỉ sống trong lưỡi hoặc mũi con?" [17, 380].
Thức ăn đối với Quan là một hình thức để tăng cường các mối quan hệ giao tiếp, là ngôn ngữ của tình yêu, là phương tiện để qua đó chị tiếp tục nỗ lực củng cố tình cảm và lòng trung thành của chị đối với Olivia. Khi chị chứng kiến cảnh cô bé 12 tuổi