Chương 2: VAI TRÒ CỦA MẶT TRẬN TQVN THAM GIA XÂY DỰNG BỘ MÁY NHÀ NƯỚC, CHÍNH QUYỀN CƠ SỞ
2.3. VAI TRÒ THAM GIA, PHỐI HỢP CỦA MẶT TRẬN TQVN ĐỐI VỚI CÁC CƠ QUAN TƯ PHÁP
2.3.1. Vai trò tham gia phối hợp của Mặt trận TQVN với Toà án nhân dân góp phần bảo vệ pháp chế XHCN
Trong hệ thống các cơ quan nhà nước, Toà án nhân dân – là cơ quan
thực hiện quyền tư pháp, cũng là cơ quan duy nhất có chức năng xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, vì vậy trong mối quan hệ giữa Mặt trận Tổ quốc với Toà án nhân dân có một số đặc thù riêng. Pháp luật hiện hành quy định MTTQ Việt Nam bằng nhiều hoạt động khác nhau tham gia vào tố tụng và tham gia phối hợp với Toà án trong công tác xét xử và các hoạt động tư pháp có liên quan. Điều 10, Luật MTTQ Việt Nam quy định: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có quyền và trách nhiệm tham gia tố tụng, tham gia Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán, giới thiệu người đủ tiêu chuẩn để bầu, cử làm Hội thẩm Toà án nhân dân theo quy định của pháp luật”. Ngoài ra, các hoạt động phối hợp với Toà án của MTTQ còn được quy định trong các văn bản pháp luật như: Luật Tổ chức Toà án nhân dân, Luật Khiếu nại, tố cáo; Pháp lệnh thẩm phán và Hội thẩm Toà án nhân dân và một số văn bản hướng dẫn. Đây chính là cơ sở pháp lý quan trọng để Mặt trận tham gia vào hoạt động tư pháp của Nhà nước nhằm phát huy sức mạnh của hệ thống cơ quan tư pháp trong đó có Toà án nhân dân. Trong thực tế, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã có các hoạt động phối hợp với Toà án nhân dân thể hiện ở các nội dung như sau:
2.3.1.1. Vai trò của Mặt trận TQVN tham gia Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán Toà án nhân dân các cấp
Điều 5, Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm Toà án nhân dân năm 2002 quy định: Công dân Việt Nam trung thành với Tổ quốc và Hiến pháp nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, có phẩm chất đạo đức tốt, liêm khiết và trung thực, có tinh thần kiên quyết bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, có trình độ cử nhân luật và đã được đào tạo về nghiệp vụ xét xử, có thời gian công tác thực tiễn, có năng lực làm công tác xét xử, có sức khoẻ bảo đảm hoàn thành nhiệm vụ được giao thì có thể được tuyển chọn và bổ nhiệm làm thẩm phán. Thành phần Hội đồng tuyển chọn thẩm phán Toà án các cấp, ngành bao gồm các thành phần trong đó luôn có sự hiện diện của đại diện Ủy ban Mặt trận TQVN.
Đối với MTTQ Việt Nam trong những năm qua, để thực hiện tốt nhiệm vụ, quyền hạn là thành viên Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán TAND các cấp, Thẩm phán Toà án quân sự Trung ương và Thẩm phán trung cấp, Thẩm phán sơ cấp thuộc Toà án quân sự, BTT Uỷ ban Trung ương Việt Nam cùng cấp đã cử một đồng chí Phó Chủ tịch UBMT tham gia thành viên Hội đồng tuyển chọn thẩm phán. Khi nhận được hồ sơ tham gia tuyển chọn thẩm phán được TAND các cấp hoặc Toà án Quân sự chuyển tới, ngoài việc nghiên cứu thẩm định hồ sơ và thực hiện thẩm quyền của thành viên Hội đồng tuyển chọn theo quy định, đối với trường hợp bổ nhiệm thẩm phán lần đầu, Uỷ ban Mặt trận đều có văn bản đề nghị Uỷ ban MTTQ xã, phường có người được tuyển chọn tổ chức Hội nghị lấy ý kiến cử tri nơi cư trú về phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống, quan hệ xã hội của người được đề nghị tuyển chọn và bổ nhiệm làm Thẩm phán. Biên bản nhận xét của Hội nghị cử tri do Uỷ ban MTTQ xã, phường gửi lên được coi là một trong những cơ sở quan trọng để UBMT cấp tham gia Hội đồng tuyển chọn đưa ra ý kiến nhận xét, đánh giá về người được đề nghị tuyển chọn, bổ nhiệm làm Thẩm phán trước Hội đồng tuyển chọn. Tại Tỉnh Thừa Thiên Huế, từ năm 2009 đến 6 tháng đầu năm 2012, Ban Thường trực Uỷ ban MTTQ Việt Nam Tỉnh Thừa Thiên Huế đã thẩm định hồ sơ và gửi lấy ý kiến nhận xét của cử tri nơi cư trú đối với 16 người được giới thiệu làm Thẩm phán TAND cấp tỉnh.
2.3.1.2. Mặt trận TQVN tham gia hiệp thương lựa chọn giới thiệu người để bầu làm Hội thẩm toà án nhân dân các cấp
Chế định Hội thẩm nhân dân là một trong những chế định rất quan trọng trong hoạt động xét xử của nước ta. Trên cơ sở hiệp thương giới thiệu nhân sự của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp tỉnh, cấp huyện, HĐND bầu ra Hội thẩm nhân dân.
Theo quy định tại điều 129, điều 130 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam năm 1992 được sửa đổi, bổ sung năm 2001 và Luật tổ chức Tòa án thì việc xét xử của Tòa án nhân dân có Hội thẩm nhân dân. Khi xét xử Hội thẩm ngang quyền với thẩm phán.
Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm Tòa án nhân dân được Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua ngày 14/5/1993 đã quy định cụ thể hóa hơn quyền và nghĩa vụ của Mặt trận trong việc lựa chọn giới thiệu Hội thẩm nhân dân: “Hội thẩm Tòa án nhân dân tối cao do Ủy ban Thường vụ Quốc hội cử theo sự giới thiệu của Ủy ban Trung ương Mặt trận TQVN và do Ủy ban Thường vụ Quốc hội miễn nhiệm, bãi nhiệm theo đề nghị của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao sau khi thống nhất với Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam”; “Hội thẩm nhân dân, Tòa án nhân dân địa phương do Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu theo sự giới thiệu của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cùng cấp và do Hội đồng nhân dân cùng cấp miễn nhiệm, bãi nhiệm theo đề nghị của Chánh án Tòa án nhân dân cùng cấp sau khi thống nhất với Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cùng cấp”[45, Điều 30]. Như vậy, Hội thẩm nhân dân là những công dân bình thường nhưng có đủ tiêu chuẩn theo quy định của pháp luật, do Ủy ban Trung ương Mặt trận và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp tỉnh, cấp huyện lựa chọn, giới thiệu để Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu và họ là những người thay mặt nhân dân tham gia Hội đồng xét xử của Tòa án nhân dân các cấp ở địa phương.
Là tổ chức có nhiệm vụ tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân, Mặt trận có nhiều thuận lợi trong việc tổ chức trưng cầu ý kiến nhân dân về những vấn đề quan trọng. Trong các đạo luật về bầu cử đại biểu Quốc hội, bầu cử đại biểu hội đồng nhân dân, vai trò của Mặt trận trong việc tổ chức các hội nghị cử tri nơi cư trú để nhận xét đánh giá các ứng cử viên đã được luật hóa và trên thực tế đã phát huy tác dụng rất tốt. Hơn ai hết, chính nhân dân nơi người được giới thiệu cư trú là những người gần gũi có thể nhận xét đánh giá một cách sâu sắc về đạo đức, phẩm chất của người được giới thiệu, mối
quan hệ của người đó và gia đình họ với nhân dân địa phương, xem họ có xứng đáng là người đại diện cho nhân dân tham gia các công việc của Nhà nước hay không.
Việc hướng dẫn các địa phương lấy ý kiến nhân dân đối với những người được giới thiệu làm Hội thẩm nhân dân nhằm giúp cho Thường trực Mặt trận có những thông tin chuẩn xác về đạo đức, tư cách, mối liên hệ với quần chúng của người được giới thiệu, từ đó có cơ sở để hiệp thương giới thiệu làm Hội thẩm nhân dân.
Việc lựa chọn cơ cấu Hội thẩm nhân dân được bố trí với các thành phần theo ngành, theo giới sẽ đảm bảo khi có những vụ án mà bị cáo hay đương sự thuộc các ngành, giới nào thì có Hội thẩm nhân dân có hiểu biết về ngành, giới đó tham gia xét xử cùng Tòa án nhân dân. Tuy nhiên, để thực sự có những Hội thẩm nhân dân có khả năng tham gia những vụ án mà họ có biết sâu về chuyên môn thì còn phụ thuộc vào việc sử dụng Hội thẩm nhân dân của Tòa án nhân dân.
Một trong những vấn đề hết sức quan trọng là hiệp thương giới thiệu Hội thẩm nhân dân. Vì hiệp thương dân chủ là một trong những nguyên tắc đặc thù trong tổ chức và hoạt động của Mặt trận và trong thực tiễn đã phát huy tác dụng tốt. Theo hướng dẫn của Ủy ban Trung ương Mặt trận TQVN, trước 15 ngày phiên họp đầu tiên của Hội đồng nhân dân cùng cấp, Mặt trận phải có danh sách chính thức để đưa ra hội nghị hiệp thương. Việc lập danh sách có được sau khi có sự thỏa thuận sơ bộ giữa Thường trực Ủy ban Mặt trận với lãnh đạo cơ quan, tổ chức có người được giới thiệu. Hội nghị hiệp thương do Ban Thường trực Mặt trận cấp giới thiệu Hội thẩm nhân dân tổ chức và chủ trì. Danh sách trích ngang cùng hồ sơ của những người đã được hội nghị hiệp thương của Mặt trận tín nhiệm giới thiệu là Hội thẩm nhân dân sẽ được Ban thường trực Mặt trận chuyển sang Hội đồng nhân dân cùng cấp trước phiên họp đầu tiên của Hội đồng nhân dân 5 ngày. Sau khi Hội đồng
nhân dân bầu ra Hội thẩm nhân dân, việc tiếp theo là gặp gỡ, tập huấn nghiệp vụ, trang bị tài liệu nghiệp vụ… cho Hội thẩm nhân dân, nhiệm vụ này chủ yếu là do Tòa án nhân dân các cấp đảm nhận.
Trong thực tiễn, việc giới thiệu Hội thẩm nhân dân các cấp (trừ việc giới thiệu Hội thẩm nhân dân tối cao) chưa thật đầy đủ. Mặt trận các cấp chưa chủ động trong việc lựa chọn nhân sự mà chủ yếu dựa vào danh sách do Tòa án nhân dân cùng cấp đưa sang. Vấn đề cốt yếu là ở chỗ phải có sự phối hợp, cộng tác chặt chẽ giữa các cơ quan trên. Sự phối hợp phải làm sao để Mặt trận thực sự là cơ quan giới thiệu chứ không phải như cách làm hình thức lâu nay.
Muốn vậy đòi hỏi mặt trận phải tuyên truyền phổ biến đầy đủ các quy định pháp luật về Hội thẩm nhân dân cho các cơ quan và người dự kiến giới thiệu làm Hội thẩm nhân dân, đồng thời phải phối hợp chặt chẽ với cơ quan Tòa án nhân dân cùng cấp để nhận xét, đánh giá hoạt động của Hội thẩm nhân dân nhiệm kỳ trước, rút ra được những điểm mạnh, yếu làm kinh nghiệm cho nhiệm kỳ tiếp theo.
Lãnh đạo Tòa án nhân dân và lãnh đạo Ủy ban Mặt trận phải bàn bạc với nhau từng trường hợp cụ thể (với người dự kiến tái nhiệm), từng cơ cấu cụ thể với người dự kiến bầu mới. Hơn ai hết chỉ có Tòa án nhân dân mới là cơ quan biết được những điểm mạnh, yếu của Hội thẩm nhân dân, mới cung cấp được cho Mặt trận và Hội đồng nhân dân những nhu cầu chính xác về số lượng, cơ cấu trong việc sử dụng Hội thẩm nhân dân. Cũng hơn ai hết, chỉ có Mặt trận mới có điều kiện để nhận xét một cách chính xác một người nào đó thực sự tiêu biểu để đảm bảo cho người được giới thiệu thực sự đại diện cho nhân dân tham gia công tác xét xử của Nhà nước.
Thực tiễn quan hệ giữa các ngành trong việc tổ chức giúp đỡ Hội thẩm nhân dân hoạt động hiện nay còn nhiều hạn chế. Sau khi Hội đồng nhân dân bầu ra Hội thẩm nhân, nhiệm vụ của Mặt trận và Hội đồng nhân dân coi như
hoàn thành. Việc tập huấn chuyên môn, sử dụng Hội thẩm ra sao là việc của Tòa án. Các quy định của pháp luật hiện hành không “giao” cho cơ quan nào theo dõi hay giúp đỡ, quản lý Hội thẩm. Quan hệ giữa Tòa án với Hội thẩm chỉ là quan hệ giữa Tòa án với cá nhân người Hội thẩm. Chỉ có Tòa án là cơ quan duy nhất có thể đánh giá chất lượng chuyên môn và các mặt khác của Hội thẩm, còn Mặt trận và Hội đồng nhân dân thì hầu như có rất ít thông tin để nhận xét để đánh giá Hội thẩm. Nguyên nhân hầu như do chưa có những quy định pháp luật cụ thể về quyền và trách nhiệm của các cơ quan đối với Hội thẩm nhân dân.
Tại Thừa Thiên Huế, trong nhiệm kỳ 2011 – 2016 Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận TQVN Tỉnh đã phối hợp, hiệp thương giới thiệu 34 người ứng cử Hội thẩm TAND tỉnh trong đó: khối các cơ quan ban ngành có: 09 vi; khối Mặt trận, đoàn thể, hội có: 09 vị; khối giáo dục có: 04 vị; khối cơ quan trung ương: 04 vị và khối cấp huyện, đơn vị trực thuộc có: 08 vị. Kết quả tín nhiệm của đại biểu tại nơi công tác và nơi cư trú có 34/34 vị được tín nhiệm 100%.
Mặc dù bận nhiều công việc chuyên môn của cơ quan, đơn vị, trong năm 2011 hầu hết các Hội thẩm Toà án nhân dân tỉnh đã nhiệt tình, tích cực trong công tác tham gia xét xử, góp phần quan trọng vào việc hoàn thành nhiệm vụ của ngành Toà án nhân dân tỉnh. Tất cả các Hội thẩm khi được phân công xét xử đều nghiên cứu hồ sơ, chứng cứ, tập trung theo dõi, thẩm vấn tại phiên toà để đưa ra những quyết định đúng đường lối, chính sách, pháp luật. Trong năm 2011, các Hội thẩm nhân dân tỉnh đã tham gia xét xử được 266 vụ án các loại, trong đó án hình sự 56 vụ, án dân sự 12 vụ, án kinh tế 100 vụ, án hành chính 18 vụ. Trong năm không có phiên toà nào phải hoãn do thiếu Hội thẩm. Toà án nhân dân tỉnh đã tổ chức 2 lớp tập huấn chuyên môn nghiệp vụ cho toàn bộ thẩm phán, thư ký, thẩm tra viên và Hội thẩm nhân dân toàn ngành nhằm nâng cao trình độ chuyên môn, kỹ năng xét xử các loại vụ án, thường xuyên
cung cấp tài liệu phục vụ công tác nghiên cứu và xét xử của Hội thẩm nhân dân. Tuy nhiên, trong năm 2011 số vụ án bị Toà án nhân dân tối cao cải sửa, huỷ án cũng còn nhiều; án bị sửa là 8 vụ (chiếm 0,9%), án bị huỷ là 9 vụ (chiếm 1,03%); trong đó, có phần trách nhiệm của Hội thẩm nhân dân.
2.3.1.3. Mặt trận TQVN phối hợp với Toà án nhân dân tham gia giải quyết khiếu nại tố cáo
Trên cơ sở phối hợp công tác và thực hiện trách nhiệm tiếp công dân đến khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh liên quan đến khiếu nại, tố cáo, khi nhận đơn khiếu nại, tố cáo thì nghiên cứu, chuyển đến người có thẩm quyền giải quyết khiếu nại, tố cáo được quy định tại Luật Khiếu nại tố cáo; trên thực tế, tình trạng công dân đến khiếu nại, tố cáo, kiến nghị trực tiếp tại trụ sở các cơ quan của Mặt trận cũng như số lượng đơn thư khiếu nại tố cáo gửi đến các cơ quan Mặt trận qua đường bưu điện cũng khá nhiều, trong đó cũng có những đơn thư khiếu nại, tố cáo và kiến nghị của người dân là các khiếu nại, tố cáo, kiến nghị liên quan đến các bản án, quyết định xét xử của Toà án các cấp. Về phía Mặt trận, sau khi tiếp nhận, nghiên cứu, bộ phận dân chủ pháp luật sẽ tham mưu cho Ban Thường trực để có văn bản gửi đến Toà án nhân dân đề nghị xử lý vụ án theo đúng quy định của pháp luật.
Ngoài các mặt phối hợp công tác giữa MTTQ với TAND, Luật tổ chức Toà án nhân dân năm 2002 cũng quy định Toà án phối hợp với Uỷ ban MTTQ và các tổ chức thành viên của Mặt trận, các cơ quan, tổ chức khác trong việc phát huy tác dụng giáo dục của phiên toà và tạo điều kiện thuận lợi cho việc thi hành bản án, quyết định của Toà án. Toà án cùng với Viện kiểm sát, các cơ quan Công an, Thanh tra, Tư pháp, cơ quan hữu quan khác, Uỷ ban MTTQ và các tổ chức thành viên của Mặt trận nghiên cứu và thực hiện những chủ trương, biện pháp nhằm phòng ngừa và chống tội phạm, các vi phạm pháp luật khác.
Để nâng cao chất lượng công tác xét xử, Luật cũng quy định khi thực hiện
nhiệm vụ, quyền hạn của mình, Thẩm phán, Hội thẩm có quyền liên hệ với các cơ quan Nhà nước, Uỷ ban MTTQ và các chủ thể khác. Trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình, các cơ quan, tổ chức, công dân có trách nhiệm tạo điều kiện để Thẩm phán, Hội thẩm làm nhiệm vụ.
Tóm lại, Mặt trận tham gia phối hợp với Toà án nhân dân là một trong những lĩnh vực phối hợp hoạt động của Mặt trận với Nhà nước. Thông qua các quy định của pháp luật, trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình, MTTQ các cấp tham gia vào hoạt động xét xử của TAND và các hoạt động tư pháp có liên quan. Đây cũng chính là việc Mặt trận tham gia vào hoạt động tư pháp của Nhà nước, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của công dân, góp phần xây dựng hệ thống cơ quan tư pháp trong sạch, vững mạnh, xứng đáng là các cơ quan bảo vệ công lý, tôn trọng và bảo vệ quyền con người như Nghị quyết Đại hội XI của Đảng đã đề ra.