CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ GIÁO DỤC KỸ NĂNG HỢP TÁC CHO TRẺ MẪU GIÁO 5-6 TUỔI THÔNG QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI CÓ CHỦ ĐỀ
1.3. Lý luận về giáo dục KNHT cho trẻ 5-6 tuổi qua TC ĐVTCĐ
1.3.2. Đặc điểm, cấu trúc của TC ĐVTCĐ của trẻ mẫu giáo ở các trường mầm non
* Đặc điểm của TC ĐVTCĐ
+ TC ĐVTCĐ là dạng hoạt động không mang tính bắt buộc mà mang tính tự nguyện:
Vui chơi là hoạt động không nhằm tạo ra sản phẩm và hành động chơi không buộc phải tuân theo một phương thức hoạt động nhất định nào.
Việc thúc đẩy trẻ chơi chính là sức hấp dẫn của bản thân TC mà không hề bị ràng buộc bởi những cái khác, ngay cả kết quả của sự vui chơi. Ví dụ: TC “khám bệnh” yếu tố làm thu hút trẻ là người “bác sĩ” khám bệnh, hành động đặt ống nghe lên bệnh nhân…. Nhƣ vậy, động cơ của TC nằm trong quá trình chơi chứ không phải nằm ở kết quả chơi. Do đó trẻ chơi mang tính tự nguyện cao, trẻ thích TC nào thì tham gia chơi TC đó một cách say mê. Vui thì trẻ chơi và ngƣợc lại, nếu ép buộc trẻ chơi thì TC rất dễ bị phá huỷ.
+ TC ĐVTCĐ là một dạng mang tính tự lập của trẻ:
Hơn bất cứ hoạt động nào hết khi tham gia vào TC trẻ thể hiện rất rõ ý thức làm chủ, hoạt động hết mình; chủ động, độc lập tự nghĩ ra chủ đề, nội dung, phân vai chơi, tự điều khiển kiểm tra quá trình chơi đó - đây là tính độc lập của trẻ.
20
Người lớn không thể áp đặt hay chơi hộ trẻ mà chỉ có thể là người tổ chức gợi ý, hướng dẫn trẻ trong quá trình chơi và trẻ chỉ thực hiện hiện sự gợi ý khi thấy phù hợp với nhu cầu hứng thú của mình.
Do đó, TC càng mang tính tự nguyện bao nhiêu thì càng mang tính độc lập, chủ động bấy nhiêu.
+ TC ĐVTCĐ là loại TC mang tính tập thể:
Để tiến hành TC nhằm mô phỏng lại đời sống xã hội đòi hỏi phải có nhiều trẻ tham gia, cùng hoạt động với nhau, cùng thống nhất chủ đề chơi, vai chơi hành động chơi… Sự hợp tác giữa nhiều người trong một cộng đồng hay nhóm này với nhóm khác là đặc trưng của xã hội loài người. Chính vì thế, mô hình TC ĐVTCĐ sẽ thể hiện rõ sự mô phỏng “xã hội thu nhỏ” và tính hợp tác là nét đặc trƣng biểu hiện rõ tính tập thể của TC ĐVTCĐ.
+ TC ĐVTCĐ mang tính “tượng trưng”: TC ĐVTCĐ luôn phản ánh những hiện thực trong cuộc sống xung quanh trẻ, tuy nhiên hành động của trẻ chỉ có tính chất mô phỏng lại khái quát, tƣợng trƣng. Trong khi chơi trẻ mô phỏng những hành động và mối quan hệ của người lớn, sử dụng những đồ vật thay thế mang tính chất kí hiệu tƣợng trƣng.
Ví dụ: Ghế làm ô tô; khăn làm giường…. Chính đặc tính này của TC ĐVTCĐ làm nảy sinh hoàn cảnh tưởng tượng. Khi chơi, trẻ đắm mình trong hoàn cảnh chơi, bộc lộ và trải nghiệm các sắc thái tình cảm của mình qua các vai chơi, kết thúc chơi cũng là lúc trẻ ra khỏi hoàn cảnh ấy.
Bản chất của TC ĐVTCĐ là tái tạo lại hoạt động của người lớn cũng như các quan hệ và thái độ của họ với nhau trong xã hội thông qua các vai chơi, là loại TC mang tính sáng tạo.
* Cấu trúc của TC ĐVTCĐ của trẻ mẫu giáo ở trường mầm non
Khi nghiên cứu về TC ĐVTCĐ, các nhà tâm lý đều thống nhất đề cập đến: chủ đề chơi, nội dung chơi, vai chơi, hành động chơi, đồ chơi, mối quan hệ của trẻ trong khi chơi. Các thành tố này luôn có quan hệ mật thiết với nhau, bổ sung cho nhau.
21
+ Chủ đề chơi là mảng thực hiện cuộc sống đƣợc phản ánh vào các TC của trẻ và trong khi chơi mọi hành động chơi đều xoay quanh chủ đề chơi. Chủ đề chơi rất phong phú và đa dạng, phạm vi hiện thực của trẻ càng rộng thì chủ đề chơi của trẻ càng nhiều. Tuy nhiên, cùng chủ đề chơi nhƣng mỗi độ tuổi lại có cách phản ánh khác nhau, tái tạo mức độ hiện thực cuộc sống khác nhau.
Ví dụ: trẻ cùng nhau thảo luận xem hôm nay chơi chủ đề “mẹ và con”, chơi
“bán hàng”, hay chơi trò “bác sĩ”… Như vậy, chính trong bước đầu tiên của TC đóng vai trẻ phải có kỹ năng thảo luận để cùng nhau thống nhất chủ đề chơi cho nhóm.
+ Nội dung chơi: chính là những hành động, hành vi ứng xử, các quan hệ xã hội mà trẻ nhận thức đƣợc và phản ánh vào các TC. Nội dung bao giờ cũng có con người thực hiện đúng những hành vi quan hệ chẳng hạn là bác sĩ phải ân cần chăm sóc bệnh nhân, y tá tiêm thuốc… hay thái độ giao tiếp thiếu lịch sự: quát mắng bệnh nhân. Do đó, nội dung chơi chúng ta cần quan tâm phát triển ở mặt tích cực hay tiêu cực, cách thức tổ chức, biện pháp tổ chức ra sao.
+ Vai chơi: Vai chơi là thành phần quan trọng để tạo nên TC đóng vai. Vai chơi là việc đứa trẻ ƣớm mình vào một nhân vật nào đó để tái tạo lại hành vi của nhân vật. Đây là con đường thâm nhập vào cuộc sống của người lớn, TC có thành công hay thất bại là chính việc thể hiện cảm xúc của các vai chơi. Qua vai chơi trẻ đƣợc rèn luyện, lĩnh hội, trải nghiệm các mối quan hệ với các trẻ khác,… Đây là điều kiện phát triển các kỹ năng ở trẻ đặc biệt là KNHT.
+ Hành động chơi: là thành phần sinh động nhất của TC, là cách thức mà trẻ tái tạo lại hiện thực trong khi chơi. Vai chơi sẽ không tồn tại nếu nhƣ đứa trẻ sẽ không thực hiện hành động chơi tương ứng với vai mình nhận đồng thời hành động và thao tác chơi sẽ phụ thuộc vào đồ chơi (làm vật thay thế)
- Mối quan hệ qua lại của trẻ trong TC:
TC ĐVTCĐ là hoạt động cơ bản của lứa tuổi mẫu giáo, là hoạt động mà khi trẻ tham gia thể hiện rõ đƣợc 2 mối quan hệ: quan hệ thực và quan hệ chơi.
+ Quan hệ thực là mối quan hệ qua lại giữa các trẻ cùng nhau tham gia TC, những người bạn tham gia chơi cùng thực hiện những việc chung. Để thực hiện
22
đƣợc TC trẻ tạo thành nhóm cùng nhau thảo luận về nội dung chơi, chủ đề chơi và các đồ chơi, vị trí chơi, cách chơi nhƣ thế nào…
+ Quan hệ chơi là những mối quan hệ đƣợc thiết lập giữa các vai chơi trong một TC dựa trên một chủ đề nhất định nhằm mô phỏng lại mối quan hệ người lớn trong xã hội. Mối quan hệ này đƣợc hình thành khi trẻ bắt đầu tham gia vào TC và kết thúc khi TC kết thúc.
Mặc dù, mối quan hệ thực và mối quan hệ chơi có khác nhau tuy nhiên chúng có mối quan hệ mật thiết với nhau. Mối quan hệ này có đƣợc phong phú không là tuỳ thuộc vào nội dung của TC, kinh nghiệm hiểu biết của trẻ. Nếu trong quá trình chơi các trẻ hiểu ý nhau, quan hệ chơi ít xảy ra xung đột trong quá trình chơi và ngƣợc lại, nếu trong khi chơi các trẻ xảy ra mâu thuẫn, chơi không hiểu ý nhau thì TC bị kiềm hãm, mối quan hệ chơi bị hạn chế. Vì vậy, muốn tổ chức tốt TC ĐVTCĐ thì GV cần quan tâm đến 2 mối quan hệ này, cụ thể: phát triển mối quan hệ thực trẻ phải có ý thức chơi, biết chọn bạn chơi phù hợp còn phát triển quan hệ chơi thì trẻ phải có vốn hiểu biết về cuộc sống xã hội, có trí tưởng tượng phong phú,…
+ Mối quan hệ giữa đồ chơi và hoàn cảnh chơi.
Đồ chơi là phương tiện quan trọng cần có trong TC ĐVTCĐ, đây là phương tiện để chơi, là người bạn thân thiết của trẻ thơ, là cuộc sống của trẻ nhỏ. TC tiến hành đƣợc hay không thì phải có đồ chơi.
GV phải lựa chọn những đồ chơi đảm bảo an toàn, có tính thẩm mỹ và có tính giáo dục. Tuy nhiên không phải bao giờ đồ chơi cũng đủ cho mọi trẻ. Chính vì vậy, khi chơi trẻ phải rủ nhau cùng chơi, nhường nhịn, chia sẻ đồ chơi cho nhau…
Đây là điều kiện để trẻ bộc lộ những cảm xúc, tình cảm của mình trong việc quan tâm, chia sẻ, nhường nhịn, giúp đỡ và yêu thương nhau.
Là hoàn cảnh không có thực do trẻ hình dung và đặt mình trong hoàn cảnh đó khi chơi. Hoàn cảnh chơi là hoàn cảnh do trẻ tưởng tượng, nảy sinh trong quá trình chơi. Khi trẻ phối hợp cùng nhau chơi sẽ tạo nên hoàn cảnh chơi.
Qua những đặc trƣng và cấu trúc của TC, cho thấy: TC ĐVTCĐ là một TC hết sức hấp dẫn với trẻ, khi tham TC trẻ đƣợc thỏa mãn nguyện vọng là sống và
23
hoạt động như người lớn. Trong TC này, lần đầu tiên mối quan hệ giữa người với người được thể hiện một cách khách quan trước trẻ. Nếu được tổ chức đúng đắn, TC sẽ giúp hình thành ở trẻ mẫu giáo những nhân tố sơ đẳng ban đầu của mối quan hệ có tính chất “công việc”, đó là: sự gắn bó với nhóm chơi, sự phục tùng và kiểm tra lẫn nhau, ý thức trách nhiệm trước bạn bè và kết quả cuối cùng của nhiệm vụ đƣợc giao, khả năng tự giải quyết đúng đắn và linh hoạt những xung đột xảy ra, thái độ tôn trọng và nhường nhịn đối với bạn. Qua đó trẻ hiểu được trong mỗi người trong xã hội đều có nghĩa vụ và quyền lợi đối với những người xung quanh.
Ý nghĩa của TC ĐVTCĐ đối với giáo dục KNHT cho trẻ 5-6 tuổi
- Tạo tâm lý thoải mái: Hoạt động chơi này luôn tạo cho trẻ có trạng thái tâm lý thoải mái trong quá trình tham gia chơi, trẻ chơi không buồn tẻ nhƣ khi chơi các TC khác (chơi một mình) ngƣợc lại trẻ đƣợc hoà nhập cùng bạn bè, đƣợc chia sẻ hỗ trợ, hợp tác với nhau giúp trẻ càng tự tin hơn, không phải căng thẳng khi tham gia hoạt động và kết quả mang lại sẽ đạt cao hơn.
- Là điều kiện tốt phát triển kỹ năng giao tiếp và hợp tác: khi tham gia chơi trẻ học cách trình bày thuyết trình, biết sử dụng ngôn ngữ thuyết phục bạn, thương lƣợng với bạn (khi nảy sinh mâu thuẫn tình huống) để giải quyết vấn đề. Từ đó, kỹ năng giao tiếp hợp tác ngày càng phát triển và hoàn thiện hơn bởi khi tham gia chơi trẻ thoã mãn nhu cầu giao tiếp cùng bạn bè, vừa là điều kiện tốt để phát triển kỹ năng xã hội, cụ thể: lắng nghe, chia sẻ, hợp tác chấp nhận ý kiến của người khác. Là cơ hội để trẻ tái tạo lại “xã hội trẻ em” ở đây trẻ có điều kiện trải nghiệm cuộc sống tương lai sau này.