CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA TRUYỆN NGẮN LƯU
3.2. Ngh ệ thuật tổ chức cốt truyện và tạo dựng tình huống truyện
Cốt truyện là hệ thống các sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học.
Nếu như cốt truyện trong truyện ngắn Nam Cao, Nguyễn Công Hoan thường giàu xung đột, giàu kịch tính, với một câu chuyện đầy đủ sau trước gồm phần mở đầu, phát triển, đỉnh điểm kết thúc với tính hoàn chỉnh trọn vẹn thì cốt truyện trong nhiều truyện ngắn của Lưu Trọng Lư lại là cốt truyện tâm lí – tức loại cốt truyện nhằm phơi bày các trạng thái, các sự cố tâm lí cũng như quá trình phát sinh, phát triển và thay thế nhau của các trạng thái, tình cảm, ý nghĩ của nhân vật. Kiểu cốt truyện này xuất hiện trong hầu hết những truyện ngắn viết về đề tài tình yêu. Trong những câu chuyện tình yêu của Lư, yếu tố không khí tâm trạng luôn rất dồi dào. Những sự kiện bên ngoài thì rất ít, lúc này chúng chỉ đóng vai trò như là những tiền đề để kích thích cho sự bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật mà thôi. Chẳng hạn như trong Bó lan trắng, việc mỗi sáng thức dậy lại nhận được một bó hoa đã làm dấy lên trong
tâm hồn Lộc biết bao ý nghĩ yêu đương mơ mộng, ảo tưởng. Hay trong Người mua hoa, lời hứa vu vơ của chàng trai cũng đã khiến cô gái đắm chìm trong mơ mộng suốt một năm dài, để rồi đúng vào ngày hẹn ước đó, cô như sống mộng với bao hân hoan, mơ màng, nôn nao, hi vọng, buồn bã, thất vọng. Rõ ràng, truyện ngắn viết về tình yêu của Lư cũng giống những bài thơ văn xuôi, ở đó điều tác giả quan tâm là sự tự bộc lộ và giãi bày. Ở đó cảm nghĩ đã thay cho tự sự; những sự kiện, biến cố bên ngoài được thay bằng là những trạng thái của tâm hồn, đi theo sự xô đẩy của tâm hồn. Điều này đã làm biến đổi chủ thể sáng tạo để biến người viết văn xuôi thành một thi sĩ trong khả năng cảm nhận và tự biểu hiện mình.
Ở những truyện ngắn mang cảm hứng thế sự, Lưu Trọng Lư có chú ý hơn đến việc xây dựng cốt truyện nhằm phản ánh một cách khách quan bức tranh đời sống. Tuy nhiên, việc tổ chức các sự kiện, biến cố để tạo thành xung đột và việc giải quyết xung đột chưa thật sự kịch tính, gay cấn, bất ngờ nên chức năng bộc lộ các mâu thuẫn đời sống của cốt truyện chưa thật rõ. Truyện ngắn Anh Neo là một ví dụ. Truyện ngắn tái hiện một tình cảnh nghèo khó, bế tắc của nhân vật anh Neo. Cao trào của câu chuyện là lúc vợ anh lên cơn đau bụng buộc anh phải nghĩ tới việc bán con. Quyết định này khiến người vợ không ngừng khóc lóc, lo lắng. Giữa lúc ấy anh lại nhìn vợ và “chủm chỉm cười:
- Nầy, tôi coi mạ thằng Cu bây giờ hết đau bụng rồi thì phải?
- Đã đỡ, đỡ nhiều. Có lẽ tôi chỉ đau bụng xoàng thôi… bố hắn ạ!” [42, 61].
Cái cách tác giả “mở gút” khá nhẹ nhàng cùng với lối kể chuyện phẳng lặng khiến cái kết của câu chuyện giảm đi sức ám ảnh. Ở một số truyện ngắn khác, bên cạnh các sự kiện bên ngoài, tác giả cũng không quên khai thác các
biến cố tâm lí, những cơn thâm trầm trong cảm xúc nhân vật. Những cảm xúc này được bộc lộ khá thoải mái thông qua lối kể chuyện chủ quan – người kể là một nhân vật trong câu chuyện, đã làm cho cốt truyện trở nên dàn trải, thiếu sự cuốn hút. Chẳng hạn như trong truyện ngắn Con vú em, các sự kiện bên ngoài và sự kiện bên trong được gần như được đặt xen kẽ khiến mạch truyện bị kéo dài, cốt truyện không còn sự tinh nhọn, gay cấn nên cho nên câu chuyện giảm sức lôi cuốn.
Như vậy, về phương diện kiến tạo cốt truyện, Lưu Trọng Lư có xu hướng xem nhẹ những biến cố và hành động bên ngoài để hướng đến miêu tả, thể hiện những cảm nghĩ, đời sống nội tâm của nhân vật. Kiểu cốt truyện này khá giống với cốt truyện trong một số truyện ngắn như Hai đứa trẻ, Dưới bóng hoàng lan,… của Thạch Lam và Tỏa nhị kiều, Phấn thông vàng,… của Xuân Diệu.
Tuy nhiên, việc dẫn dắt câu chuyện bằng dòng cảm xúc của Lưu Trọng Lư thường khá tự do, thoải mái, tấm lòng ông thế nào ông thể hiện ra thế ấy nhiều lúc đã làm cốt truyện thiếu chặt chẽ, tinh lọc và giảm đi sức hấp dẫn.
3.2.2. Tạo dựng tình huống truyện
Gắn với việc tổ chức cốt truyện là việc xây dựng tình huống truyện.
Đọc truyện ngắn của Lưu Trọng Lư, ta thấy thường xuyên xuất hiện kiểu tình huống gặp gỡ. Tình huống này không nhằm thúc đẩy hành động nhân vật mà vai trò chủ yếu của nó là khơi nguồn, châm ngòi cũng như lí giải những nguyên cớ, nguồn cơn của những tâm trạng, những biến thái của tinh thần nhân vật. Chẳng hạn như ở Con chim sổ lồng, việc gặp gỡ thằng bé bán báo đã đánh đọng trong tâm lí thằng Cạc cái ước muốn “vượt lồng cho được”. Ở Cô bé hái dâu, Tình trong giây lát, Một lần tôi đi qua, lần gặp gỡ đầu tiên, dù gián tiếp, thoáng qua, cũng đã khơi mở trong tâm tư các chàng trai biết bao
xúc cảm rung động, mơ tưởng, yêu thương. Ở Khỏi truông, việc gặp lại Vân đã làm sống dậy trong Bình bao kỉ niệm thuở học trò: “quãng đời niên thiếu diễn lại trong trí tôi như một đoạn phim rõ rệt”; đã làm trổi dậy trong họ những xao động yêu thương: “đôi môi nồng nàn của tôi như muốn tìm cái làn da mát rượi của nàng. Nàng vẫn không nói gì… Và hình như những giọt nước mắt đã thấm qua vai áo tôi, và rỉ lạnh đến da thịt tôi” ; đồng thời đem lại cho họ nhiều day dứt: “Tôi tưởng như nàng suốt đời phải nói với chồng cái thứ giọng nhỏ nhẹ của một người ăn năn, một người biết tội mình… Dầu chồng nàng không hay biết gì chuyện đó, nhưng số phận đã định rằng nàng từ đấy sẽ là người đau khổ đến trọn đời” [42, 137-,142]. Hay trong Sầm sơn vui thú biết bao, ba người bạn thân thiết cùng đi chơi với nhau rất vui vẻ. Giữa chuyến đi họ gặp một cô thiếu nữ. Họ chủ ý mời cô gái đi cùng xe. Từ lúc cô gái bước lên xe, trong tâm trí của ba người đàn ông bắt đầu nảy sinh sự tranh cạnh, giận hờn vì ai cũng muốn được ngồi cùng và chiếm được tình cảm của cô gái.
Tình huống gặp gỡ có khi diễn ra vào một thời khắc đặc biệt, là thời khắc mà ngoại cảnh như len vào hồn người gợi bao nỗi bâng khuâng. Chẳng hạn như đêm trăng lạnh trong Ly Tao tuyệt vọng, buổi chiều tà trong Cô bé hái dâu, một ngày đầu thu trong Một lần tôi đi qua. Có khi nó bắt đầu từ một sự việc bình dị mà ta vẫn gặp trong cuộc sống, chẳng hạn như một chuyến đi thăm bạn trở về bằng tàu tốc hành trong Chân ái tình, một lần đến cửa hàng sách sách trong Tình trong giây lát, một chuyến đi chơi Sầm Sơn trong Sầm Sơn vui thú biết bao, hay một chuyến đi công tác trong Khỏi truông. Song tựu trung lại, nó đã tạo ra được một duyên cớ, một bối cảnh, một không khí thích hợp vây quanh nhân vật để mở ra cánh cửa bí ẩn của cảm xúc, cảm giác và cõi lòng nhân vật. Đó chính là hiệu ứng to lớn của tình huống gặp gỡ trong truyện ngắn Lưu Trọng Lư. Nó tỏ ra phù hợp với cốt truyện tâm lí trong truyện ngắn của ông.