Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mười lẻ một đêm của Hồ Anh Thái
3.2. Xây dựng nhân vật qua tình huống
Trước hết ta cần hiểu thế nào là tình huống. Tình huống là sự diễn biến của tình hình, về mặt cần phải đối phó [11; 1236].
Nguyễn Minh Châu thì cho rằng: “Tình huống là cái tình thế xảy ra trong truyện, là một khoảnh khắc mà trong đó sự sống hiện lên rất đậm đặc, là khoảnh khắc chứa đựng cả một đời người.” [7; 122].
Tình huống còn được hiểu là mối quan hệ đặc biệt giữa nhân vật này với nhân vật khác, giữa nhân vật với hoàn cảnh và môi trường sống.
Trần Thị Nguyệt 50 K32C - Ngữ Văn Như vậy, tình huống là cái tình thế xảy ra trong truyện, nó như một động lực để thúc đẩy diễn biến của câu chuyện. Nó góp phần làm sáng tỏ và thể hiện sâu sắc chủ đề, tư tưởng của tác phẩm. Đồng thời qua tình huống, nhân vật xuất hiện, bộc lộ rõ tâm trạng, tính cách, bản chất hay thân phận của mình.
Có nhiều loại tình huống được các nhà văn sử dụng khi sáng tác. Với mỗi nhà văn lại thể hiện cá tính, sự sáng tạo của mình trong việc xây dựng tình huống truyện. Tình huống truyện có đặc sắc, độc đáo còn tuỳ thuộc vào tài năng của mỗi nghệ sĩ.
Với Hồ Anh Thái, tình huống truyện trong các sáng tác được anh xây dựng rất phong phú và độc đáo. Đó là tình huống đời thường được anh sử dụng nhiều trong các truyện ngắn. Nó giúp nhà văn phản ánh được một hiện thực ngổn ngang, bề bộn của cuộc sống, cũng như phác hoạ thành công chân dung của nhiều kiểu người trong xã hội hiện tại. Đó còn là tình huống tương phản có trong hai tập truyện Tự sự 265 ngày và Bốn lối vào nhà cười. Bên cạnh đó còn có những tình huống luận đề. Nhà văn đưa ra tình huống đó để bàn luận, đánh giá về một vấn đề nào đó của cuộc sống. Tình huống luận đề xuất hiện trong nhiều truyện ngắn như: Mảnh vỡ của đàn ông, Thi nhân, Đàn kiến, Lằn ranh giới, Đến muộn, Kiếp người đi qua, … Trong tiểu thuyết: Người đàn bà trên đảo, Trong sương hồng hiện ra, Cõi người rung chuông tận thế, … còn có kiểu tình huống giả tưởng.
Còn tiểu thuyết Mười lẻ một đêm bắt đầu bằng tình huống: “Có một người đàn ông và một người đàn bà bị nhốt trong một căn hộ trên tầng sáu suốt mười một ngày đêm. Mười lẻ một đêm. Và mười lẻ một ngày.” [14; 7].
Đó là hai người nửa bạn nửa tình thời trẻ, “đúng ra đây là một tình bạn khá lạ lùng” [14; 8]. Rồi họ xa nhau, mỗi người có một gia đình riêng của mình.
“Hơn mười năm mới gặp lại và lần đầu tiên họ muốn trao thân cho nhau” [14;
Trần Thị Nguyệt 51 K32C - Ngữ Văn 8]. Nhưng họ là những người có vị thế trong xã hội nên cần có một nơi bí mật để làm “chuyện ấy”. Và họ nghĩ đến việc mượn căn hộ chung cư chất lượng cao của một người bạn độc thân - hoạ sĩ Chuối Hột. Để tránh bà mẹ ở căn hộ bên cạnh sang “quấy phá”, anh bạn hoạ sĩ tốt bụng đã “khoá cửa từ bên ngoài làm như đi vắng”, hẹn “chiều nay tớ về sẽ giải phóng cho hai đồng đội, hai đồng đội vui vẻ nhé” [14; 8]. Nhưng anh ta đi luôn. Trong tình huống “bị nhốt”, không thể thoát ra ngoài lại chẳng còn cái gì để ăn, đói xanh mắt, không kể cho nhau nghe chuyện mình, chuyện người, chuyện đời, … thì người đàn ông và người đàn bà còn biết làm gì ngoài việc ái tình mà họ chỉ định làm trong có một ngày, để trả nợ tình xưa. Chỉ có một tình huống trớ trêu ấy mà cả một không gian xã hội rộng lớn đã mở ra theo những trải nghiệm quá khứ của nhân vật người đàn ông, người đàn bà. Qua những câu chuyện họ kể, hàng loạt các nhân vật khác xuất hiện - đại diện của đủ mọi loại người, hạng người trong xã hội hiện đại. Đó là những nhân vật như hoạ sĩ Chuối Hột, bà mẹ, cô bạn thân, ông Víp, thằng bé hàng xóm (Vị cứu tinh sành điệu), thằng Cá, Mađam,… Bằng tình huống “bị nhốt”, tác giả Mười lẻ một đêm đã phanh phui những cái lẽ ra không có quyền tồn tại song lại nghiễm nhiên đang tồn tại trong cuộc sống. “Mặt khác, nhà văn cũng buộc người đọc phải nhận thức một sự thật: Cuộc sống hiện tại đều ngổn ngang, các giá trị cần phải được nhìn nhận lại và để có một trật tự tương đối sẽ phải mất không ít thời gian và nỗ lực cho nó.” [9]. Bằng tình huống “bị nhốt” (một cách tình nguyện), các nhân vật từ từ xuất hiện một cách gián tiếp với tất cả những đặc điểm tiêu biểu nhất. Đây cũng là dịp để cho hai nhân vật “bị nhốt” tự nhìn lại chính mình, con người mình. Bằng cách tạo tình huống để nhân vật xuất hiện như vậy là rất sáng tạo, tạo nên sự khách quan, để người đọc tự chiêm nghiệm về cuộc đời.