Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Mười lẻ một đêm của Hồ Anh Thái
3.4. Bút pháp trào lộng, giễu nhại
Bút pháp là cách thức hành văn, dùng chữ, bố cục, cách sử dụng các phương tiện biểu hiện để tạo thành một hình thức nghệ thuật nào đó. ở đây bút pháp cũng tức là cách viết, lối viết [3; 29]. Còn trào lộng được hiểu là có tính chất chế giễu, để đùa cợt gây cười [11; 1270]. Giễu tức là nói ra, đưa ra để đùa bỡn, châm chọc hoặc đả kích [11; 501].
Bút pháp trào lộng, giễu nhại đã được khá nhiều nhà văn của chúng ta sử dụng thành công, tiêu biểu phải kể đến Vũ Trọng Phụng với tiểu thuyết Số Đỏ nổi tiếng. Sau đó một thời gian dài, văn học Việt Nam lại quá nghiêm trang. Bởi trong điều kiện đất nước có chiến tranh thì thiên chức của nhà văn lúc này là phản ánh cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc. Vì thế mà các sáng tác phải nghiêm túc, mang tính sử thi. Đến nay thì sự xuất hiện của bút pháp trào lộng, giễu nhại ngày càng nhiều, đặc biệt là trong tiểu thuyết. Có thể nói Thời xa vắng (Lê Lựu), Thiên sứ (Phạm Thị Hoài), Cõi người rung chuông
Trần Thị Nguyệt 54 K32C - Ngữ Văn tận thế và Mười lẻ một đêm (Hồ Anh Thái), Thượng đế thì cười (Nguyễn Khải), T. mất tích (Thuận)…là những sáng tác sử dụng bút pháp trào lộng, giểu nhại thành công.
Với tiểu thuyết Mười lẻ một đêm, Hồ Anh Thái khiến cho độc giả cười hết đợt này sang đợt khác. Tên cuốn tiểu thuyết khiến ta nhớ đến truyện Nghìn lẻ một đêm mà người Ba Tư đã công hiến cho nhân loại. Với trí tưởng tượng vô cùng phóng túng, họ đã kể những câu chuyện nhiều khi bất chấp lôgic đời sống thực tế. Mười lẻ một đêm cũng có sự phóng túng trong tưởng tượng của nhà văn, lại có cả lối bố cục liên tiếp mở ra những câu chuyện, và nhiều khung cảnh sống khác nhau. Nhưng đây là cuộc sống Việt Nam hiện tại chứ không phải là thế giới cổ tích Ba Tư xưa. Cũng khác với các nhân vật cổ tích, nhân vật trong Mười lẻ một đêm là những mẫu người nghịch dị, lố bịch trong cuộc sống nước ta đầu thế kỉ XXI.
Phần lớn các nhân vật trong tiểu thuyết Mười lẻ một đêm đều được tác giả xây dựng bằng bút pháp trào lộng, giễu nhại. Hồ Anh Thái đã đặc biệt chú tâm, phóng đại những yếu tố gây cười ở nhân vật để tạo nên tiếng cười trào lộng, đả kích. Ngay từ cách đặt tên cho nhân vật: Họa sĩ Chuối Hột, Vị cứu tinh sành điệu, Mađam, bà Cá Voi, giáo sư Xí (Một), giáo sư Khỏa (Hai),... đã tạo nên ấn tượng rất hài hước. Đó là những cái tên – những cụm từ rất “hiện đại”. Nó không chỉ gợi được bản chất của nhân vật mà còn thể hiện cái đáng cười. Tính trào lộng, giễu nhại còn có ở các chi tiết nghệ thuật thể hiện nhân vật. Chi tiết họa sĩ Chuối Hột khỏa thân trồng cây chuối ở góc nhà trong khi cửa nhà đang mở; giáo sư Một thích “đái đường” ở khu quần tượng; giáo sư Hai có bệnh cười mãi không thôi, cười liên hồi mà không trả lại cái chân cho cô sinh viên;... là những chi tiết gây cười đầy chất giễu nhại. Tình huống người đàn ông và người đàn bà “bị nhốt” là một duyên cớ thú vị để từ đó cả một “đời cười” được mở ra.
Trần Thị Nguyệt 55 K32C - Ngữ Văn Bút pháp trào lộng, giễu nhại còn “ám ảnh” cả vào giọng điệu của nhà văn. “Giọng văn ở đây là kiểu giọng phát ngôn tưng tửng, nó được xuyên thấm bởi tính bỡn cợt, giễu nhại.” [9]. Hồ Anh Thái cứ thản nhiên thể hiện cái hài hước ở nhân vật mà không kèm theo bất kì lời bình luận, đánh giá nào.
Những đặc điểm ở nhân vật tự nó bộc lộ cái hài hước, nghịch dị. Cảm nhận, đánh giá như thế nào là ở mỗi độc giả. Đó cũng chính là cái khéo léo, tài tình và độc đáo của Hồ Anh Thái. Đặc biệt trong tiểu thuyết Mười lẻ một đêm, Hồ Anh Thái chủ yếu thể hiện những yếu tố gây cười ở những nhân vật trí thức.
Vì thế mà cái lố bịch, quái đản, khác người của nhân vật càng trở nên đáng cười, đáng giễu hơn. Họ là những nhà văn hóa lớn, họa sĩ, quan chức cấp cao,... nhưng lại có những hành động phi văn hóa thậm chí rất quái dị. Chính cái mâu thuẫn đó đã tạo nên tiếng cười trào lộng, giễu nhại ở nhân vật sâu sắc hơn.
Bên cạnh cái cười cợt, đáng giễu nhại đôi khi Hồ Anh Thái còn pha thêm chút trữ tình nhẹ nhàng. Đặc biệt là ở câu chuyện về thằng Cá tật nguyền. Độc giả đang cười bỗng lắng lại lòng đầy ưu tư, thương cảm trước số phận mong manh cùng những giấc mơ cổ tích trong sáng của thằng Cá. Như vậy, có thể nói trong tiểu thuyết Mười lẻ một đêm có cả cái bi và cái hài.
Song trong đó cái hài hước, giễu nhại giữ vai trò chủ đạo.
Như vậy bút pháp trào lộng, giễu nhại đã giúp Hồ Anh Thái thể hiện được bản chất lố bịch, nghịch dị ở nhân vật một cách hài hước, hóm hỉnh. Cả một thế giới người ngổn ngang, chồng chéo với rất nhiều yếu tố trào lộng, giễu nhại là bức tranh cuộc sống trong Mười lẻ một đêm. Quả thật với tiểu thuyết này và Cõi người rung chuông tận thế, Hồ Anh Thái đã “xem đời sống như những mảnh vỡ, thể hiện tinh vi nỗi hoang mang của con người về con người và cái lộn xộn, phi lý, nhố nhăng của thời buổi” [15].
Trần Thị Nguyệt 56 K32C - Ngữ Văn Nói tóm lại, để xây dựng được một thế giới nhân vật khá sinh động và phong phú, Hồ Anh Thái đã sử dụng khá nhiều những biện pháp nghệ thuật độc đáo. Tiêu biểu phải kể đến các biện pháp nghệ thuật như: Cách đặt tên nhân vật; xây dựng nhân vật qua tình huống; xây dựng nhân vật qua chi tiết gợi bản chất; bút pháp trào lộng, giễu nhại. Sự dung hợp tài tình những nghệ thuật xây dựng nhân vật này đã góp phần làm nên thành công cho tiểu thuyết Mười lẻ một đêm nói riêng và khẳng định tài năng văn chương của Hồ Anh Thái nói chung.
Trần Thị Nguyệt 57 K32C - Ngữ Văn