CHƯƠNG 1: TỔ CHỨC NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT NHÂN VẬT CỦA THỜI ĐẠI CHÚNG TA
1.3. Tổ chức nhân vật
Để tổ chức xây dựng thành công một nhân vật văn học, nhà văn phải có khả năng đồng cảm, phát hiện những đặc điểm bền vững ở nhân vật. Điều này đòi hỏi nhà văn phải hiểu đời hiểu người. Nhưng có một điều không kém phần quan trọng là nhà văn phải miêu tả, khắc họa nhân vật ấy sao cho có sức thuyết phục mạnh mẽ đối với người đọc. Đây là những vấn đề liên quan trực tiếp đến những biện pháp xây dựng nhân vật trong tác phẩm văn học. Có nhiều biện pháp khác nhau trong việc xây dựng nhân vật. Ở đây chúng tôi chỉ xét một số biện pháp chung chủ yếu nhất đó là: nghệ thuật tả, nghệ thuật kể, nghệ thuật đối thoại, nghệ thuật độc thoại nội tâm. Thông qua các biện pháp nghệ thuật này chân dung các nhân vật hiện lên rất rõ nét và sinh động hơn.
Cùng với nghệ thuật tả thì nghệ thuật kể cũng được Lecmontov thể hiện thành công trong việc xây dựng nhân vật.
Kể là phương thức cơ bản của loại hình tự sự. Thuật ngữ “kể” nhiều khi còn được thay thế bởi các thuật ngữ khác: “trần thuật”, “kể chuyện”. Về cơ bản những thuật ngữ trên có nội hàm ý nghĩa giống nhau. Tùy từng hoàn cảnh sử dụng mà người ta có thể sử dụng thuật ngữ này hay thuật ngữ khác.
Theo Từ điển tiếng Việt - Hoàng Phê “ kể là nói có đầu có đuôi sao cho người khác biết” [11, 485].
Thực chất kể là một hoạt động sáng tạo của nhà văn, cụ thể là các hình thức trần thuật lại các sự kiện, biến cố xảy ra trong quá trình phát triển của đối tượng, làm cho tác phẩm trở thành dòng chảy của các sự kiện, biến cố. Qua biện pháp kể, quan hệ giữa các nhân vật được xâu chuỗi, nối kết một cách lôgic với nhau. Trong tác phẩm có nhiều cách kể, có thể kể theo trình tự thời gian hoặc xáo trộn trình tự thời gian, có thể nhà văn trực tiếp làm người kể chuyện, cũng có thể để nhân vật kể chuyện. Chính nghệ thuật kể là một nhân tố quan trọng để phản ánh cá tính sáng tạo của nhà văn.
23
Trong Nhân vật của thời đại chúng ta của Lermontov, lời kể vận động không theo trình tự phát triển của tự nhiên của sự kiện mà theo sự sắp xếp lại trong một trình tự đặc biệt từ khách quan đến chủ quan, từ điểm nhìn của tác giả đến điểm nhìn của nhân vật, làm nổi bật cốt truyện ý thức, khắc họa sự phát triển của tính cách, tâm lí nhiều hơn là số phận nhân vật.
Chính sự chuyển đổi, luân phiên vai trò của những người kể chuyện khác nhau không theo trình tự thời gian làm nên nét độc đáo tiểu thuyết Nhân vật của thời đại chúng ta và khắc họa sâu hơn những nét tâm lí của các nhân vật ứng với mỗi kiểu loại nhân vật.
Thoạt đầu đọc Nhân vật của thời đại chúng ta, người đọc có cảm giác đây chỉ là một câu chuyện rời rạc, được lắp ghép bởi những câu chuyện nhỏ. Đọc kĩ mới phát hiện ra kết cấu độc đáo của tác phẩm. Tất cả các biến cố, sự kiện đều được xâu chuỗi với nhau một cách hợp lí, lôgic, và đều xoay quanh nhân vật Pêtsôrin.
Tác phẩm gồm năm phần. Theo diễn biến của sự việc, tuần tự theo thời gian phải được sắp xếp như sau:
1. Taman
2. Công tước tiểu thư Mêri 3. Bela
4. Người theo thuyết định mệnh 5. Macxim Macximich
Theo trình tự sắp xếp trên có thể hiểu nội dung cốt truyện như sau:
Pêtsôrin là một sĩ quan quân đội đi phục vụ ở Capcadơ. Trên đường tới nhiệm sở dừng chân nghỉ ở Taman, anh tình cờ khám phá ra một ổ buôn lậu. Vì tính tò mò, thích mạo hiểm làm anh “suýt chết”. Tham gia chiến đấu một thời gian, Pêtsôrin được đi nghỉ điều dưỡng ở vùng suối nước khoáng Piatigorxkơ. Ở đây anh tình cờ gặp lại Vêra – người con gái đã từng yêu anh say đắm, cũng trong khoảng thời gian này, Pêtsôrin gặp và quyến rũ công tước tiểu thư Mêri dù không yêu cô ta.
Anh can dự vào một cuộc quyết đấu và đã bắn chết Grusnhitxki. Do việc lôi thôi này, Pêtsôrin bị điều đến pháo đài N do Macxim Macximich cai quản. Đến đây, Pêtsôrin khôn khéo mượn tay Adamat bắt cóc cô gái xinh đẹp Bela về chung sống.
24
Đổi lại anh giúp Adamat ăn cắp ngựa của Kazbich. Để trả thù, Kazbich đã giết chết Bela. Pêtsôrin buồn bã bỏ pháo đài mười lăm ngày đến một làng Kôdắc chơi và đánh cuộc với Vulich. Vulich thắng cuộc nhưng lại chết vì một tên lính kôdắc say rượu. Pêtsôrin bắt sống được tên say rượu đó. Đây là câu chuyện “Người theo thuyết định mệnh”. Năm năm sau, Macxim Macximich gặp lại Pêtsôrin thì lúc này biết được anh đã giải ngũ và đang trên đường du lịch đến Ba tư. Cuối cùng Pêtsôrin chết khi ở Ba Tư về.
Nội dung câu chuyện được hiểu là thế, song Lecmontov đã sắp xếp các sự kiện không theo trật tự thời gian tuyến tính mà sắp xếp như sau:
1. Bela
2. Macxim Macximich 3. Taman
4. Công tước tiểu thư Mêri 5. Người theo thuyết định mệnh
Người đọc biết đến nhân vật Pêtsôrin lần đầu tiên không phải qua lời kể của Lecmontov mà qua lời kể của Macxim Macximich khi ông kể cho nhân vật xưng tôi nghe về thiên tình sử của Pêtsôrin với Bela (phần 1. Bela). Macxim Macximich là người trực tiếp sống cùng với Pêtsôrin trong một khoảng thời gian khá dài ở pháo đài N (khi ấy Pêtsôrin là cấp dưới của ông). Trong câu chuyện kể của Macxim Macximich thì ông vừa là người kể chuyện, đồng thời vừa tham gia có mặt trực tiếp vào chuyện kể ấy. Qua lời kể của Macxim Macximich, chúng ta phần nào biết được những nét tâm lí, tính cách, ngoại hình của con người được coi là “Một anh hùng thời đại”. Khi kể cho nhân vật “tôi” nghe về câu chuyện của Bela, Macxim Macximich đã chú ý miêu tả ngoại hình, cũng như tính cách, chủ yếu xoay quanh câu chuyện tình yêu đáng buồn của nàng từ đó bộc lộ nỗi đau xót và thương cảm.
Ông đã tỏ rõ thái độ yêu mến của mình đối với nguời con gái đáng thương này một tình cảm thiêng liêng, coi nàng như đứa con của mình.
Mượn hình thức “nhân vật kể chuyện”, Lermontov đã tạo ra cho người đọc những hình dung ban đầu về ngoại hình, tâm lí, tính cách của nhân vật, câu chuyện
25
mà Macxim Macximich kể lại được một nhà văn chuyên ghi bút kí kể lại cho chúng ta nghe nên đảm bảo được tính khách quan cho câu chuyện kể về nhân vật Pêtsôrin
Sang phần 2 (Macxim Macximich) điểm nhìn được dịch chuyển từ Macxim Macximich sang nhân vật xưng tôi. Nếu ở phần 1 (Bela) cả người đọc và nhân vật xưng tôi biết đến Pêtsôrin qua lời kể của viên thượng úy già, thì ở phần này nhân vật xưng tôi có dịp được trực tiếp gặp gỡ và miêu tả tỉ mỉ, kĩ lưỡng hơn về ngoại hình, hành vi, cử chỉ của “một anh hùng thời đại” cho thấy tính khách quan, trung thực, chính xác.
Qua sự quan sát tỉ mỉ, tinh tường và khả năng phân tích của người kể chuyện (nhân vật xưng tôi), những nét về ngoại hình, tâm lí, tính cách của nhân vật trung tâm hiện lên rõ ràng và sinh động trong sự hình dung của bạn đọc. Người kể chuyện có dịp đươc chứng kiến tận mắt thái độ dửng dưng, lạnh nhạt của “con người thừa” đối với ông già Macxim Macximich đôn hậu, giàu tình cảm.
Ba chương sau của cuốn tiểu thuyết, Lermontov để cho Macxim Macximich và nhân vật xưng tôi rút lui, nhà văn chuyển điểm nhìn vào Pêtsôrin thông qua cuốn nhật kí của nhân vật. Trong phần này Pêtsôrin vừa là người kể chuyện vừa là nhân vật chính của hầu hết các câu chuyện, tất cả các nhân vật như: Mêri, Vêra, Vulich đều được nhìn nhận và đánh giá qua con mắt của Pêtsôrin. Trong ba chương nhật kí này người đọc được tiếp cận trực tiếp với nội tâm nhân vật thông qua việc anh thẳng thắn “bóc mẽ”, tự “mổ xẻ” mình trên trang giấy.
Việc sử dụng hình thức nhật kí không còn xa lạ với văn học đương thời, nó tạo ra sự độc đáo và hấp dẫn độc giả. Điều chắc chắn là tạo được sự tin cậy gần như tuyệt đối ở người đọc. Nhà văn đã khái quát hóa, điển hình hóa và cá tính hóa cao trong nghệ thuật xây dựng các nhân vật. Với sự luân phiên điểm nhìn trần thuật từ khách quan đến chủ quan, từ điểm nhìn của tác giả đến điểm nhìn của nhân vật cùng với lối kể chuyện độc đáo, khéo léo đã góp phần không nhỏ vào việc khắc họa thành công các kiểu nhân vật, nhất là nhân vật “con người thừa”.
Tiếp đó là nghệ thuật tả trong tác phẩm. Tả là một biện pháp nghệ thuật giữ vai trò quan trọng đối với các thể loại văn học. Theo Từ điển tiếng Việt - Hoàng
26
Phê: “Tả là diễn đạt bằng ngôn ngữ cho người khác có thể hình dung ra được một cách rõ nét” [11, 882].
Như vậy cũng giống như kể, tả cũng là một hoạt động sáng tạo của nhà văn, đòi hỏi phải khéo kết nối các từ ngữ, kiểu câu sao cho hiệu quả cuối cùng là đối tượng được hiện lên một cách sinh động trước sự hình dung của bạn đọc bằng nhiều giác quan càng tốt. Biện pháp này không chỉ giúp người đọc hình dung ra đối tượng mà còn cho thấy tính cách, tâm lí bên trong của nhân vật.
M.I.Lermontov là một trong những nhà văn Nga đã vận dụng thành công nghệ thuật tả vào xây dựng nhân vật của mình, giúp cho nhân vật hiện lên sống động, cụ thể trước mắt bạn đọc.
Khi xây dựng nhân vật, các nhà văn đều có ý thức tạo cho nhân vật của mình một ngoại hình độc đáo, riêng biệt. Với việc miêu tả ngoại hình nhân vật, nhà văn đã phần nào chỉ ra được những nét tính cách, trạng thái tâm lí của nhân vật đã được
“ngoại hóa” qua cử chỉ, vóc dáng, tư thế, nụ cười, ánh mắt,… Chân dung các nhân vật trong Nhân vật của thời đại chúng ta, đặc biệt là chân dung của nhân vật chính được miêu tả từ nhiều góc độ khác nhau qua lời kể của nhân vật xưng tôi và qua lời tả của các nhân vật khác trong truyện để làm nổi bật hình tượng kiểu “con người thừa”.
Pêtsôrin - nhân vật trung tâm của cuốn tiểu thuyết được miêu tả lần đầu tiên qua lời của Macxim Macximich. Ấn tượng ngoại hình của Pêtsôrin để lại trong lòng người lính già là “một thân hình mảnh dẻ, nước da xanh tái”, chỉ qua một số đồ vật
“bao nhiêu là đồ tư trang quý giá”, “bộ binh phục chỉnh tề”, “chiếc áo khoác mới tinh”, Macxim Macximich đã có những phỏng đoán ban đầu về con người này
“chắc phải là một tay giàu có”. Trong cảm nhận của ông thì Pêtsôrin là “ một cậu bé dễ thương” nhưng “hơi kì dị”. Chứng cớ là “khi cửa sổ bị gió thổi kêu lách cách thì anh ta lại rùng mình, người tái mét”; vậy mà “đi săn suốt ngày trời mưa và rét, ai nấy đều mệt lử, nhưng anh ta vẫn cứ nhởn nhơ như không”, Macxim Macximich đã có lần chứng kiến cảnh Pêtsôrin đơn độc chiến đấu với một con lợn rừng.
Qua lời miêu tả trên vừa cho thấy tính cách chất phác của người miêu tả, vừa cho thấy những nét mâu thuẫn trong tính cách, tâm lí của nhân vật được miêu tả, đồng thời cho thấy mối quan hệ vừa gần gũi vừa xa lạ của nhân vật.
27
Trong phần “Macxim Macximich”, chân dung Pêtsôrin hiện lên một cách toàn diện và hoàn chỉnh hơn qua lời miêu tả của nhân vật xưng tôi - người gần gũi hơn với Pêtsôrin cả về tính cách và nguồn gốc xuất thân. Ở phần này, người miêu tả sử dụng khá nhiều chi tiết để miêu tả bức chân dung của “Một anh hùng thời đại”.
Thoạt nhìn gương mặt Pêtsôrin, nhân vật xưng tôi chỉ đoán khoảng: “không quá hai mươi ba” nhưng sau đó lại cho rằng anh ta “đã ba mươi”, “anh có nụ cười trẻ con” và “da dẻ mềm mại như da phụ nữ, mái tóc hung và quăn tự nhiên ôm lấy vầng trán nhợt nhạt đầy vẻ cao quý, những đường nhăn trên trán lại chồng chéo lên nhau, tóc anh ta màu nhạt nhưng lông mày và ria mép lại đen giống như loài nhựa trắng lại có bờm và đuôi đen” [8, 86].
Lời miêu tả trên, một lần nữa lại cho thấy những nét tính cách đầy mâu thuẫn của người được coi là “Một anh hùng thời đại”.
Nếu Macxim Macximich chỉ nhìn thấy được những gì biểu hiện bên ngoài thì nhân vật xưng tôi với khả năng quan sát và phân tích của một nhà văn chuyên viết bút kí lại phát hiện ra được những điều còn ẩn dấu bên trong ngoại hình của Pêtsôrin đó là một đôi vai rộng trên một thân hình mảnh dẻ “sự biểu lộ của một thể chất cường tráng có thể chịu đựng được tất cả những khó khăn mệt nhọc của một cuộc đời chông gai, nay đây mai đó, thay đổi khí hậu luôn”. Đôi tay “dáng dấp của sự cẩu thả và biếng nhác” nhưng với hành động không khoa tay còn là dấu hiệu của một tính cách kín đáo.
Đôi tay đã để lại nhiều ấn tượng và suy nghĩ cho nhân vật xưng tôi, đó là đôi tay nhỏ nhắn, quý phái luôn được bao bọc trong đôi găng tay trắng tinh của bậc phong lưu. Nhân vật xưng tôi không giấu được sự kinh ngạc khi nhìn thấy những ngón tay gầy guộc và xanh xao lúc rút ra khỏi găng của Pêtsôrin. Chi tiết nhỏ cho thấy sự quan sát tinh tế, kĩ lưỡng của người miêu tả, vừa chỉ ra được tính chất “con người thừa” của “một anh hùng thời đại”. Đôi tay ấy biểu thị thói quen của con người không ưa lao động, luôn được ủ kín trong nhung lụa, thiếu sinh khí “dáng dấp của sự cẩu thả và lười biếng”. Không chỉ ở đôi tay mà toàn thân hình anh ta đều biểu hiện điều đó “người anh ta thẳng là thế mà lúc ngồi xuống ghế thì nó lại gập
28
cong xuống như người không xương sống; tư thế của toàn thân biểu thị anh ta bị thần kinh do lối sống quá buông thả” [8, 86].
Đôi mắt của một anh hùng thời đại được nhân vật xưng tôi dành nhiều thời gian và giấy mực hơn cả để miêu tả và phân tích, bình luận. Pêtsôrin có đôi mắt màu nâu nhưng điều đặc biệt là đôi mắt ấy chứa đựng những nét đối lập với tâm trạng nhân vật “đôi mắt ấy lại không cười ngay cả khi anh ta cười”, “đôi mắt ấy long lanh như có ánh lân tinh nhưng không phải là sự phản ánh một tâm hồn nhiệt tình hay một khối óc khoát hoạt mà là một thứ ánh giống như ánh thép bóng loáng chói lòa nhưng lạnh lùng, ánh mắt không nhìn chòng chọc nhưng xuyên thấu và nặng nề gây cảm giác khó chịu như một cuộc thẩm vấn trắng trợn và có thể coi là xấc láo” [8, 87].
Bằng việc đặc tả đôi mắt, Lermontov vừa cho thấy những nét mâu thuẫn trong tính cách vừa cho thấy tính “chất con người thừa” của nhân vật được miêu tả.
Dường như trong con người Pêtsôrin nỗi chán chường, hoài nghi cuộc sống luôn đè nặng lên tâm can và kèm theo đó là thái độ lạnh lùng, dửng dưng đến mức tàn nhẫn ác độc với cuộc sống xung quanh. Pêtsôrin không tìm thấy được một niềm vui nhỏ nhặt nào trong cuộc đời, anh phản ứng lại với thế giới mà mình tồn tại bằng đôi mắt
“thẩm vấn” và “xấc láo”.
Tiếp đến các nhân vật nữ trong tác phẩm cũng được Lermontov xây dựng thành công qua nghệ thuật tả.
Bela dưới con mắt của viên thượng úy già hiện lên thật mộc mạc, giản dị :
“Và quả thật cô nàng nom rất xinh: tầm vóc cao, mảnh dẻ, cặp mắt đen như con linh dương hướng về phía chúng tôi như nhìn thấu tận đáy lòng”. Rồi khi bị Pêtsôrin lạnh nhạt Bela trở nên ngày một tiều tụy: “Bela đang ngồi trên giường, trong bộ besmet bằng lụa đen, nom cô bé xanh xao và buồn rười rượi đến nỗi tôi phát sợ”.
Rồi “cô bé rõ là ngày một gầy đi, khuôn mặt nhỏ nhắn trở nên dài ngoẵng, đôi mắt to đã mất vẻ tinh anh…”. Chỉ vài chi tiết miêu tả cụ thể nhà văn đã khắc họa nỗi cô đơn, buồn tủi đang xâm chiếm trọn vẹn trong tâm hồn trong sáng của nàng. Đau xót hơn khi ta chứng kiến Bela từng ngày phải đối mặt với tử thần vì vết thương ở lưng quá lớn, quằn quại trong đau đớn Bela tỉnh lại ngất đi nhiều lần trong cơn mê sảng: