CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
2.2. Thời gian nghệ thuật
2.2.3. Tổ chức thời gian
2.2.3.2. Thời gian vận động phi tuyến tính
Đối lập với thời gian vận động tuyến tính là thời gian vận động phi tuyến tính.Tác phẩm văn chương là sản phẩm của nhà văn ở đó nhà văn lên một thế giới nhân vật và sự kiện tồn tại trong không gian và thời gian nghệ thuật nhất định. Thời gian đầu vào trong tác phẩm văn chương vẫn mang theo hơi thở đều đặn của thời gian khách quan vì cuộc sống luôn là ngọn nguồn của mọi cảm hứng nghệ thuật.
Tuy nhiên nếu như các tác giả đều tổ chức các sự kiện trong tác phẩm của mình theo trình tự - hôm qua- hôm nay- ngày mai thì thực sự nhàm chán biết bao và cái lối mòn ấy rồi cũng đến lúc người ta có thể nhắm mắt đi qua mà không vấp phải gì.
Chính vì thế mà các nhà văn ngày càng can thiệp nhiều hơn vào tiến trình thời gian khách quan và gia công xử lí theo ý đồ của mình.
Ý thức được điều này nhà văn Lecmontov không đi theo lối mòn, nhà văn đã vận dụng hết khả năng trong quá trình sáng tạo tác phẩm, xây dựng thời gian nghệ thuật mang màu sắc riêng biệt, độc đáo. Song hành với thời gian vận động theo tuyến tính là thời gian vận động phi tuyến tính.
Trong Nhân vật của thời đại chúng ta cốt truyện và kết cấu tác phẩm có độ lệch pha nhau nhưng tất cả các biến cố, sự kiện đều được xâu chuỗi với nhau một cách hợp lí, logic và đều xoay quanh nhân vật Pêtsôrin. Tác phẩm gồm năm phần.
Theo diễn biến của sự việc, tuần tự theo thời gian phải được sắp xếp như sau:
1. Taman
2. Công tước tiểu thư Mêri 3. Bela
4. Người theo thuyết định mệnh 5. Macxim Macximich
Nội dung cốt truyện được hiểu là thế, song Lecmontov đã sắp xếp các sự kiện không theo trật tự thời gian tuyến tính mà sắp xếp như sau:
1. Bela
2. Macxim Macximich 3. Taman
55 4. Công tước tiểu thư
5. Người theo thuyết định mệnh
Điều này đã tạo nên nét riêng biệt trong kết cấu nghệ thuật của tác phẩm, làm cho dòng tâm tư của nhân vật ở quá khứ, hiện tại xuất hiện cùng một lúc, không bị ngăn cách, liên tục như dòng chảy. Dòng kí ức cứ chảy luân phiên và chuyển tiếp giữa hai bờ quá khứ và hiện tại, gắn với đó là sự chuyển ngôi của người kể chuyện.
Ở đây ngôi kể có sự luân phiên, chuyển đổi cho nhau lúc là người kể chuyện, lúc là Macxim Macximich và cuối cùng là Pêtsôrin, đồng thời kéo theo đó là sự thay đổi về mặt thời gian.
Hiện tại gắn với người kể chuyện trong hành trình đi chu du và viết bút kí của mình, vô tình đã gặp được Macxim Macximich đi cùng đường. Quá khứ lại gắn với câu chuyện kể của Macxim Macximich. Quay ngược thời gian, nhớ về những năm tháng xưa sống cùng nhau trong pháo đài, Macxim Macximich không khỏi ngậm ngùi kể lại: “Hồi ấy cách đây đã gần năm năm”; “buổi tối hôm ấy”; “thế rồi một hôm…”. Cứ thế họ kể cho nhau nghe trong suốt chặng đường đi gắn liền với nó là sự chuyển tiếp và đồng hiện của quá khứ và hiện tại, không cần qua một bước trung gian nào, mà nó chồng chất lên nhau trong kí ức của nhân vật.
Cuốn nhật kí của Pêtsôrin cũng hướng người đọc về với quá khứ qua những câu chuyện được anh ghi chép kể lại, trong đó Pêtsôrin tự bộc bạch, tự nhận xét và đánh giá về mình.
Như vậy thời gian trong tiểu thuyết Nhân vật của thời đại chúng ta được tổ chức theo một kết cấu độc đáo đó là: thời gian vận động tuyến tính theo câu chuyện kể tuần tự nhiên và thời gian vận động phi tuyến tính theo cách sắp xếp các sự kiện trước sau, quá khứ - hiện tại lồng ghép, đảo lộn với nhau. Cách tổ chức như vậy giúp cho người đọc hứng thú và tò mò muốn đi tìm hiểu những sự việc tiếp theo.
*Tiểu kết
Như vậy, qua việc khảo sát và phân tích các kiểu không gian, chúng tôi nhận thấy không gian trong tiểu thuyết phong phú đa dạng, được nhìn từ nhiều chiều của tác giả, được soi chiếu từ nhiều góc độ với đầy đủ những chiều kích khác nhau và
56
tương ứng với mỗi chiều kích là những ẩn dụ nghệ thuật của tác giả. Không gian nghệ thuật bộc lộ cái nhìn tích cực của một ngòi bút thiên tài luôn trăn trở, ưu tư trước những biến động không thể lường trước của cuộc sống, con người.
Bên cạnh không gian nghệ thuật đa dạng, Lecmontov đã xử lí thời gian nghệ thuật rất ấn tượng và mới mẻ với những kiểu thời gian độc đáo: thời gian thực tại, thời gian tâm lí. Trong đó, các dòng thời gian tâm lí đều xoay quanh nhân vật chính Pêtsôrin để làm nổi bật tính cách và kiểu con người của nhân vật. Có thể nói thời gian là hình tượng nghệ thuật giúp nhà văn chỉ đúng bản chất của thế giới hiện thực con người đang sống, từ đó nhà văn bộc lộ tư tưởng, ý niệm và bày tỏ mong muốn của mình trước thực tại nghiệt ngã đó.
57 KẾT LUẬN
Nhân vật của thời đại chúng ta là một trong những tiểu thuyết tâm lí đầu tiên của văn học Nga thế kỉ XIX, đồng thời đó là đỉnh cao sáng tác của Lecmontov. Tác phẩm biểu hiện thái độ không hòa giải với thực tại Nga đương thời, thái độ phản kháng trật tự hiện hành của Nicôlai I, nêu lên những bi kịch tinh thần của thanh niên Nga những năm 30, khi mà những mặt tiêu cực lấn át những mặt tích cực; học chưa tìm về với nhân dân, chưa đứng vào đội ngũ những người chiến sĩ cách mạng, họ còn nhiều lúng túng bế tắc và thành những con người ích kỷ, những “con người thừa” đáng phê phán.
Khi triển khai nghiên cứu kết cấu nghệ thuật tác phẩm Nhân vật của thời đại chúng ta, chúng tôi chỉ tập trung vào hệ thống nhân vật, cách tổ chức không gian và thời gian nghệ thuật. Đây là những phương diện quan trọng để cấu thành tác phẩm.
Tác phẩm với dung lượng truyện vừa và số lượng nhân vật không quá nhiều nhưng lại có khả năng bao quát hiện thực vô cùng rộng lớn. Khi giải quyết đề tài chắc chắn có nhiều vấn đề mà chúng tôi không thể bao quát hết được, song chúng tôi cũng hi vọng công trình của mình sẽ là một đóng góp nhỏ bé vào việc nghiên cứu nhà văn Lecmontov ở Việt Nam.
Về hệ thống nhân vật, trong chương 1 của khóa luận chúng tôi đã chỉ ra cách tổ chức và khắc họa nhân vật của nhà văn. Các nhân vật được phân chia theo quan điểm sống, vị trí xã hội và sự phát triển nội tại trong tính cách có các kiểu loại: nhân vật con người thừa, những người phụ nữ bi kịch, nhân vật sĩ quan quân đội, người theo thuyết định mệnh… Trong đó chúng tôi nhận thấy tác giả tập trung xây dựng hình tượng nhân vật “con người thừa”. Qua đó thấy được sự kế thừa và phát triển của Lecmontov trong việc xây dựng hình tượng “con người thừa” của Puskin, đồng thời làm rõ hơn quan điểm của nhà văn khi xây dựng nhân vật. Nhà văn xây dựng hình tượng nhân vật của mình trên cả hai bình diện: chân dung và tâm lí nhân vật.
Thông qua những biện pháp nghệ thuật chủ yếu như: tả, kể, đối thoại và độc thoại nội tâm… Nhờ vậy, các nhân vật hiện lên khách quan, sống động như những bản
58
sao của thế giới thực. Lecmontov muốn xây dựng một tính cách điển hình. Nhân vật được khái quát hóa sâu sắc từ nhiều người chứ không phải từ một người, đồng thời lại cá biệt hóa sâu sắc thành một chân dung riêng Pêtsôrin.
Một phương diện nữa của kết cấu là vấn đề tổ chức không gian và thời gian.
Ở chương 2 chúng tôi một lần nữa khẳng định tài năng và đóng góp của Lecmontov- người kế tục xuất sắc Puskin với văn xuôi tâm lý Nga đầu tiên thế kỉ XIX thông qua tìm hiểu kết cấu độc đáo của không gian và thời gian nghệ thuật. Ở cách tổ chức không gian, chúng tôi chủ yếu đi sâu vào khai thác không gian hiện thực và không gian tâm lí, ở đây không gian có sự đan xen lồng ghép giữa các mảng với nhau, cùng với đó là sự vận động của không gian đã tạo nên một bức tranh thiên nhiên hoành chỉnh, sống động trước mắt bạn đọc đồng thời cũng bộc lộ tầm nhìn, tư tưởng của tác giả về thế giới thực tại, thể hiện tiếng cười méo mó trước hiện thực xã hội Nga đương thời.
Cách tổ chức thời gian nghệ thuật cũng là một phương diện đặc sắc trong hình thức nghệ thuật. Thời gian nghệ thuật trong tác phẩm được chúng tôi đề cập đến trong hai bình diện: thời gian thực tại, thời gian tâm lí cùng với đó là sự vận động tuyến tính và phi tuyến tính của thời gian đã tạo nên một dòng chảy xuyên suốt trong ý thức của nhân vật.
Như vậy, Nhân vật của thời đại chúng ta với kết cấu sinh động về nhân vật, không gian và thời gian đã khẳng định được những sáng tạo mang dấu ấn riêng của M.I. Lecmontov. Lecmontov chẳng những đặt cơ sở cho nghệ thuật miêu tả tâm lí, cho những nhà văn tâm lí như Tônxtôi, Sêkhôp sau này mà còn đặt thêm những nền móng vững chắc cho văn xuôi Nga non trẻ sẽ phát triển rực rỡ trong tương lai.
Gôgôn nói: “ở nước ta chưa có ai lại viết văn xuôi chính xác, đẹp đẽ và ngát thơm như thế”. Nửa thế kỉ sau Sêkhôp lại nói: “tôi chưa thấy thứ ngôn ngữ nào hay hơn ngôn ngữ của Lecmontov”. Những bậc thầy về văn xuôi ấy đều thừa nhận tài năng và sự đóng góp của Lecmontov.
Hiện nay tên tuổi của Lecmontov ngày càng quen thuộc với độc giả Việt Nam. Nhiều tác phẩm của ông đã được dịch ra Tiếng Việt. Nghiên cứu tìm hiểu
59
“Kết cấu nghệ thuật” trong Nhân vật của thời đại chúng ta là một việc làm cần thiết góp phần khẳng định giá trị tác phẩm và tài năng của tác giả. Với khóa luận này, chúng tôi mong muốn góp một phần nhỏ bé vào việc nghiên cứu Lecmontov song trình độ có hạn và thời gian chưa cho phép khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót khi trình bày, giải quyết vấn đề. Vì vậy, chúng tôi rất mong được sự góp ý chân thành của thầy cô và các bạn.