CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
2.1. Không gian nghệ thuật
2.1.2. Không gian tâm lý
Không gian tâm lý được tạo ra do dòng ý thức bên trong của nhân vật, thường gắn với hồi ức, tưởng tượng, giấc mơ… Đây là không gian đặc biệt mang
42
cảm quan đời sống của nhà văn. Không gian này mang đậm dấu ấn trạng thái tinh thần, đạo đức, tính cách, số phận của từng nhân vật cụ thể, những sắc thái biểu hiện của không gian ngoại cảnh thường được khúc xạ qua lăng kính chủ quan, là một cái cớ để mở rộng suy tư, cảm xúc của nhân vật. Không gian chật hẹp có ảnh hưởng đến không gian tâm lí (từ đó nhân vật sống với hồi ức về một quá khứ không bao giờ trở lại). Nhân vật tách mình ra khỏi không gian thực để trở về với không gian quá khứ, không gian tâm tưởng. Không gian tâm lí mang tính hướng nội, có vai trò thức dậy tình cảm, cảm xúc của nhân vật. Trong Nhân vật của thời đại chúng ta không gian tâm lý được xây dựng hoàn toàn phụ thuộc vào tâm trạng của nhân vật Pêtsôrin, dưới hình thức cuốn nhật kí của nhân vật. Thông qua cuốn nhật kí, Pêtsôrin có dịp kể lại cho bạn đọc nghe về cuộc đời mình và những nơi đã đi qua cùng với đó là không gian hồi tưởng, quá khứ.
Trong phần thứ nhất “Bela” chúng ta cũng thấy xuất hiện kiểu không gian tâm lí, khi Macxim Macximich hồi tưởng kể lại cho nhân vật tôi nghe về pháo đài của mình: “pháo đài của chúng tôi ở trên cao, và từ tường thành trông ra cảnh sắc thật ngoạn mục: một bên là bãi cỏ rộng với vài ba cái mương xói cắt ngang, cuối bãi là một khu rừng lan rộng lên cao đến tận đỉnh núi; đó đây trên đồng cỏ loáng thoáng những lùm khói của các bản làng, gia súc đi lại từng đàn; bên kia là con sông nhỏ, tiếp giáp với nói là những cây bụi phủ dầy lên trên những quả đồi đá nối dài tới dãy núi chính là dãy Kapka” [8, 60-61].
Không gian tâm trạng của nhân vật cũng được thể hiện rõ nét khi Macxim Macximich nhớ về lần đầu tiên gặp gỡ Pêtsôrin: “hồi ấy cách đây đã gần năm năm, tôi cùng một đại đội đồn trú ở một pháo đài ở phía bên kia trấn Têrếch. Một hôm, lúc bấy giờ là mùa thu, có chuyến xe chở thực phẩm tới, đi cùng xe có một sĩ quan trẻ khoảng hai mươi lăm tuổi” [8, 21].
Ta còn bắt gặp những cảm xúc bất chợt, những liên tưởng đan xen của nhân vật tôi trước những khó khăn hiểm trở trong hành trình leo núi của mình: “Tôi rùng mình khi nghĩ đến người đưa thư nào đó thường qua lại đây, mỗi năm khoảng 10 lần, ngồi trên chiếc xe lắc lư, đi trong đêm tối mịt mùng trên con đường chật không đủ cho hai chiếc xe tránh nhau này” [8, 51].
43
Ở Taman trước cảnh biển mênh mông, rộng lớn ta còn nhận thấy không gian của những dòng hồi tưởng xuất hiện trong suy nghĩ của Pêtsôrin: “Tôi cuộn mình trong chiếc áo khoác và ngồi xuống một hòn đá bên hàng rào, đưa mắt nhìn ra xa: Trước mắt tôi, biển rộng mênh mông, còn xáo động vì cơn bão hồi đêm, Tiếng sóng biển đều đều như tiếng rì rầm của một thành phố đang ngủ, làm tôi nhớ đến những năm xưa khiến tôi thả hồn bay về phương Bắc, về thủ đô giá buốt của chúng ta” [8, 106-107].
Những dòng hồi tưởng về thiên nhiên tươi đẹp khi Pêtsôrin cùng với Verne cùng nhau lên ngựa để đến chỗ đấu súng với Grusnhitxki: “Tôi không nhớ là có một buổi sáng nào trời và tươi mát hơn hôm ấy! Mặt trời vừa ló ra khỏi những ngọn núi xanh, và luồng hơi ấm của những tia nắng hòa lẫn với khí mát của đêm tàn gây cho tất cả các giác quan một cảm giác uể oải êm ái lạ kì; tia sáng tươi vui của ngày đang lên chưa rọi vào khe hẻm; chỉ mới nhuốm vàng những mỏm vách đá ở hai bên đường, sừng sững trên đầu chúng tôi; mỗi khi có làn gió mát nhẹ thổi, những bụi cây rậm rịt mọc trong các khe nứt sâu trên vách đá, lại giội lên người chúng tôi một cơn mưa bạc.Tôi còn nhớ - lần ấy tôi yêu thiên nhiên hơn bất cứ lúc nào trước đó.
Sao tôi lại tò mò ngắm từng giọt sương đang lấp lánh trên một chiếc lá nho to và phản chiếu muôn vàn tia sáng sặc sỡ đến thế!” [8, 234-235].
Đan xen với không gian thực tại, không gian liên tưởng còn là không gian thuộc về quá khứ của nhân vật, tất cả cùng xuất hiện như một dòng chảy miên man trong tâm hồn Pêtsôrin. Khi muốn tìm về quá khứ thì con người ta phải dùng trí óc để làm phương tiện “hồi tưởng lại”. Đây chính là cách thức để con người có thể đến với kí ức của mình, nhờ có dòng hồi tưởng mà không gian hiện ra khoáng đạt, rộng rãi.
Những dòng độc thoại nội tâm trong cuốn nhật kí của Pêtsôrin cũng xuất hiện không gian tâm lí khi anh tự thú mổ xẻ về con người mình: “Vả chăng chiếm được một tâm hồn non trẻ vừa mới hé mở không phải là một lạc thú vô ngần hay sao! Nó giống những đóa hoa mà hương thơm đang ở độ ngào ngạt nhất lan tỏa ra để đón những tia nắng đầu tiên của mặt trời” [8, 180-181].
Qua không gian tâm lí nhà văn đã phản ánh được thế giới tâm hồn của nhân vật một cách phong phú, sống động như ngoài đời. Có thể khẳng định không gian thực và
44
không gian tâm lí đã đóng góp rất lớn cho sự thành công của tiểu thuyết, từ đó làm nên nét đặc sắc trong kết cấu không gian của tác phẩm.