CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
2.1. Không gian nghệ thuật
2.1.1. Không gian hiện thực
Trong mỗi trang sách, Lecmontov luôn ý thức về việc dựng lại một không gian đẹp, truyền thống đặc trưng riêng của nước Nga. Không gian thực là khoảng
39
không gian được xác định rõ ràng, biểu hiện ngay trước mắt nhân vật, bạn đọc.
Không thể tái hiện đời sống mà không dựng lại một địa điểm, nơi nhân vật sống.
Nhà văn có thể dễ dàng di chuyển từ không gian này sang không gian khác, không gian thực gói gọn trong nó là không gian rộng lớn của thiên nhiên, núi rừng sông suối và không gian hẹp của căn nhà, phòng trọ, gian đại sảnh…
Không gian thực trong Nhân vật của thời đại chúng ta hiện lên rõ ràng theo hành trình tới trạm Kôbi của nhân vật tôi - người kể chuyện trong phần thứ nhất “Bela”.
Không gian rộng lớn của núi rừng, thiên nhiên được mở ra ở Kôisau- thung mà nhân vật tôi dừng chân: “Tôi tới thung lũng Kôisau thì mặt trời cũng đã bắt đầu lặn xuống sau đỉnh núi phủ tuyết… Thung lũng là một nơi danh lam thắng cảnh tuyệt vời, bốn bề núi non hiểm trở, những vách đá màu hồng treo lơ lửng những sợ trường xuân xanh xanh, điểm xuyết những bụi tiêu huyền phương Đông; những bờ dốc đất vàng, chằng chịt những mương sói, và cao cao trên đỉnh núi là một dải tuyết vàng, phía dưới là dòng sông Aragva, sau khi hội lưu với một dòng suối nhỏ không tên đang ồn ã vọt ra khỏi hẻm đá tối đen, con sông trải dài ra như một sợi chỉ bạc, óng ánh như vảy rắn”. Khi lên tới đỉnh núi thì gặp tuyết rơi khiến cho việc đi lại trở nên khó khăn “Nhưng một lớp sương mù dày đặc từ các hẻm núi tỏa ra như sóng phủ kín thung, từ phía dưới không một tiếng động nào vọng lên tới chỗ chúng tôi” [8, 12-15].
Không gian núi rừng rộng lớn, bốn bề tĩnh lặng khiến cho nhân vật có cảm giác nghe tiếng muỗi bay và biết nó bay về hướng nào: “Bên trái là một cái khe sâu đen ngòm, bên kia và phía trước mặt là những đỉnh núi xanh đen, chằng chịt những nếp nhăn, nằm dưới tuyết, in lên nền trời nhợt nhạt còn nhuốm chút tà dương. Trên vòm trời mờ tối các vì sao bắt đầu nhấp nháy…”
Đỉnh núi gút được miêu tả cao chót vót khiến nhân vật tôi có cảm giác mình cao hơn nhân thế, một cảm giác trẻ thơ ùa về khi đứng trước thiên nhiên bao la rộng lớn, một cảm giác khoan khoái, dễ chịu đến kì lạ khiến nhân vật tôi và đoàn người leo núi quên hẳn cái mệt thực tại. Bức tranh thần tiên hiện ra thật đẹp: “Phía dưới chúng tôi là thung lũng Kôisau có con sông Aragva và một con suối khác cắt ngang như hai sợi chỉ bạc; sương mù xanh nhạt lướt trôi trong thung, lẩn vào những hốc
40
núi lân cận để tránh tia nắng ấm ban mai, hai bên là những sống núi, cái nọ cao hơn cái kia, đan xen vào nhau và nằm duỗi dài dưới lớp tuyết và cây cối. Xa xa, cũng vẫn là những ngọn núi ấy nhưng lại có hai vách đá giống nhau, - và tất cả những đám tuyết kia đều tỏa ra một thứ ánh hồng, tươi vui và trong sáng đến nỗi tưởng như ta có thể sống ở đó suốt đời. Mặt trời vừa mới ló dạng sau dãy núi xanh sẫm mà chỉ có con mắt tinh tường mới phân biệt nổi nó với làn mây đen của cơn giông.
Nhưng phía trên mặt trời là một đường rạch màu đỏ máu mà ông bạn đường của tôi rất quan tâm” [8, 50].
Đặc trưng của nước Nga là có mùa đông vô cùng giá rét, tuyết phủ trắng xóa mọi con đường, mọi cành cây khiến cho đường đi khó khăn hiểm trở rất nhiều:
“Phía phải là những đụn tuyết treo lơ lửng trên đầu chúng tôi, tưởng chừng chỉ cần một cơn gió nhẹ là sẽ sụp ngay xuống con đường hẻm. Con đường hẹp tuyết phủ một phần, ở chỗ này thì tuyết sụt dưới chân; chỗ khác, nó lại biến thành băng dưới tác động của ánh nắng và băng giá ban đêm” [8, 53].
Lecmontov miêu tả cảnh vật rất cụ thể, ở phần “Taman” không gian có phần đa dạng phong phú hơn khi có sự xuất hiện của ánh trăng và cảnh biển: “Ánh trăng chiếu qua cửa sổ, nô giỡn trên nền nhà đất”. Rồi “Trăng luồn vào trong mây và sương mù bốc lên trên mặt biển; qua lớp mù dày đặc le lói một ngọn đèn trên mạn lái của chiếc tàu gần bờ; bọt sóng bên các tảng đá sáng loáng lên ở dải bờ luôn đe dọa nhấn chìm con tàu kia” [8, 101-102].
Bên cạnh không gian rộng lớn của núi rừng, sông nước là không gian nhỏ hẹp của các ngôi nhà nhỏ, lữ quán, vùng suối nóng, làng kôdắc…tất cả làm cho đời sống của nhân vật hiện lên cụ thể, sinh động, chân thực hơn.
Trong hành trình đi đến trạm Kôbi phải vượt qua biết bao nhiêu là trở ngại, nhân vật tôi cùng những người trong hành trình may mắn tìm được những ngôi nhà để dừng chân, ở chân núi Kôisau họ dừng lại bên một cái quán nhỏ, khi lên tới đỉnh núi Gút vì không có phòng nghỉ cho khách nên phải ở một căn nhà mờ mịt khói: “Một cảnh tượng rất thú vị bày ra ngay trước mắt: một cái nhà rộng, mái đỡ bằng hai cây cột ám khói, chật ních người. Giữa nhà là một đống lửa nhóm ngay
41
trên nền đất, củi cháy nổ lép bép, và khói bị gió từ lỗ thông hơi trên mái nhà thổi ngược lại, tỏa ra xung quanh dày đặc khiến tôi nhìn mãi mà vẫn không nhận thấy gì;
hai bà già, một đám trẻ con và một người Gruzi gầy đét đang ngồi quanh đống lửa, tất cả đều rách rưới” [8, 17-18].
Khi đến ải đảo Têrếch và Darian, nhân vật tôi dừng chân tại một lữ quán, tại đây đã gặp lại Macxim Macximich và họ đã ngồi với nhau rất lâu, qua con mắt của nhân vật tôi, không gian của các các ngôi nhà Têrêch hiện lên thật sống động:
“Nhiều căn nhà thấp lè tè, nằm rải rách trên bờ sông Têrếch, dòng sông chảy mỗi lúc một rộng ra, thấp thoáng sau hàng cây, còn ở phía xa là dãy núi hình răng cưa, xanh xanh như bức tường thành, và lấp ló sau dãy núi là ngọn Kadơbếch đầu đội mũ trắng, như mũ giáo chủ.” [8, 79].
Không gian ở vùng Piatigorxkơ cũng thật thơ mộng khiến cho Pêtsôrin cảm thấy thích thú và khoan khoái dễ chịu biết bao: “Nhà tôi ở, ba mặt trông ra đều là cảnh sắc tuyệt vời. Nhìn về phía Tây là núi ngũ lĩnh Bestu xanh xanh, như “đám mây đen cuối cùng của cơn bão giông vừa lặng”, phía bắc, ngọn Masuk ngất ngưởng, trông như cái mũ lông của người Ba Tư, che khuất cả một vùng trời, về phía đông cảnh vật vui tươi hơn: phía dưới, trước mặt tôi là thành phố nhỏ, mới mẻ và sạch sẽ khoe mầu sặc sỡ… tới ngọn Enbơrux hai đỉnh” [8, 119 -120].
Rồi không gian ở vùng suối Elidavêtin là nơi tụ tập của đám người đi tắm suối, cũng chính nơi đây Pêtsôrin đã gặp Mêri; không gian đại sảnh của khách sạn nơi diễn ra những điệu nhảy Mazurka, trở thành phòng họp mặt của giới quý tộc.
Không gian ở Kizlôvôđxk khơi gợi ái tình, cô liêu thơ mộng, cái gì cũng toát ra vẻ huyền bí đó là những “bóng cây gia cành lá dày đặc”, “những vực hẻm tối tăm và im lìm” và “tiếng róc rách của những con suối lạnh buốt
Bằng con mắt quan sát tinh tường và sâu sắc, Lecmontov đã tạo dựng trước mắt người đọc những bức tranh thiên nhiên thật cụ thể, thật sống động và thật đáng yêu.