CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
2.1. Không gian nghệ thuật
2.1.3. Tổ chức không gian
Tổ chức là sự sắp xếp, bố trí theo thứ tự sao cho hợp lí, có lôgic. Tổ chức không gian trong truyện là sự sắp xếp không gian sao cho phù hợp với từng truyện để đạt được mục đích của nhà văn. Trên thực tế, không có một công thức tổ chức không gian nào để các nhà văn áp dụng trong các sáng tác của mình mà mỗi người phải lựa chọn, thậm chí tự tạo cho mình một cách thức riêng. Các nhà văn có thể gặp nhau trong ý tưởng tổ chức không gian nhưng mỗi người lại có một nét đẹp riêng. Vì vậy, việc tổ chức không gian nghệ thuật đã tạo nên dấu ấn của mỗi nhà văn, là yếu tố tạo nên phong cách riêng của họ.
Như chúng ta đã tìm hiểu ở trên, không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Nhân vật của thời đại chúng ta hết sức phong phú và đa dạng. Nó được tạo nên bởi vô vàn màu sắc, âm thanh, những sắc điệu và ấn tượng khác nhau. Bằng tài năng của mình, Lecmontov đã biết đặt các không gian cạnh nhau, đã biết cách tổ chức để thổi hồn vào không gian làm cho không gian có sức sống như chính cuộc sống của con người.
2.1.3.1. Không gian đan xen lồng ghép
Không gian trong tiểu thuyết Nhân vật của thời đại chúng ta được tổ chức bằng cách đan xen, lồng ghép các mảng không gian lại với nhau, tạo thành một bức tranh hoàn chỉnh, giúp người đọc có cái nhìn toàn diện về không gian. Không gian trong tiểu thuyết của Lecmontov không phải là không có những điểm nhấn, nhà văn chú ý tạo ra rất nhiều tâm điểm để thu hút sự chú ý của độc giả. Nhưng tài năng của ông là biết cách sắp xếp, đan lồng các tâm điểm đó khiến cho người đọc không thể rời mắt khỏi không gian mà ông tạo ra. Không gian của Lecmontov có sự đan xen lồng ghép lên nhau là do ông đã đặt các bộ phận, các mảng khác nhau của một không gian để tạo ra một bức tranh hoàn chỉnh. Đây là một đan xen có nghệ thuật, có chủ ý của tác giả không phải là sự lồng ghép một cách tự nhiên đơn thuần. Khung cảnh thiên nhiên cũng dần hiện ra qua sự lồng ghép từng mảng không gian đó.
45
Không gian buổi tối xuất hiện rất nhiều trong tác phẩm. Khi miêu tả không gian này, tác giả đã đan xen các mảng không gian khác nhau để tạo ra một màn đêm rộng rãi, bao trùm khắp mọi nơi: “bên trái là một cái khe sâu đen ngòm, bên kia và phía trước mặt là những đỉnh núi xanh đen, chằng chịt những nếp nhăn, nằm dưới tuyết, in lên nền trời nhợt nhạt còn nhuốm chút tà dương. Trên vòm trời mờ tối các vì sao bắt đầu nhấp nháy, hai bên đường lổn nhổn những hòn đá đen trần trụi, bụi cây con nhô lên khỏi mặt tuyết, nhưng không nghe thấy một tiếng lá khô xào xạc…” [8, 15-16]. Ghép các mảng không gian tả đêm tối như vậy không những để người đọc thấy vẻ sinh động của cảnh vật trong đêm mà nó còn giúp người đọc thấy được rằng màn đêm đã bao phủ khắp nơi từ trên trời xuống mặt đất, từ xa đến gần.
Không gian của những đụn tuyết trắng bao phủ lên mọi cảnh vật cũng được tác giả thể hiện thông qua việc miêu tả, đan xen các sự vật xung quanh: “con đường hẹp tuyết phủ một phần, ở chỗ này thì tuyết sụt dưới chân; chỗ khác, nó lại biến thành băng dưới tác động của ánh nắng và băng giá ban đêm…Giữa lúc đó mây đen lại sà xuống, rồi mưa đá và tuyết cũng đổ ập xuống luôn. Gió thổi luồn vào các hẻm núi, vừa rít vừa gào rú như tên đạo tặc Xalôvây và lát sau cây thập tự bằng đá đã khuất dạng trong sương mù từ Phương Đông ùn ùn chạy lại, mỗi lúc một dày đặc và chặt sít hơn” [8, 53-54].
Không gian ánh trăng sáng cũng được miêu tả cụ thể, ánh sáng của trăng len lỏi thâm nhập vào từng ngóc ngách của ngôi nhà: “Trăng rằm chiếu sáng mái nhà bằng lau và những mảng vách trắng của căn nhà tôi mới đến; trong cái sân có tường bao quanh xây bằng đá hộc còn có một túp lều khác nữa xiêu vẹo, bé hơn và cũ hơn đứng kề sát bên căn lều này. Nó nằm gần như sát ngay mép bờ dốc đi xuống biển, và ở phía dưới, những ngọn sóng xanh sẫm vỗ vào bờ rì rào không ngớt. Trăng yên tĩnh nhìn xuống mặt nước xáo động nhưng ngoan ngoãn…” [8, 98-99]. Có sự đan xen giữa mảng không gian về “ trăng” và “nhà”, nhờ có ánh trăng soi rọi mà ngôi nhà hiện lên cụ thể, sinh động.
Cách tổ chức không gian đen xen lồng ghép đã tạo nên bức tranh thiên nhiên đẹp đẽ, sống động và để lại dấu ấn riêng trong tác phẩm.
46 2.1.3.2. Không gian vận động
Không gian trong tiểu thuyết Nhân vật của thời đại chúng ta không đứng yên mà có sự vận động liên tục, từ mảng không gian này sang mảng không gian khác, từ trên - dưới, cao - thấp, từ thiên nhiên sang cuộc sống sinh hoạt của con người. Sự vận động cho thấy khả năng quan sát tinh tế của tác giả
Không gian thiên nhiên có sự vận động giữa các mảng: “Đêm mờ sương làm cho không khí trời mát mẻ đến say mê lòng người” tiếp đó là “trăng lên từ sau những ngọn núi đen sẫm”. Không gian có sự chuyển động từ lúc tối mịt cho đến lúc có ánh sáng của vầng trăng chiếu rọi, từ mặt đất lên trên trời cao, từ xa đến gần. Chỉ tại một địa điểm mà không gian được mở rộng ra rất nhiều chiều cho thấy sự quan sát toàn diện của nhà văn.
Không gian thiên nhiên còn có sự vận động theo chiều cao - thấp, trên - dưới thông qua hồi ức của Pêtsôrin không gian hiện ra: “Sau cùng chúng tôi đã lên đến đỉnh một vách đá nhô hẳn ra ngoài; nền đất phủ một lớp cát mịn tuồng như được sửa sang để chuẩn bị sẵn cho cuộc quyết đấu. Xung quanh, những ngọn núi chen chúc nhau chìm trong sương mù vàng óng của buổi ban mai, nom như một bầy gia súc đông nghịt; còn ở phía nam ngọn Enbơruk hiện lên sừng sững như một khối đá đồ sộ trắng toát tạo thành một đường vòng xích khép kín gồm những ngọn núi đóng băng với những đám mây xốp từ phương Đông chạy tới đang nhởn nhơ bay lượn. Tôi đi tới mép bãi bằng nhìn xuống và thấy hơi chóng mặt; dưới kia nom có vẻ tối tăm và lạnh lẽo như một nấm mồ, những chiếc răng đá nhọn bị mưa bão và thời gian ném từ trên vách cao xuống, phủ đầy rêu phong đang đợi một con mồi” [8, 242]. Không gian có sự vận động từ đỉnh núi cao xuống mặt đất thấp, tạo nên một khối thiên nhiên đồ sộ, đây cũng chính là nơi đấu súng giữa Pêtsôrin và Grusnhitxki.
Không gian có sự vận động từ ngoài vào trong: “Xa xa bên kia sông thấp thoáng những ngọn đèn trong các tòa nhà của pháo đài và khu ngoại ô ánh sáng rọi qua những ngọn cây gia rậm lá làm cho dòng sông thoáng hiện ra. Trong sân nhà chúng tôi tất cả đều yên ả, trong nhà bà công tước vẫn tối đèn” [8, 256].
Sự vận động của không gian sinh hoạt diễn ra cụ thể: “Ngôi nhà tựa một bên sườn vào vách núi; ba bậc cửa trơn, ướt sũng dẫn tới lối cửa ra vào. Tôi mò mẫm
47
bước đi và đụng phải một con bò cái. Tôi không biết đi về hướng nào: chỗ này thì cừu kêu be be, chỗ kia lại có tiếng cho gầm gừ. May sao ở phía bên bỗng lóe lê một ánh lửa lờ mờ, và nhờ đó tôi có thể tìm thấy một cái hốc nom giống như một cái cửa ra vào. Một cảnh tượng rất thú vị bày ra trước mắt: một cái nhà rộng, mái đỡ bằng hai cây cột ám khói, chật ních người. Giữa nhà là một đống lửa nhóm ngay trên nền đất, củi cháy nổ lép bép; và khói bị gió từ lỗ thông hơi trên mái nhà thổi ngược lại, tỏa ra xung quanh dày đặckhiến tôi nhìn mãi mà vẫn không nhận thấy gì; hai bà già, một đám trẻ con và một người Gruzi gầy đét đang ngồi quanh đống lử, tất cả đều rách rưới. Chẳng biết làm gì hơn, chúng tôi đành ngồi xuống cạnh đống lửa, châm thuốc hút, và lát sau thì nước trong ấm trà bắt đầu reo nghe thật vui tai” [8, 17-18].
Không gian trong tác phẩm còn vận động theo thời gian gắn với những thời điểm, ngày giờ nhất định: “gần một giờ trôi đi như thế. Ánh trăng chiếu qua cửa sổ, nô giỡn trên nền nhà đất”; “hôm qua tôi tới Piatigorxkơ thuê một căn phòng ở ngoại ô, một nơi cao nhất, ở chân núi Masuk; vào những lúc trời nổi giông tố, mây sà xuống tận mái nhà tôi.”; “đã đêm khuya, tức là khoảng mười một giờ, tôi dạo trên con đường hóng mát dưới hàng cây gia của của đại lộ. Thành phố đã ngủ chỉ còn vài ô cửa sổ thấp thoáng ánh đèn…”
Như vậy, không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết có hai hình thức tổ chức không gian cơ bản, đó là kiểu tổ chức không gian vận động và kiểu tổ chức đan xen, lồng ghép. Những cách tổ chức này làm cho không gian hiện lên vừa cụ thể, chi tiết lại vừa sinh động, vui tươi. Cách tổ chức này cũng tạo nên dấu ấn phong cách của nhà văn.