Cơ sở lý luận và thực tiễn về giải pháp chống thất thu bảo hiểm xã hội
Cơ sở lý luận về giải pháp chống thất thu bhxh
2.1.1 Các khái niệm cơ bản
2.1.1.1 Khái niệm Bảo hiểm xã hội
Hiện nay, Bảo hiểm xã hội (BHXH) được coi là một phần quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội (ASXH) của hầu hết các quốc gia trên thế giới và là chính sách xã hội thiết yếu Tuy nhiên, khái niệm về BHXH không có sự thống nhất giữa các quốc gia, bởi vì nó phụ thuộc vào nhận thức của người dân, chính quyền, tập quán và khả năng quản lý rủi ro của mỗi quốc gia.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một hệ thống đảm bảo thu nhập cho người lao động trong những lúc khó khăn, khi họ gặp phải tình trạng giảm hoặc mất thu nhập, cũng như khi khả năng lao động bị suy giảm Điều này được thực hiện thông qua việc hình thành và quản lý quỹ tài chính tập trung, được hình thành từ sự đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước.
Trên phương diện quốc tế, khái niệm của ILO về An sinh xã hội (ASXH) được áp dụng trong lĩnh vực Bảo hiểm xã hội (BHXH) BHXH được hiểu là "sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên thông qua các biện pháp cộng đồng nhằm chống lại những khó khăn kinh tế, xã hội do ngừng hoặc giảm thu nhập, phát sinh từ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và tử vong; đồng thời cung cấp chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con" (Công ước 102, 1952).
Bảo hiểm là một chế độ pháp định nhằm bảo vệ người lao động, sử dụng nguồn tiền từ đóng góp của họ và người sử dụng lao động, cùng với sự hỗ trợ của Nhà nước Mục đích của bảo hiểm là cung cấp trợ giúp vật chất cho người được bảo hiểm và gia đình khi họ gặp phải tình huống giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc qua đời, theo quy định của pháp luật.
Theo khoản 1 Điều 3 Luật Bảo hiểm số 58/2014/QH13 ngày 20 tháng 11
Bảo hiểm xã hội là một hệ thống bảo đảm tài chính cho người lao động, cung cấp hỗ trợ thu nhập khi họ gặp phải các tình huống như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hoặc khi đến tuổi nghỉ hưu và qua đời Hệ thống này hoạt động dựa trên các khoản đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội, giúp giảm bớt gánh nặng tài chính cho người lao động trong những lúc khó khăn.
Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, yêu cầu cả người lao động và người sử dụng lao động tham gia.
Dù có cách diễn đạt khác nhau, cả hai khái niệm đều phản ánh rõ bản chất và đặc trưng của bảo hiểm xã hội (BHXH), nhấn mạnh những yếu tố cần thiết mà BHXH phải có.
Bảo hiểm xã hội là những quy định của Nhà nước nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động
Người lao động sẽ nhận được hỗ trợ vật chất khi gặp phải các tình huống như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, mất việc làm, hết tuổi lao động hoặc khi qua đời.
Người lao động phải có trách nhiệm đóng góp để bảo đảm quyền lợi cho chính họ
Bảo hiểm xã hội là hệ thống đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ gặp phải tình huống giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc qua đời Hệ thống này hoạt động dựa trên việc đóng góp vào quỹ BHXH do Nhà nước tổ chức, với sự tham gia của các bên và sự hỗ trợ từ Nhà nước Mục tiêu của bảo hiểm xã hội là đảm bảo ổn định đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần vào công tác an sinh xã hội và phát triển đất nước.
2.1.1.2 Đặc điểm của bảo hiểm xã hội
Bảo hiểm xã hội (BHXH) ra đời và phát triển là nhu cầu tất yếu trong nền kinh tế hàng hóa, đặc biệt khi việc thuê mướn lao động ngày càng phổ biến BHXH hình thành dựa trên quan hệ lao động giữa các bên tham gia và được hưởng quyền lợi từ quỹ BHXH Nhà nước có vai trò quan trọng trong việc ban hành chính sách và quản lý hoạt động BHXH thông qua các cơ quan chuyên trách Cả chủ sử dụng lao động và người lao động đều có trách nhiệm đóng góp vào quỹ BHXH Khi đủ điều kiện theo quy định, người lao động và gia đình họ sẽ nhận được hỗ trợ tài chính từ quỹ BHXH, thể hiện mối quan hệ hợp tác giữa các bên trong hệ thống BHXH.
Từ mối quan hệ về BHXH, cho ta thấy nếu xem xét một cách toàn diện thì BHXH hàm chứa và phản ánh những đặc điểm cơ bản sau:
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một dịch vụ công mang tính xã hội cao, với mục tiêu chính là hiệu quả xã hội Hoạt động BHXH bao gồm việc tổ chức và thực hiện các chế độ, chính sách BHXH nhằm hỗ trợ người lao động tham gia và hưởng các quyền lợi từ hệ thống này.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một loại hàng hóa tư nhân bắt buộc do Nhà nước cung cấp, và việc tham gia BHXH là bắt buộc đối với mọi người lao động Tại Việt Nam, Nhà nước quản lý và cung cấp dịch vụ BHXH, mặc dù ở một số quốc gia khác, dịch vụ này có thể do khu vực tư nhân đảm nhận.
Cơ chế hoạt động của Bảo hiểm Xã hội (BHXH) tại Việt Nam được thiết lập theo mô hình ba bên, bao gồm Cơ quan Bảo hiểm Xã hội, người sử dụng lao động và người lao động, dưới sự quản lý của Nhà nước BHXH bắt buộc do Nhà nước thực hiện, dẫn đến việc chưa hình thành thị trường BHXH thực sự ở Việt Nam Thực tế, thị trường BHXH tại đây mang tính độc quyền, với việc Nhà nước độc quyền cung cấp dịch vụ, trong khi cầu về BHXH là bắt buộc Mức hưởng BHXH hiện tại còn thấp, điều này góp phần làm giảm chất lượng dịch vụ.
Vào ngày thứ tư, cần thực hiện quản lý thống nhất về bảo hiểm xã hội (BHXH), đảm bảo nhiệm vụ thu, quản lý và chi trả các chế độ BHXH một cách chặt chẽ, đúng đối tượng và đúng thời hạn Các nguồn đóng góp từ các bên tham gia sẽ được đưa vào quỹ riêng, độc lập với ngân sách Nhà nước Quỹ BHXH sẽ được quản lý tập trung, thống nhất, sử dụng theo nguyên tắc hạch toán cân đối thu - chi theo quy định của pháp luật, nhằm bảo toàn và phát triển quỹ.
Vào thứ năm, người lao động nhận trợ cấp BHXH dựa trên mức đóng và thời gian tham gia, thể hiện sự chia sẻ rủi ro và thừa kế Mức đóng góp và trợ cấp thường liên quan trực tiếp đến thu nhập của người lao động, như tiền lương và tiền công Điều này phản ánh tính công bằng xã hội, gắn liền với quyền lợi và nghĩa vụ của người lao động.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm chống thất thu BHXH ở một số địa phương trong nước 2.2.1.1 Bài học kinh nghiệm của BHXH tỉnh Đồng Nai
Thiết lập một hệ thống thông tin hiệu quả cho người lao động và người sử dụng lao động thông qua sự phối hợp chặt chẽ với Cục Thống kê, Cục Thuế và Sở Lao động - Thương binh và Xã hội.
Sở Kế hoạch và Đầu tư đang xây dựng cơ sở dữ liệu chính xác về số lượng doanh nghiệp quốc doanh, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp ngoài nhà nước, các cơ sở kinh doanh cá thể, hợp tác xã, và các đơn vị hành chính sự nghiệp Bên cạnh đó, việc xây dựng hệ thống thông tin người lao động trong các thành phần kinh tế cũng đang được thực hiện một cách đầy đủ và chính xác, nhằm phân nhóm rõ ràng Điều này sẽ tạo nền tảng vững chắc cho việc tăng cường quản lý các đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH).
Phối hợp với Đài Truyền hình Đồng Nai tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về BHXH
Xây dựng hệ thống đo lường, dự báo nhằm tạo nền tảng cho việc lập kế hoạch thu BHXH của các năm sau.
Để tăng cường quản lý và giám sát, cần tiến hành phân loại và xếp hạng doanh nghiệp, đồng thời công bố danh sách các doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội (BHXH) hoặc vi phạm Luật BHXH trên các phương tiện truyền thông.
2.2.1.2 Bài học kinh nghiệm của BHXH TP HCM
Thành phố Hồ Chí Minh, với diện tích 2.095 km2 và dân số gần 10 triệu người, là trung tâm kinh tế trọng điểm phía Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) Tuy nhiên, vi phạm BHXH đang trở thành mối quan tâm lớn trong xã hội, và nếu không có biện pháp kiên quyết, tình trạng này sẽ cản trở việc thực hiện chính sách Tính đến cuối năm 2013, thành phố có khoảng 5 triệu người tham gia BHXH, nhưng tổng số tiền nợ BHXH lên tới gần 1 nghìn tỷ đồng Cơ quan BHXH thành phố đang nỗ lực giải quyết vấn đề này.
Hồ Chí Minh chưa xác định rõ số lượng đơn vị và doanh nghiệp có sử dụng lao động cũng như số lượng người lao động bắt buộc tham gia bảo hiểm xã hội Để khắc phục tình trạng này, BHXH Thành phố Hồ Chí Minh đã tập trung nâng cao chất lượng công tác kiểm tra và thực hiện một số biện pháp chủ yếu nhằm cải thiện tình hình.
- BHXH Thành phố Hồ Chí Minh xây dựng quy chế phối hợp:
Sở LĐ - TB&XH phối hợp với cơ quan BHXH Thành phố để xây dựng chương trình hành động liên tịch, thường xuyên trao đổi thông tin về tình hình thực hiện BHXH của doanh nghiệp Nếu các đơn vị không khắc phục vi phạm sau kiểm tra, danh sách sẽ được chuyển đến Sở LĐ - TB&XH để xử phạt theo quy định Dựa trên danh sách này, Đoàn kiểm tra liên ngành sẽ tiến hành kiểm tra và xử lý theo pháp luật Qua sự phối hợp này, các vi phạm pháp luật lao động, chủ yếu liên quan đến BHXH, được xử lý kịp thời, nhằm bảo vệ quyền lợi của người lao động.
Xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với Tòa án nhân dân các cấp là yếu tố quan trọng trong việc xử lý các vụ kiện của cơ quan BHXH nhằm đòi nợ từ các đơn vị sử dụng lao động Việc này giúp kịp thời tháo gỡ những vướng mắc phát sinh trong quá trình tố tụng, đảm bảo việc thụ lý và xét xử diễn ra đúng trình tự, thời gian và theo quy định của pháp luật.
Phối hợp với Cục thi hành án dân sự Thành phố Hồ Chí Minh nhằm đảm bảo quá trình thi hành án diễn ra kịp thời Tổ chức tập huấn kiến thức về Luật thi hành án cho các đơn vị BHXH quận, huyện để trang bị và hướng dẫn những kiến thức cần thiết và các công việc cần thực hiện sau khi có quyết định, bản án của tòa án Những mối quan hệ này sẽ tạo ra bước chuyển biến lớn trong công tác xử lý vi phạm nói chung.
Tại Thành phố Hồ Chí Minh, việc hợp tác chặt chẽ với báo chí đã chứng minh hiệu quả trong việc thúc đẩy các doanh nghiệp thực hiện trách nhiệm nộp bảo hiểm xã hội (BHXH) Sự phê phán từ các phương tiện truyền thông không chỉ mang lại tác động tích cực mà còn giúp nâng cao nhận thức về nghĩa vụ này BHXH Thành phố thường xuyên công bố thông tin về các vi phạm, trong khi các bài điều tra từ báo chí đã phản ánh rõ ràng tình trạng nhiều doanh nghiệp cố tình né tránh trách nhiệm nộp BHXH.
Vào năm 2013, BHXH Thành phố đã khởi kiện 1.228 đơn vị sử dụng lao động vi phạm nghiêm trọng về nợ BHXH kéo dài trên 6 tháng, nhằm ngăn chặn tình trạng chiếm dụng quỹ BHXH Biện pháp khởi kiện không chỉ giúp hạn chế vi phạm mà còn góp phần vào việc xây dựng các chủ trương chỉ đạo về xử lý vi phạm của các đơn vị SDLĐ tại BHXH Việt Nam Đồng thời, BHXH đã tham mưu cho UBND Thành phố đề xuất các biện pháp giải quyết, ổn định tình hình an ninh trật tự và kiến nghị điều chỉnh các văn bản pháp luật về chính sách ASXH để bảo vệ quyền lợi của NLĐ tốt hơn Tuy nhiên, khởi kiện chỉ là giải pháp cuối cùng, tốn nhiều thời gian và công sức, do đó BHXH Thành phố Hồ Chí Minh kiến nghị cần xử lý nghiêm khắc các hành vi vi phạm ngay từ đầu và tăng nặng mức xử phạt theo tỷ lệ % lũy tiến dựa trên số nợ, thay vì áp dụng mức phạt cố định như hiện nay.
2.2.1.3 Kinh nghiệm của BHXH tỉnh Phú Thọ Đứng trước thực trạng các doanh nghiệp nợ BHXH, việc hoàn thành kế hoạch thu rất khó khăn nên BHXH tỉnh Phú Thọ đã có những giải pháp quyết liệt và đồng bộ Bảo hiểm Xã hội tỉnh chỉ đạo BHXH các huyện xây dựng kế hoạch công tác cụ thể, khảo sát và nắm chắc số doanh nghiệp hoạt động trên địa bàn; đồng thời nêu cao tinh thần trách nhiệm, chủ động tích cực; đẩy mạnh công tác tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng; tập trung khảo sát, thống kê, tổng hợp số đơn vị doanh nghiệp mới để khai thác thêm đối tượng tham gia BHXH kịp thời theo quy định, nhằm đảm bảo các chính sách BHXH đến mọi người lao động thuộc các thành phần kinh tế, giảm tình trạng trốn đóng BHXH
Trước tình trạng nợ đọng BHXH ngày càng phức tạp, BHXH tỉnh đã thành lập tổ Thu nợ do một Phó Giám đốc làm tổ trưởng, với sự tham gia của đội ngũ cán bộ quản lý và chuyên quản thu Tổ chức này thực hiện rà soát, thống kê danh sách đơn vị nợ hàng tháng, xây dựng lịch đốc thu trực tiếp nhằm huy động tổng lực cho công tác thu nợ BHXH tỉnh cũng chỉ đạo các huyện lập kế hoạch thu theo từng tháng, phân tích diễn biến thu và đề ra biện pháp đôn đốc hiệu quả Đặc biệt, danh sách các đơn vị chây ỳ, nợ BHXH kéo dài sẽ được thông báo trên các phương tiện thông tin đại chúng và báo cáo UBND tỉnh để có biện pháp chỉ đạo kịp thời.
Bảo hiểm xã hội tỉnh không chỉ phát huy nội lực mà còn tận dụng sự lãnh đạo của Tỉnh ủy và UBND tỉnh để tư vấn cho các cấp ủy Đảng và chính quyền ban hành các văn bản chỉ đạo, nhằm đảm bảo các đơn vị sử dụng lao động thực hiện tốt chính sách BHXH Đồng thời, Bảo hiểm xã hội tỉnh phối hợp với các ngành chức năng trong việc triển khai chính sách BHXH, đặc biệt chú trọng đến công tác thu nộp BHXH, tạo nền tảng vững chắc để giải quyết các chế độ BHXH phát sinh, từ đó bảo vệ quyền lợi cho người lao động.
Bảo hiểm xã hội tỉnh Phú Thọ đang tích cực chuẩn bị để khởi kiện một số doanh nghiệp nợ đọng BHXH kéo dài, bên cạnh việc tăng cường đốc thu trực tiếp Mục tiêu là đảm bảo thu đúng, thu đủ, thu kịp thời, giảm nợ đọng và chống thất thu BHXH trên địa bàn tỉnh (Lê Mạnh Hùng, 2012).
2.2.1.4 Kinh nghiệm của thành phố Hải Phòng
Hải Phòng, một thành phố cảng biển lớn và đầu mối giao thông quan trọng, có nhiều doanh nghiệp hoạt động trong các ngành công nghiệp và dịch vụ, với mối quan hệ đối tác quốc tế chặt chẽ Tuy nhiên, việc quản lý thu bảo hiểm xã hội (BHXH) tại đây gặp không ít khó khăn, do nhiều doanh nghiệp bị ảnh hưởng nặng nề bởi cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu năm 2009, dẫn đến tình trạng nợ đọng BHXH của người lao động Để hoàn thành công tác thu BHXH, cán bộ phòng thu và tập thể cán bộ, công chức, viên chức BHXH Thành phố Hải Phòng cần nỗ lực và cố gắng rất nhiều.
Kết quả năm 2016, tổng số tiền nợ đọng BHXH trên địa bàn Thành phố là
166 tỷ đồng, chiếm 4,5% tổng số phải thu theo kế hoạch BHXH Việt Nam giao, so với năm 2015 giảm 35.742 triệu đồng và giảm 2,48% về kế hoạch
