Cơ sở lý luận và thực tiễn về giải pháp chống thất thu bảo hiểm xã hội
Cơ sở lý luận về giải pháp chống thất thu bhxh
2.1.1 Các khái niệm cơ bản
2.1.1.1 Khái niệm Bảo hiểm xã hội
Hiện nay, Bảo hiểm xã hội (BHXH) được coi là thành phần chính của hệ thống an sinh xã hội (ASXH) và là chính sách xã hội quan trọng tại hầu hết các quốc gia Tuy nhiên, khái niệm về BHXH không thống nhất giữa các nước, vì nó phụ thuộc vào nhận thức của người dân, vai trò của Nhà nước, tập quán địa phương và khả năng quản lý các rủi ro khác nhau.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ người lao động trước những khó khăn về thu nhập, khi họ gặp phải tình trạng giảm hoặc mất khả năng lao động Hệ thống này được hình thành và duy trì thông qua quỹ tài chính tập trung, với sự đóng góp từ người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước, nhằm đảm bảo an sinh cho người lao động trong những thời điểm khó khăn.
Trên bình diện quốc tế, khái niệm của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về An sinh xã hội (ASXH) cũng được áp dụng trong lĩnh vực Bảo hiểm xã hội (BHXH) BHXH được hiểu là sự bảo vệ xã hội dành cho các thành viên thông qua các biện pháp cộng đồng, nhằm đối phó với những khó khăn kinh tế và xã hội do mất hoặc giảm thu nhập, xảy ra từ các nguyên nhân như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và tử vong Đồng thời, BHXH cũng đảm bảo cung cấp dịch vụ y tế và trợ cấp cho các gia đình có đông con (Công ước 102, 1952).
Bảo hiểm là một chế độ pháp lý nhằm bảo vệ người lao động, sử dụng nguồn tiền từ đóng góp của cả người lao động và người sử dụng lao động, cùng với sự hỗ trợ của Nhà nước Mục đích của bảo hiểm là cung cấp trợ giúp vật chất cho người được bảo hiểm và gia đình khi họ gặp khó khăn về thu nhập do ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, thất nghiệp, hoặc khi đến tuổi nghỉ hưu, theo quy định của pháp luật.
Bảo hiểm xã hội là một hệ thống nhằm đảm bảo bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ gặp khó khăn như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc qua đời Điều này được thực hiện dựa trên việc đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội.
Bảo hiểm xã hội bắt buộc là hình thức bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, yêu cầu cả người lao động và người sử dụng lao động tham gia Dù có cách diễn đạt khác nhau, cả hai khái niệm đều phản ánh bản chất và đặc trưng của bảo hiểm xã hội, nhấn mạnh sự cần thiết của việc tham gia vào hệ thống này.
Bảo hiểm xã hội là những quy định của Nhà nước nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động
Người lao động sẽ nhận được sự hỗ trợ tài chính khi gặp phải các tình huống như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, mất việc làm, hết tuổi lao động hoặc khi qua đời.
Người lao động phải có trách nhiệm đóng góp để bảo đảm quyền lợi cho chính họ
Bảo hiểm xã hội là hình thức đảm bảo bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ gặp phải tình trạng giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hoặc khi đến tuổi nghỉ hưu Hệ thống này được tổ chức và quản lý bởi Nhà nước, thông qua quỹ BHXH được hình thành từ sự đóng góp của các bên tham gia và sự tài trợ của Nhà nước Mục tiêu của bảo hiểm xã hội là đảm bảo ổn định đời sống cho người lao động và gia đình, đồng thời góp phần vào công tác an sinh xã hội và phát triển đất nước.
2.1.1.2 Đặc điểm của bảo hiểm xã hội
Bảo hiểm xã hội (BHXH) ra đời và phát triển là nhu cầu thiết yếu trong nền kinh tế hàng hóa, nơi mà việc thuê mướn lao động ngày càng phổ biến BHXH hình thành từ quan hệ lao động giữa các bên tham gia và được hưởng quyền lợi từ hệ thống này Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc ban hành chính sách BHXH và tổ chức cơ quan quản lý chuyên trách Cả chủ sử dụng lao động và người lao động đều có trách nhiệm đóng góp vào quỹ BHXH, từ đó đảm bảo tài chính cho người lao động và gia đình họ khi đủ điều kiện theo quy định của chính sách BHXH.
Từ mối quan hệ về BHXH, cho ta thấy nếu xem xét một cách toàn diện thì
BHXH hàm chứa và phản ánh những đặc điểm cơ bản sau:
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một dịch vụ công quan trọng, tập trung vào hiệu quả xã hội và mang tính chất xã hội cao Hoạt động BHXH bao gồm việc tổ chức và triển khai các chế độ, chính sách liên quan đến bảo hiểm xã hội, nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động tham gia và hưởng các chế độ BHXH.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một loại hàng hoá tư nhân mang tính bắt buộc do Nhà nước cung cấp, vì vậy mọi người lao động đều phải tham gia BHXH được quản lý và cung cấp bởi Nhà nước, mặc dù một số quốc gia khác có thể do khu vực tư nhân đảm nhận Tại Việt Nam, việc tham gia BHXH bắt buộc được Nhà nước quản lý và tổ chức.
Cơ chế hoạt động của Bảo hiểm Xã hội (BHXH) tại Việt Nam dựa trên mô hình ba bên, bao gồm Cơ quan Bảo hiểm Xã hội, người sử dụng lao động và người lao động, dưới sự quản lý của Nhà nước BHXH bắt buộc do Nhà nước thực hiện, dẫn đến việc chưa hình thành thị trường BHXH thực sự tại Việt Nam Thị trường BHXH hiện tại mang tính độc quyền, với Nhà nước là bên cung cấp duy nhất, trong khi nhu cầu tham gia là bắt buộc Mức hưởng BHXH còn thấp, điều này ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ cung cấp cho người lao động.
Vào ngày thứ tư, việc quản lý Nhà nước về bảo hiểm xã hội (BHXH) sẽ được thực hiện một cách thống nhất, nhằm đảm bảo nhiệm vụ thu, quản lý và chi trả các chế độ BHXH đúng đối tượng và đúng thời hạn Các nguồn đóng góp từ các bên tham gia sẽ được phân bổ vào quỹ riêng, độc lập với ngân sách Nhà nước Quỹ BHXH sẽ được quản lý tập trung, thống nhất và sử dụng theo nguyên tắc hạch toán cân đối thu - chi theo quy định của pháp luật, nhằm bảo toàn và phát triển quỹ.
Vào thứ năm, người lao động sẽ nhận trợ cấp BHXH dựa trên mức đóng và thời gian tham gia, với sự chia sẻ rủi ro và thừa kế Mức đóng góp và trợ cấp thường liên quan chặt chẽ đến thu nhập của người lao động, thể hiện tính công bằng xã hội giữa quyền lợi và nghĩa vụ Tóm lại, BHXH là các chế độ và chính sách do Nhà nước quy định nhằm đảm bảo quyền lợi vật chất cho người tham gia, dựa trên quan hệ cung cầu trên thị trường BHXH được xem như hàng hóa tư nhân bắt buộc, do Nhà nước quản lý và cung cấp, hoạt động theo nguyên tắc lấy số đông bù số ít, chia sẻ rủi ro, với quỹ BHXH độc lập và được quản lý tập trung, thống nhất.
2.1.1.3 Vai trò của bảo hiểm xã hội a Đối với Nhà nước
* Góp phần vào đảm bảo an sinh xã hội
Kể từ khi chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đã đạt được những bước tiến quan trọng trong phát triển toàn diện Sự phát triển kinh tế đi đôi với sự lớn mạnh của hệ thống an sinh xã hội, trong đó chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò trụ cột Chính sách này không chỉ góp phần ổn định xã hội mà còn hướng tới mục tiêu xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ và văn minh, giúp dân giàu và nước mạnh.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm chống thất thu BHXH ở một số địa phương trong nước 2.2.1.1 Bài học kinh nghiệm của BHXH tỉnh Đồng Nai
Thiết lập hệ thống thông tin cho người lao động và người sử dụng lao động thông qua sự phối hợp với Cục Thống kê, Cục Thuế, Sở Lao động Thương binh và Xã hội, cũng như Sở Kế hoạch và Đầu tư, nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu chính xác về số lượng doanh nghiệp quốc doanh, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp ngoài nhà nước, cơ sở kinh doanh cá thể, hợp tác xã, và các đơn vị hành chính sự nghiệp Đồng thời, cần phát triển hệ thống thông tin người lao động trong các thành phần kinh tế một cách đầy đủ, chính xác và có phân nhóm, tạo nền tảng vững chắc cho việc quản lý hiệu quả các đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội.
Phối hợp với Đài Truyền hình Đồng Nai tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về BHXH
Xây dựng hệ thống đo lường, dự báo nhằm tạo nền tảng cho việc lập kế hoạch thu BHXH của các năm sau
Tiến hành phân loại và xếp hạng doanh nghiệp, đồng thời công bố danh sách các doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội (BHXH) hoặc vi phạm Luật BHXH trên các phương tiện truyền thông.
2.2.1.2 Bài học kinh nghiệm của BHXH TP HCM
Thành phố Hồ Chí Minh, với diện tích 2.095 km2 và dân số gần 10 triệu người, là trung tâm kinh tế trọng điểm phía Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho việc mở rộng chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) Tuy nhiên, tình trạng vi phạm BHXH đang trở thành mối quan tâm lớn, nếu không có biện pháp quyết liệt, sẽ cản trở việc thực hiện chính sách này Đến cuối năm 2013, thành phố có khoảng 5 triệu người tham gia BHXH, với tổng nợ BHXH gần 1.000 tỷ đồng Hiện tại, cơ quan BHXH thành phố chưa xác định chính xác số lượng đơn vị và người lao động bắt buộc tham gia BHXH Để giải quyết thực trạng này, BHXH Thành phố cần nâng cao chất lượng công tác kiểm tra và chấn chỉnh.
Hồ Chí Minh đã tập trung thực hiện một số biện pháp chủ yếu như sau:
- BHXH Thành phố Hồ Chí Minh xây dựng quy chế phối hợp:
Sở LĐ - TB&XH phối hợp với cơ quan BHXH Thành phố để xây dựng chương trình hành động liên tịch, thường xuyên trao đổi thông tin về tình hình thực hiện BHXH tại các doanh nghiệp Nếu sau kiểm tra, các đơn vị không khắc phục vi phạm, sẽ lập danh sách gửi Sở LĐ - TB&XH để xử phạt theo quy định Dựa trên danh sách này, Đoàn kiểm tra liên ngành sẽ tiến hành kiểm tra và xử lý theo pháp luật Qua sự phối hợp này, các vi phạm pháp luật lao động, đặc biệt là liên quan đến BHXH, được xử lý kịp thời, giúp bảo vệ quyền lợi của người lao động.
Xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với Tòa án nhân dân các cấp là cần thiết để xử lý hiệu quả các vụ kiện của cơ quan BHXH liên quan đến việc đòi nợ từ các đơn vị SDLĐ Điều này giúp kịp thời giải quyết các vướng mắc phát sinh trong quá trình tố tụng, đảm bảo việc thụ lý và xét xử diễn ra đúng trình tự và thời gian theo quy định của pháp luật.
Phối hợp với Cục thi hành án dân sự Thành phố Hồ Chí Minh là cần thiết để đảm bảo quá trình thi hành án diễn ra kịp thời Tập huấn kiến thức về Luật thi hành án cho BHXH quận, huyện sẽ trang bị cho họ những kiến thức cần thiết và hướng dẫn các công việc cần thực hiện sau khi có quyết định, bản án của tòa án Những mối quan hệ này sẽ tạo ra bước chuyển biến lớn trong công tác xử lý vi phạm nói chung.
Tại Thành phố Hồ Chí Minh, việc hợp tác chặt chẽ với báo chí đã chứng minh là một biện pháp hiệu quả trong việc thúc đẩy các doanh nghiệp thực hiện trách nhiệm nộp bảo hiểm xã hội (BHXH) Cơ quan BHXH Thành phố thường xuyên công bố thông tin về các vi phạm liên quan đến BHXH trên các phương tiện truyền thông, đồng thời nhiều bài báo điều tra cũng đã phản ánh tình trạng các doanh nghiệp cố tình né tránh nghĩa vụ này.
Năm 2013, BHXH Thành phố đã khởi kiện 1.228 đơn vị sử dụng lao động vi phạm nghiêm trọng về nợ BHXH kéo dài trên 06 tháng Biện pháp này đã ngăn chặn hiệu quả ý định không nộp BHXH của các doanh nghiệp, góp phần ổn định quỹ BHXH và tình hình chính trị tại Thành phố Khởi kiện cũng hỗ trợ xây dựng các chỉ đạo xử lý vi phạm của BHXH Việt Nam và đề xuất với UBND Thành phố về các biện pháp giải quyết, nhằm ổn định an ninh trật tự Tuy nhiên, việc khởi kiện chỉ là giải pháp cuối cùng, tốn thời gian và công sức, do đó BHXH Thành phố Hồ Chí Minh kiến nghị cần xử lý nghiêm khắc các hành vi vi phạm ngay từ đầu và tăng nặng mức xử phạt theo tỷ lệ % lũy tiến dựa trên số nợ.
2.2.1.3 Kinh nghiệm của BHXH tỉnh Phú Thọ Đứng trước thực trạng các doanh nghiệp nợ BHXH, việc hoàn thành kế hoạch thu rất khó khăn nên BHXH tỉnh Phú Thọ đã có những giải pháp quyết liệt và đồng bộ Bảo hiểm Xã hội tỉnh chỉ đạo BHXH các huyện xây dựng kế hoạch công tác cụ thể, khảo sát và nắm chắc số doanh nghiệp hoạt động trên địa bàn; đồng thời nêu cao tinh thần trách nhiệm, chủ động tích cực; đẩy mạnh công tác tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng; tập trung khảo sát, thống kê, tổng hợp số đơn vị doanh nghiệp mới để khai thác thêm đối tượng tham gia BHXH kịp thời theo quy định, nhằm đảm bảo các chính sách BHXH đến mọi người lao động thuộc các thành phần kinh tế, giảm tình trạng trốn đóng BHXH.
Trước tình trạng nợ đọng BHXH ngày càng phức tạp, BHXH tỉnh đã thành lập tổ Thu nợ do Phó Giám đốc làm tổ trưởng, với sự tham gia của đội ngũ cán bộ quản lý và chuyên quản thu Tổ chức này hàng tháng sẽ rà soát danh sách đơn vị nợ, số tiền và thời gian nợ, từ đó xây dựng lịch đốc thu trực tiếp Việc huy động cán bộ từ tất cả các bộ phận không chỉ tăng cường hiệu quả công tác thu nợ mà còn tạo sự chia sẻ trách nhiệm giữa các bộ phận BHXH tỉnh cũng chỉ đạo các huyện lập kế hoạch thu hàng tháng, phân tích tình hình thu, tìm ra nguyên nhân khó khăn và đề ra biện pháp đôn đốc thu nợ hiệu quả Danh sách các đơn vị chây ỳ sẽ được công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng và báo cáo UBND tỉnh để có biện pháp chỉ đạo kịp thời.
Bảo hiểm xã hội tỉnh không ngừng phát huy nội lực và tận dụng sự lãnh đạo từ Tỉnh ủy, UBND tỉnh để tham mưu cho các cấp ủy Đảng, chính quyền ban hành chỉ đạo cho các đơn vị sử dụng lao động thực hiện chính sách BHXH Đồng thời, tỉnh cũng phối hợp chặt chẽ với các ngành chức năng trong việc triển khai chính sách BHXH, đặc biệt chú trọng đến công tác thu nộp BHXH, nhằm tạo nền tảng vững chắc cho việc giải quyết các chế độ BHXH khi phát sinh, đảm bảo quyền lợi cho người lao động.
Bảo hiểm xã hội tỉnh Phú Thọ đang tích cực chuẩn bị để khởi kiện một số doanh nghiệp nợ đọng BHXH kéo dài, bên cạnh việc tăng cường đốc thu trực tiếp Điều này nhằm đảm bảo thu đúng, thu đủ và kịp thời, đồng thời giảm nợ đọng và chống thất thu BHXH trên địa bàn tỉnh.
2.2.1.4 Kinh nghiệm của thành phố Hải Phòng
Hải Phòng, một thành phố cảng lớn, đóng vai trò quan trọng trong giao thông nội địa và quốc tế, với nhiều doanh nghiệp hoạt động trong các ngành công nghiệp và dịch vụ Mặc dù việc quản lý thu bảo hiểm xã hội (BHXH) tại đây có thuận lợi, nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức do mối quan hệ kinh tế quốc tế chặt chẽ của các doanh nghiệp Nhiều doanh nghiệp đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu năm 2009, dẫn đến tình trạng nợ đọng BHXH cho người lao động Để hoàn thành công tác thu BHXH theo yêu cầu của BHXH Việt Nam, cán bộ phòng thu và tập thể cần có những giải pháp hiệu quả.
CB, CC, VC BHXH Thành phố Hải Phòng cần nỗ lực hơn nữa trong công tác thu nợ BHXH Theo kết quả năm 2016, tổng số tiền nợ đọng BHXH trên địa bàn là 166 tỷ đồng, chiếm 4,5% tổng số phải thu theo kế hoạch của BHXH Việt Nam So với năm 2015, số nợ này đã giảm 35.742 triệu đồng và giảm 2,48% theo kế hoạch.
Bí quyết thành công của Hải Phòng nằm ở sự thấu hiểu giữa chủ nợ và con nợ, với việc lãnh đạo ngành BHXH thành phố lắng nghe và chia sẻ khó khăn của doanh nghiệp Họ đã trực tiếp tiếp xúc với nhiều doanh nghiệp để tìm hiểu nguyên nhân và cùng nhau tháo gỡ vấn đề, đảm bảo quyền lợi cho người lao động BHXH Hải Phòng đã chủ động đề nghị doanh nghiệp chia nhỏ khoản nợ BHXH thành nhiều đợt, phù hợp với tình hình tài chính của họ, kèm theo cam kết sẽ hoàn thành các khoản còn lại trong thời gian nhất định Việc doanh nghiệp thanh toán một phần nợ được ghi nhận và giúp giải quyết chế độ tồn đọng cho người lao động.