Cơ sở lý luận và thực tiễn về giải pháp chống thất thu bảo hiểm xã hội
Cơ sở lý luận về giải pháp chống thất thu bhxh
2.1.1 Các khái niệm cơ bản
2.1.1.1 Khái niệm Bảo hiểm xã hội
Hiện nay, Bảo hiểm xã hội (BHXH) được xem là một phần quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội (ASXH) của hầu hết các quốc gia Đây là một chính sách xã hội thiết yếu, tuy nhiên, khái niệm về BHXH không được thống nhất giữa các quốc gia Điều này phụ thuộc vào nhận thức của người dân, chính phủ, tập quán và khả năng quản lý rủi ro của từng quốc gia.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ người lao động trước những khó khăn về thu nhập, giúp họ vượt qua tình trạng giảm hoặc mất khả năng lao động Qua việc hình thành quỹ tài chính từ sự đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước, BHXH đảm bảo hỗ trợ tài chính cần thiết cho những người gặp khó khăn.
Trên bình diện quốc tế, ILO định nghĩa ASXH trong lĩnh vực BHXH như là "sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên thông qua các biện pháp cộng đồng, nhằm chống lại những khó khăn kinh tế và xã hội do ngừng hoặc giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời đảm bảo chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con" (Công ước 102, 1952).
Bảo hiểm là một chế độ pháp lý nhằm bảo vệ người lao động, sử dụng nguồn tiền từ đóng góp của cả người lao động và người sử dụng lao động, cùng với sự hỗ trợ của Nhà nước Mục đích của bảo hiểm là cung cấp trợ giúp vật chất cho người được bảo hiểm và gia đình trong trường hợp họ gặp khó khăn về thu nhập do ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, thất nghiệp, hoặc khi hết tuổi lao động theo quy định pháp luật.
Bảo hiểm xã hội là một hình thức đảm bảo tài chính cho người lao động, giúp bù đắp một phần thu nhập khi họ gặp phải tình huống như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hoặc khi đến tuổi nghỉ hưu và qua đời Điều này được thực hiện thông qua việc đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội.
Bảo hiểm xã hội bắt buộc là hình thức bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, yêu cầu cả người lao động và người sử dụng lao động tham gia Cả hai khái niệm này đều phản ánh rõ bản chất và đặc trưng của bảo hiểm xã hội, nhấn mạnh sự cần thiết của việc tham gia để đảm bảo quyền lợi cho người lao động.
Bảo hiểm xã hội là những quy định của Nhà nước nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động
Người lao động nhận được hỗ trợ tài chính khi gặp phải các tình huống như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, mất việc làm, hết tuổi lao động hoặc khi qua đời.
Người lao động phải có trách nhiệm đóng góp để bảo đảm quyền lợi cho chính họ
Bảo hiểm xã hội là hệ thống bảo đảm thu nhập cho người lao động khi họ gặp phải tình huống giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hoặc khi đến tuổi nghỉ hưu Hệ thống này được tổ chức và quản lý bởi Nhà nước thông qua quỹ BHXH, được hình thành từ sự đóng góp của người lao động và sự hỗ trợ của Nhà nước Mục tiêu của bảo hiểm xã hội là ổn định đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần vào công tác an sinh xã hội và phát triển bền vững của đất nước.
2.1.1.2 Đặc điểm của bảo hiểm xã hội
Bảo hiểm xã hội (BHXH) ra đời và phát triển là nhu cầu khách quan trong nền kinh tế hàng hóa ngày càng phát triển, nơi mà việc thuê mướn lao động trở nên phổ biến BHXH hình thành từ quan hệ lao động giữa các bên tham gia và hưởng lợi từ bảo hiểm Nhà nước ban hành chính sách BHXH và tổ chức cơ quan chuyên trách quản lý hoạt động này Cả chủ sử dụng lao động và người lao động đều có trách nhiệm đóng góp vào quỹ BHXH Khi đáp ứng đủ điều kiện theo chính sách, người lao động và gia đình họ sẽ nhận được hỗ trợ tài chính từ quỹ BHXH, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa các bên tham gia.
Từ mối quan hệ về BHXH, cho ta thấy nếu xem xét một cách toàn diện thì
BHXH hàm chứa và phản ánh những đặc điểm cơ bản sau:
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một dịch vụ công với tính chất xã hội cao, nhằm mục tiêu mang lại hiệu quả xã hội Hoạt động BHXH bao gồm việc tổ chức và triển khai các chế độ, chính sách liên quan đến BHXH do tổ chức quản lý thực hiện, nhằm hỗ trợ người lao động tham gia và hưởng các quyền lợi từ BHXH.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một loại hàng hóa tư nhân mang tính bắt buộc do Nhà nước cung cấp, do đó mọi người lao động đều phải tham gia Việc tham gia BHXH hiện nay được quản lý và cung cấp hoàn toàn bởi Nhà nước, mặc dù ở một số quốc gia khác, khu vực tư nhân cũng có thể đảm nhận vai trò này.
Bảo hiểm xã hội (BHXH) tại Việt Nam hoạt động theo cơ chế ba bên gồm Cơ quan Bảo hiểm Xã hội, Người sử dụng lao động và Người lao động, dưới sự quản lý của Nhà nước Do BHXH bắt buộc do Nhà nước thực hiện, thị trường BHXH ở Việt Nam chưa thực sự phát triển và mang tính độc quyền Cung cấp BHXH hoàn toàn do Nhà nước kiểm soát, trong khi cầu là bắt buộc và mức hưởng còn thấp, dẫn đến chất lượng dịch vụ chưa đáp ứng được nhu cầu của người dân.
Vào thứ tư, cần thực hiện quản lý thống nhất về bảo hiểm xã hội (BHXH), đảm bảo công tác thu, quản lý và chi trả các chế độ BHXH diễn ra một cách chặt chẽ, đúng đối tượng và đúng thời hạn Nguồn đóng góp của các bên tham gia sẽ được đưa vào quỹ riêng, tách biệt với ngân sách Nhà nước, và quỹ BHXH sẽ được quản lý tập trung, thống nhất, sử dụng theo nguyên tắc hạch toán cân đối thu - chi theo quy định của pháp luật, nhằm bảo toàn và phát triển quỹ.
Vào ngày thứ năm, người lao động sẽ nhận được trợ cấp bảo hiểm xã hội (BHXH) dựa trên mức đóng góp và thời gian tham gia, với tính năng chia sẻ rủi ro và thừa kế Mức đóng góp và trợ cấp thường liên quan trực tiếp đến thu nhập của người lao động, thể hiện sự công bằng xã hội giữa quyền lợi và nghĩa vụ Tóm lại, BHXH là hệ thống chính sách do Nhà nước quy định nhằm bảo đảm quyền lợi vật chất cho người tham gia, hoạt động dựa trên nguyên tắc chia sẻ rủi ro và bù đắp cho số đông Quỹ BHXH độc lập với ngân sách Nhà nước, được quản lý tập trung và thống nhất.
2.1.1.3 Vai trò của bảo hiểm xã hội a Đối với Nhà nước
* Góp phần vào đảm bảo an sinh xã hội
Kể từ khi chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đã đạt được những bước tiến đáng kể trong phát triển toàn diện Sự phát triển kinh tế đi đôi với sự mở rộng của hệ thống an sinh xã hội, trong đó chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò trụ cột, góp phần quan trọng vào việc ổn định xã hội và thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm chống thất thu BHXH ở một số địa phương trong nước 2.2.1.1 Bài học kinh nghiệm của BHXH tỉnh Đồng Nai
Thiết lập hệ thống thông tin về người lao động và người sử dụng lao động thông qua sự phối hợp với Cục Thống kê, Cục Thuế, Sở Lao động Thương binh và Xã hội, cùng Sở Kế hoạch và Đầu tư nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu chính xác về số lượng doanh nghiệp quốc doanh, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp ngoài nhà nước, các cơ sở kinh doanh cá thể, hợp tác xã, các đơn vị hành chính sự nghiệp và đơn vị sự nghiệp ngoài công lập Đồng thời, cần phát triển hệ thống thông tin người lao động trong các thành phần kinh tế một cách đầy đủ và chính xác, có phân nhóm rõ ràng, tạo nền tảng vững chắc cho việc quản lý hiệu quả các đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH).
Phối hợp với Đài Truyền hình Đồng Nai tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về BHXH
Xây dựng hệ thống đo lường, dự báo nhằm tạo nền tảng cho việc lập kế hoạch thu BHXH của các năm sau
Phân loại và xếp hạng doanh nghiệp là một bước quan trọng, trong đó công bố danh sách các doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội (BHXH) hoặc vi phạm Luật BHXH trên các phương tiện truyền thông là cần thiết (Trương Thanh Phong, 2006).
2.2.1.2 Bài học kinh nghiệm của BHXH TP HCM
Thành phố Hồ Chí Minh, với diện tích 2.095 km2 và dân số gần 10 triệu người, là trung tâm kinh tế trọng điểm phía Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho việc mở rộng chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) Tuy nhiên, tình trạng vi phạm BHXH đang trở thành mối quan tâm lớn, nếu không có biện pháp kiên quyết, sẽ cản trở việc thực hiện chính sách này Đến cuối năm 2013, thành phố có khoảng 5 triệu người tham gia BHXH, nhưng tổng số nợ BHXH gần 1.000 tỷ đồng Hiện tại, cơ quan BHXH thành phố chưa xác định chính xác số lượng đơn vị, doanh nghiệp có sử dụng lao động và số lao động bắt buộc tham gia BHXH Để giải quyết thực trạng này, BHXH Thành phố cần nâng cao chất lượng công tác kiểm tra và chấn chỉnh.
Hồ Chí Minh đã tập trung thực hiện một số biện pháp chủ yếu như sau:
- BHXH Thành phố Hồ Chí Minh xây dựng quy chế phối hợp:
Sở LĐ - TB&XH phối hợp với cơ quan BHXH Thành phố để xây dựng chương trình hành động liên tịch, thường xuyên trao đổi thông tin về tình hình thực hiện BHXH của doanh nghiệp Nếu sau kiểm tra, các đơn vị vẫn không khắc phục vi phạm, danh sách sẽ được chuyển cho Sở LĐ - TB&XH để xem xét xử phạt Dựa trên danh sách này, Đoàn kiểm tra liên ngành sẽ tiến hành kiểm tra và xử lý theo quy định pháp luật Sự phối hợp này giúp kịp thời xử lý các vi phạm pháp luật lao động, đặc biệt là vi phạm về BHXH, nhằm bảo vệ quyền lợi của người lao động.
Xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với Tòa án nhân dân các cấp là cần thiết để xử lý hiệu quả các vụ kiện liên quan đến việc BHXH đòi nợ từ các đơn vị sử dụng lao động Điều này giúp tháo gỡ kịp thời các vướng mắc trong quá trình tố tụng, đảm bảo việc thụ lý và xét xử đúng trình tự, thời gian theo quy định của pháp luật.
Phối hợp với Cục thi hành án dân sự Thành phố Hồ Chí Minh là cần thiết để đảm bảo thi hành án diễn ra kịp thời Việc tập huấn kiến thức về Luật thi hành án cho BHXH quận, huyện sẽ trang bị những kiến thức cần thiết và hướng dẫn các công việc cần thực hiện sau khi có quyết định, bản án của tòa án Những mối quan hệ này góp phần tạo ra sự chuyển biến lớn trong công tác xử lý vi phạm.
Tại Thành phố Hồ Chí Minh, việc hợp tác với báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ nộp bảo hiểm xã hội (BHXH) Sự phê phán từ truyền thông không chỉ mang lại hiệu quả tích cực mà còn giúp nâng cao trách nhiệm của các doanh nghiệp BHXH Thành phố thường xuyên công bố thông tin về các vi phạm trên các phương tiện truyền thông, trong khi nhiều bài điều tra của báo chí đã phản ánh tình trạng các doanh nghiệp cố tình né tránh nghĩa vụ này.
Vào năm 2013, BHXH Thành phố đã khởi kiện 1.228 đơn vị sử dụng lao động vi phạm nghiêm trọng về nợ BHXH kéo dài trên 6 tháng Kinh nghiệm từ các vụ kiện này cho thấy biện pháp khởi kiện có tác động tích cực trong việc ngăn chặn ý định không nộp BHXH của các doanh nghiệp khác, đồng thời góp phần duy trì ổn định chính trị tại Thành phố Qua đó, BHXH cũng đã tham mưu cho UBND Thành phố đề xuất các biện pháp giải quyết vi phạm, nâng cao an ninh trật tự và đề xuất điều chỉnh các văn bản pháp luật về chính sách an sinh xã hội nhằm bảo vệ quyền lợi người lao động tốt hơn Tuy nhiên, việc khởi kiện chỉ là biện pháp cuối cùng, tốn nhiều thời gian và công sức, do đó BHXH Thành phố kiến nghị cần xử lý nghiêm các hành vi vi phạm ngay từ đầu và tăng mức xử phạt theo tỷ lệ phần trăm lũy tiến dựa trên số nợ.
2.2.1.3 Kinh nghiệm của BHXH tỉnh Phú Thọ Đứng trước thực trạng các doanh nghiệp nợ BHXH, việc hoàn thành kế hoạch thu rất khó khăn nên BHXH tỉnh Phú Thọ đã có những giải pháp quyết liệt và đồng bộ Bảo hiểm Xã hội tỉnh chỉ đạo BHXH các huyện xây dựng kế hoạch công tác cụ thể, khảo sát và nắm chắc số doanh nghiệp hoạt động trên địa bàn; đồng thời nêu cao tinh thần trách nhiệm, chủ động tích cực; đẩy mạnh công tác tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng; tập trung khảo sát, thống kê, tổng hợp số đơn vị doanh nghiệp mới để khai thác thêm đối tượng tham gia BHXH kịp thời theo quy định, nhằm đảm bảo các chính sách BHXH đến mọi người lao động thuộc các thành phần kinh tế, giảm tình trạng trốn đóng BHXH.
Trước tình trạng nợ đọng BHXH ngày càng phức tạp, BHXH tỉnh đã thành lập tổ Thu nợ do một Phó Giám đốc làm tổ trưởng, với sự tham gia của đội ngũ cán bộ quản lý và chuyên quản thu Tổ chức này hàng tháng tiến hành rà soát, thống kê danh sách đơn vị nợ, số tiền và thời gian nợ, đồng thời xây dựng lịch đốc thu trực tiếp Việc huy động cán bộ từ tất cả các bộ phận không chỉ giúp phát huy hiệu quả công tác thu nợ mà còn tạo sự chia sẻ trách nhiệm giữa các bộ phận Để đảm bảo tiến độ thu, BHXH tỉnh yêu cầu các huyện lập kế hoạch thu hàng tháng, theo dõi diễn biến thu và phân tích nguyên nhân khó khăn Danh sách các đơn vị chây ỳ, nợ kéo dài sẽ được công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng và báo cáo UBND tỉnh để có biện pháp chỉ đạo kịp thời.
Bảo hiểm xã hội tỉnh đã phát huy nội lực và tranh thủ sự lãnh đạo của Tỉnh ủy, UBND tỉnh nhằm tham mưu cho các cấp ủy Đảng và chính quyền ban hành văn bản chỉ đạo thực hiện tốt chính sách BHXH Đồng thời, tỉnh cũng phối hợp với các ngành chức năng để tổ chức thực hiện chính sách BHXH, đặc biệt trong công tác thu nộp BHXH, tạo tiền đề cho việc giải quyết các chế độ BHXH, đảm bảo quyền lợi cho người lao động.
Bảo hiểm xã hội tỉnh Phú Thọ không chỉ tăng cường thu trực tiếp mà còn chuẩn bị khởi kiện một số doanh nghiệp nợ đọng BHXH lâu dài Mục tiêu là đảm bảo thu đúng, đủ và kịp thời, đồng thời giảm nợ đọng và chống thất thu BHXH trên địa bàn tỉnh.
2.2.1.4 Kinh nghiệm của thành phố Hải Phòng
Hải Phòng, một thành phố cảng biển lớn, đóng vai trò quan trọng trong giao thông nội địa và quốc tế, với nhiều doanh nghiệp hoạt động trong các ngành công nghiệp và dịch vụ Tuy có lợi thế trong quản lý thu BHXH, thành phố cũng gặp không ít khó khăn, do các doanh nghiệp lớn có mối quan hệ kinh tế quốc tế chặt chẽ và phụ thuộc vào đối tác nước ngoài Cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu năm 2009 đã ảnh hưởng nặng nề đến nhiều doanh nghiệp, dẫn đến tình trạng nợ đọng BHXH của người lao động Do đó, việc hoàn thành công tác thu BHXH theo yêu cầu của BHXH Việt Nam là nhiệm vụ cấp thiết đối với cán bộ phòng thu và tập thể.
CB, CC, VC BHXH Thành phố Hải Phòng cần nỗ lực hơn nữa để giải quyết tình trạng nợ đọng Năm 2016, tổng số nợ BHXH tại thành phố đạt 166 tỷ đồng, chiếm 4,5% tổng số phải thu theo kế hoạch của BHXH Việt Nam So với năm 2015, số nợ này đã giảm 35.742 triệu đồng, tương ứng với mức giảm 2,48% theo kế hoạch.
Bí quyết thành công của Hải Phòng nằm ở sự thấu hiểu giữa chủ nợ và con nợ, với việc thành phố lắng nghe và chia sẻ khó khăn của doanh nghiệp Lãnh đạo BHXH thành phố đã trực tiếp gặp gỡ doanh nghiệp để tìm hiểu nguyên nhân và tháo gỡ khó khăn, nhằm bảo đảm quyền lợi cho người lao động BHXH Hải Phòng đã chủ động đề xuất phương án đóng tiền nợ BHXH theo nhiều đợt, tùy thuộc vào tình hình tài chính của doanh nghiệp, kèm theo cam kết hoàn tất các khoản còn lại trong thời gian nhất định Việc thanh toán một phần nợ được ghi nhận và giúp giải quyết các chế độ tồn đọng cho người lao động.