6. CẤU TRÖC CỦA LUẬN VĂN
3.1.1 Tổ chức cốt truyện theo kết cấu tâm lý
Theo PGS.TS Lê Huy Bắc thì cốt truyện tâm lý đƣợc phân loại dựa trên tiêu chí nhân vật. Nó “đƣợc triển khai dựa trên tâm lý của nhân vật với những bức xúc và dằn vặt nội tâm, sự vận động nội tâm đó là cơ sở thúc đẩy truyện phát triển”[4]
Nếu nhƣ trong cốt truyện truyền thống, sự kiện (theo logic của thời gian tuyến tính) là cốt lõi của câu chuyện thì ở những tác phẩm có cốt truyện tâm lý, cốt truyện thƣờng mờ nhạt “phân tích nội tâm trở thành phƣơng tiện nghệ thuật chủ yếu” trong cách thức xây dựng cốt truyện. Liên kết tác phẩm không phải đƣợc tạo ra từ logic những sự kiện có quan hệ nhân quả, mà đƣợc tạo ra từ dòng chảy bất định của tâm trạng.
Nhiều truyện của Y Ban có độ co giãn rất linh hoạt, phù hợp với việc biểu hiện các sắc thái bên trong của nhân vật: Khi dừng lại ở một khoảnh khắc nào đó của tâm trạng, khi lại chạy theo những biến đổi của nội tâm, những miên man trong dòng suy nghĩ. Hai bảy bước chân là lên thiên đường, Chiếc vương miện bằng cỏ, Nhân tình, Cuộc tình silicol, Người đàn bà có ma lực, Ước mơ của chị bán hàng rong, Sau chớp là dông bão, Người đàn bà đứng trước gương, Thượng đế bảo
rằng mỗi người đàn ông chỉ của riêng một người đàn bà, Người đàn bà và những giấc mơ…thƣờng ít hành động, xung đột, mà thay vào đó là những suy tƣ, những trăn trở về cuộc đời với những nỗi niềm, những rung động, những tâm tƣ thầm kín. “Cái mà ám gợi ngƣời đọc chính là những trạng huống cảm xúc mà nhân vật đã trải qua, qua giọng kể nhƣ một lời tâm sự của ngƣời viết” [34]. Chiếc vương miện bằng cỏ là những rung động đầu tiên của một nữ sinh viên trƣớc tình cảm ấm áp của một chàng trai ngƣời Huế, cùng bao tiếc nuối cho những tháng ngày ngọt ngào trong nguyên sơ cảm xúc. Ước mơ của chị bán hàng rong là tâm trạng của ngƣời phụ nữ nghèo với những lo toan cho một cuộc sống đầy những khó khăn chất chồng. Người đàn bà có ma lực kể về những cuộc tình đã đi qua ngƣời đàn bà, mà đằng sau những cuộc tình đƣợc hồi tƣởng là những suy nghĩ trăn trở, những cơn sóng lòng khắc khoải về những cảm xúc khi yêu và đƣợc yêu, và sau hết là cảm giác trống trải cô đơn bởi không có cái hạnh phúc đƣợc lo toan cho một gia đình riêng. Sau chớp là dông bão, Người đàn bà và những giấc mơ, Gà ấp bóng là những phấp phỏng chờ đợi cùng những băn khoăn day dứt của ngƣời phụ nữ có ý định ngoại tình. Đó thực sự là những đấu tranh nội tâm giữa khát khao bản năng và bổn phận làm vợ, làm mẹ: “I love you - tôi đã thổ lên ba từ đó trong trạng thái vô thức. Khi nhận thức đƣợc mình vừa nói gì, tôi sợ hãi dập máy. Tôi đi vào giƣờng vùi mặt vào gối trong trạng thái đê mê dịu dàng. Sau đó tôi dằn vặt, tự vấn mình xem điều gì đã xảy ra. Thế có gọi là ngoại tình không?”(Gà ấp bóng).
Theo dòng tâm trạng của nhân vật, những câu chuyện dƣờng nhƣ không tuân thủ một cách chặt chẽ các thành phần của cốt truyện, đôi khi nó không đầu, không cuối. Câu chuyện đã thôi không kể nữa nhƣng nhân vật dƣờng nhƣ chƣa có một kết thúc nào. Họ vẫn cứ theo đuổi những dòng suy nghĩ miên man theo những trăn trở, nghi hoặc về cuộc đời chẳng biết bao giờ có thể lý giải đƣợc. “Định mệnh hay là sự lựa chọn? Đâu là ranh giới? Ngƣời đàn bà không thể tìm đƣợc câu trả lời… Còn ƣớc mơ? …ngay cả giấc mơ cũng là một giấc mơ silicol rồi thì còn đâu là giấc mơ bình thƣờng đƣợc nữa” (Cuộc tình Silicol). Cuộc sống vốn phức tạp và chẳng phải điều gì cũng có thể dễ dàng lý giải tới ngọn ngành. Kết thúc truyện ngắn Ai chọn dùm tôi, cô gái bị phụ tình vẫn chìm trong những suy nghĩ đắn đo khi chọn cho mình một lối đi trong
cuộc đời: “Rời nhà ông thầy cúng, tôi cũng không biết chọn nẻo nào cho mình. Tôi đã sống thành mà có nhận đƣợc quả phúc đâu. Còn sông Hồng ƣ? Liệu có trôi đƣợc ra biển không hay sẽ mắc vào một gờ đá nào đó rồi vật vờ theo sóng nhƣ cái chết của nàng tiên cá. Đến chuyện cổ tích mà có cứu đƣợc nàng đâu”. Lối kết thúc để ngỏ này đôi lúc khiến cho ngƣời đọc có cảm giác nhƣ mạch truyện vẫn còn tiếp diễn “dòng vận động của truyện chƣa chấm dứt, lời giải đáp không rõ ràng. Số phận nhân vật chƣa đƣợc thể hiện trọn vẹn” [14]. Hay trong Xuân Từ Chiều cũng vậy, truyện kết thúc nhƣng nhà văn cũng không giải quyết đến cùng mọi vấn đề. Với Xuân và Từ, ta có cảm giác cuộc sống của họ vẫn đang tiếp diễn, kéo dài: “Từ bỏ dở nghiên cứu về cái khớp N. Từ bàn với chị Xuân mua đất trồng cam. Chị Xuân bảo, ở miền Trung có ngƣời đàn ông lập nghĩa trang hài nhi, mày bỏ nghiên cứu khớp N là đúng, còn việc trồng cam để tao nghĩ đã, cũng hay đấy mày ạ. Nhƣng mày bỏ cơ quan à? Không, em không bỏ, em sắp đƣợc lên lƣơng rồi. Em vừa nghĩ ra một đề tài: Cam. Tối nay em viết đề cƣơng, em chắc chắn lần này đề tài của em sẽ đƣợc thông qua chị ạ”. Có lẽ đó là khoảng trống tác giả dành cho ngƣời đọc suy ngẫm và tự tạo ra những kết thúc cho riêng mình.
Xây dựng cốt truyện dựa trên dòng chảy của cảm xúc, tâm lý, Y Ban đã sử dụng thủ pháp đồng hiện với lối kết cấu lắp ghép. Thời gian cũng là thời gian tâm lý, tác giả thƣờng chọn một thời điểm của cuộc đời nhân vật, rồi từ đó mở ra thời gian quá khứ, đan xen với hiện tại theo dòng tâm tƣởng của nhân vật. Bức thư gửi mẹ Âu Cơ là đồng hiện của hai khoảng thời gian: hiện tại và quá khứ - hiện tại là nỗi đau về thể xác và tinh thần của ngƣời mẹ mất con, quá khứ là ký ức thời thơ ấu. Bằng việc trả lời những câu hỏi của ngƣời mẹ, truyện đƣợc phát triển nhờ sự lồng ghép những diễn biến tâm trạng của cô gái qua hai quãng thời gian ấy. Thời điểm đƣợc chọn không cố định là thời điểm nào, có thể nó chỉ là một khoảnh khắc của đời ngƣời nhƣng đó lại là thời điểm có tính chất tâm lý, đánh thức cả một quãng thời gian trong quá khứ: khoảng thời gian ngắn ngủi của một bộ phim đƣợc chiếu ngoài rạp đủ cho một ngƣời phụ nữ nghĩ về cả quãng đời lầm lỡ của mình, về điểm bắt đầu là “một cái thời xa xƣa cũ kỹ lắm” (Đàn bà sinh ra trong bóng đêm). Cảm nhận về một ngày sắp đi qua của ngƣời đàn bà trong căn nhà trống trải, từ
những tiếng nô đùa của trẻ nhỏ, từ tiếng “dao thớt lách cách bên hàng xóm”, từ mùi thức ăn loang trong không khí - cũng đủ để chị hồi tƣởng về quá khứ - “những chồng kỷ niệm của cả một quãng đời”- tất cả nhƣ mơi xảy ra hôm qua (Người đàn bà có ma lực). Với hình thức nhật ký nhƣ ở truyện ngắn này, tác giả thiên về bộc lộ những cảm nghĩ và suy tƣ hơn là bám sát vào miêu tả những sự kiện và biến cố của đời sống.
Để đi sâu vào khám phá biểu đạt thế giới nội tâm của con ngƣời trong nhiều trạng huống khác nhau, Y Ban sử dụng độc thoại nội tâm và những tình huống có tính chất tâm lý nhƣ là hai phƣơng tiện biểu hiện hữu hiệu. Phần lớn dung lƣợng của truyện ngắn I am đàn bà là chuỗi độc thoại nội tâm của ngƣời phụ nữ xa xứ. Từ thời điểm chị trở thành ngƣời giúp việc cho một gia đình Đài Loan, nhà văn đã để cho nhân vật triền miên trong độc thoại. Có lẽ bị giam lỏng trong một ngôi nhà nhƣ đảo hoang, ngôn ngữ lại bất đồng nên ngƣời phụ nữ luôn có nhu cầu đƣợc giao tiếp, đƣợc bộc bạch những nỗi niềm. Chính nhu cầu ấy cộng với cái hồn nhiên của ngƣời nông dân thuần chất đã khiến chị thoải mái hơn khi nói ra những tâm tƣ, dẫu chỉ là nói một mình. Nỗi nhớ chồng con, sự cô đơn, những khao khát bản năng hay tình thƣơng đối với ngƣời đàn ông bại liệt, tất cả đều đƣợc bộc lộ thông qua những đoạn độc thoại ấy. “Tình huống là nơi soi chiếu những lát cắt của cuộc đời”, những tình huống tâm lý thƣờng là những tình huống đánh thức quá khứ, gợi lại những kỷ niệm, biểu hiện sâu sắc nhất đời sống tình cảm của một con ngƣời. Việc gặp lại hai ngƣời bạn: Leng và Sơn trong cùng chuyến xe đi du lịch là tình huống đƣa Miên trở về những ngày tháng còn là sinh viên với tình yêu đầu đầy tiếc nuối, “Leng, Sơn - hai cái tên ấy đập vào trí nhớ nàng làm tóe bung ra những kỷ niệm đã quá xa xôi nhƣng lại tràn đầy những cảm giác trinh nguyên thuở ban đầu” (Thượng đế bảo rằng mỗi người đàn ông chỉ của riêng một người đàn bà). Tình huống buộc phải bỏ đi đứa con bé bỏng của ngƣời mẹ trong Bức thư gửi mẹ Âu Cơ hay cái chết của ngƣời đàn ông bán xu hào trong buổi chiều mƣa của Sợi dây nối những cánh diều
đều là những tình huống khiến cho câu chuyện hoặc phải ngƣng lại bởi những dòng suy tƣ, những dòng cảm xúc của nhân vật, hoặc sẽ dẫn những suy nghĩ trở về quá khứ. Bằng sự đối chiếu giữa quá khứ và hiện tại, mọi trạng thái tình cảm, mọi
cung bậc tâm trạng đều đƣợc thể hiện rõ nét: Từ niềm vui hạnh phúc đến nỗi buồn, sự cô đơn, từ ƣớc mơ hoài vọng đến thất vọng nuối tiếc, từ gắn bó yên lành đến chia xa khắc khoải…
Lấy quá trình vận động bên trong của nhân vật làm điểm tựa để tổ chức tác phẩm, Y Ban đã thể hiện đƣợc khả năng nhập thân và tham gia vào chiều sâu tâm lý của nhân vật để có thể cảm nhận ở đó đầy đủ và sâu sắc những biến động tinh tế, “những nếp gấp khúc chuyển từ hƣớng ngoại vào hƣớng nội”. Có thể nói đây là một thế mạnh của ngòi bút Y Ban đem lại những xúc cảm sâu lắng trong lòng ngƣời đọc.