6. CẤU TRÖC CỦA LUẬN VĂN
3.4.2 Giọng hài hƣớc châm biếm
Bên cạnh một Y Ban đa cảm dịu dàng, một Y Ban đằm thắm, ngƣời đọc còn biết đến một Y Ban thẳng thắn và gai góc trên những trang phê phán quyết liệt. Và giọng hài hƣớc, châm biếm trong tác phẩm của chị chính là giọng điệu đƣợc tạo ra từ tiếng nói phê phán ấy. Cái tức, cái bực, cái nực cười là câu chuyện của một nhà tâm lý học, bởi sự khốn khó mà phải nhờ vào trò bắt ruồi đem bán để làm cái mua vui cho ngƣời và cũng vừa là kế sinh nhai cho mình. “Cánh đàn ông chúng ta có trăm nghìn cái bức bối làm ta phát điên phát dại, rồi dẫn đến chết yểu, chết non, tôi mới nghĩ ra trò giải thoát này. Cái trò chơi gì của cánh đàn ông chúng ta xem ra cũng có hai mặt…cái trò chơi của tôi chỉ mất năm trăm bạc…chỉ ngặt đầu vào. Nhất thiết phải có con ruồi bác ạ. Ruồi nó là một con rất vớ vẩn, con ruồi đậu ở chuồng phân - vớ vẩn hết sức - ấy thế mà mới nực cƣời”.
Phân phối hàng hóa theo tem phiếu là một trong những hạn chế rất trầm trọng của thời quản lý hành chính bao cấp. Trong một tác phẩm, Y Ban đã mƣợn lời nhân vật để nói về cái bất cập gây ra bao đói khổ cho nhân dân một thời ấy: “vào cái thời khốn khổ, cái gì cũng phân (phối) mà phân thì nhƣ cứt. Nhà đông con nên lúc nào cũng đói” (Mẹ không thể xin lỗi con). Gu thẩm mỹ của Y Ban rất khác lạ. Có lẽ đẹp với chị không phải là cái mỹ miều, đôi khi nó là sự khơi gợi, ám ảnh khiến con ngƣời ta hƣng phấn, lặng đi, sững sờ thậm chí là sock nữa. Đi suốt chiều dài gần trăm trang của Cẩm cù, đọng lại trong lòng ngƣời đọc là ám ảnh về sự khốn khó, nhếch nhác và sự thích nghi kỳ lạ của con ngƣời với những điều kiện sống tồi tệ trong quá khứ. Ám ảnh lớn nhất của nhân vật chính là những nhà vệ sinh bẩn thỉu trải dài theo những năm tháng tuổi thơ nay đây mai đó của gia đình cô bé, trong đó có một kỷ niệm đƣợc nhà văn viết ra với giọng rất hài hƣớc: “tôi và con bé con chủ nhà cùng vào, chốt chặt cửa và ngồi đối diện với nhau…đƣợc một lúc tôi phải bịt mũi kêu Thối lắm, không chịu được - Mặt con bé kia lạnh tanh:
mày nghĩ đây là giường ngủ nhà mày chắc, đã gọi là chuồng xí thì nó phải hôi thối chứ - Tôi chẳng hiểu tại sao lại có loại nhà vệ sinh hai hố thế này và ngƣời lớn có đi chung nhƣ chúng tôi không nhỉ? Đó vĩnh viễn là một câu hỏi bí mật và cái sự bí mật này không hiểu có liên quan gì đến câu vè này không
Yêu em đâu phải bạc vàng Yêu vì nhà nàng hố xí hai ngăn ”
Bản thân câu vè đã rất hóm rồi, khi nó đƣợc ghép với tình huống kể trên thì hiệu quả hài hƣớc tăng lên gấp bội - cứ nhƣ ngƣời ta thiết kế nhà vệ sinh kiểu ấy là để dành cho những đôi uyên ƣơng đi vệ sinh cùng nhau.
Y Ban là một nhà văn có thế giới quan độc đáo, thẳng thắn, rõ ràng, tuyệt đối độc lập và “có khuynh hƣớng triệt hạ tất cả những gì tỏ ra cải lƣơng, rởm, nửa mùa” [63]. Coi sự giả dối nhƣ một căn bệnh, chị đã mô tả trò diễn đạo đức nhƣ là những màn hài kịch trên sân khấu cuộc đời. Ở Ước mơ của chị bán hàng rong,
đám ma của ông lão, ngƣời ta đốt pháo không chỉ là để mừng ông lão thọ trên bảy mƣơi tuổi, để xua đi mùi xú uế của một ngƣời bị liệt đã mấy năm trời mà còn là để “linh hồn ông lão đi luôn khỏi lẩn quất về nhà bốn mƣơi chín ngày nữa”. Thay vì đau xót tiếc nuối cho ngƣời quá cố, ngƣời ta lại thấy phấn chấn hẳn lên bởi màn trình diễn của cô gái trẻ trung xinh xắn. Trong buổi tiễn đƣa ông lão về thế giới bên kia, diễn viên hạng ba là tiếng cƣời bi hài về chữ hiếu.
Cuộc sống hiện đại của cơ chế đổi mới - cơ chế thị trƣờng cũng phơi bày ra nhiều mặt trái của nó: gây ra những bất ổn trong gia đình, những suy thoái về nhân cách đạo đức con ngƣời, về thuần phong mỹ tục và gây ra cả những tiêu cực xã hội đáng lo ngại. Thay vì việc dạy điều nhân nghĩa ở đời, ngƣời cha lại dạy con mình phải biết giả dối, biết quan liêu, biết thờ ơ ở chốn quan trƣờng: “Mặt anh thật thà quá, anh nghĩ làm sao nó hiện cả lên mặt anh rồi. Mà phàm ngƣời làm tổ chức thì không đƣợc thế…hãy tập cho đôi mắt trống rỗng, khuôn mặt phẳng lỳ. Cƣời đấy, nói đấy mà chả có tác dụng gì (…). Lời nói, hành động của anh phải không biết đâu mà lần đƣợc, cứ ậm ậm ừ ừ là tốt, nhất quyết không bao giờ đƣợc khẳng định điều gì cả” (Làng Cò). Với lối viết mang sắc thái châm biếm, Y Ban không ngần ngại đƣa lên trang viết của mình những tình huống nực cƣời để rồi qua giọng châm biếm, các sáng tác đã bộc lộ tính phê phán, sự lo ngại trƣớc một thực trạng nhiều bất ổn của xã hội do bị thâm nhập và tác động của cơ chế thị trƣờng: đó là việc ngƣời ta đuổi dân, xây chùa để kiếm lợi, “…bên cạnh miếu ngƣời ta muốn có cả
chùa. Ngƣời ta đã tính toán kỹ, miếu thì ít ngƣời vào, chỉ có chùa thì nhiều ngƣời đến. Nhiều ngƣời đến thì chùa lắm tiền lộc. Bây giờ đang có nạn quan chức tiêu tiền chùa là gì. Đấy, cái lý nằm ở chỗ đó, thế cho nên một dãy phố dài chƣa đến một km mà có đến ba chùa. Nhà anh ta… nằm trong khuôn viên chùa, phải di dời” (Thần cây đa và tôi). Đó còn là việc ngƣời ta đút lót thanh tra chục triệu đồng để dập một vụ tham ô. Cái sự ấy cũng đã thƣờng nhƣng điều đáng nói là cách so sánh của Y Ban: Chục triệu đồng ấy có thể là số tiền cho chín mƣơi hộ nghèo sống trong một tháng, cho mƣời hộ nghèo vay để phát triển làm ăn thoát nghèo và là cái tết vui cho 5000 ngƣời dân tộc với 2000 mỗi ngƣời để mua muối, “nhƣng mƣời triệu đồng đó chỉ đủ cho một bữa nhậu trung bình, là tiền bao trung bình cho một cô gái trung bình, là phong bì cỡ trung bình...”. Đó cũng là cái việc mà các bác sĩ đã làm để lấy tiền từ túi bệnh nhân và đua nhau mua ô tô nhƣng khốn nỗi nhà nhỏ, phố nhỏ không chứa nổi ô tô, thuê gara thì vừa xa vừa đắt, giao thông thì kinh hãi. Thế là: “cái sân bệnh viện rộng rãi, vừa là bãi để ô tô, vừa là nơi đi an toàn nhất. Chiều chiều hết giờ làm việc, chui vào ô tô ngồi, mở băng nhạc thƣ giãn, rồi cua tay lái sành điệu mấy vòng - cũng là để văn ôn võ luyện đến lúc về hƣu không quên” (Thần cây đa và tôi).
Có thể thấy, giọng điệu châm biếm hài hƣớc đã đem đến cho sáng tác có màu sắc phê phán của Y Ban một âm hƣởng riêng biệt, đặc trƣng. Ở nhiều tác phẩm sự châm biếm đi kèm với tiếng cƣời hài hƣớc nhƣng về cơ bản nó không nhẹ nhàng, kín đáo mà có phần chát chúa, thâm thúy. Bởi lẽ, sau tiếng cƣời là cái nhìn nghiêm khắc với hiện thực, là thái độ không khoan nhƣợng với những nghịch lý trớ trêu của cuộc đời. Những trang viết nhƣ thế của Y Ban là một cách tiếp cận hiện thực đa chiều. Xóa bỏ khoảng cách sử thi và đem lại không khí dân chủ cho sáng tác của chị.