CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM NHÂN VẬT NỮ TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƯỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH
2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người và về người phụ nữ trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh
2.2.1. Những người phụ nữ xinh đẹp, đầy sức sống
Như chúng tôi đã nói, những người phụ nữ trong Mẫu Thượng Ngàn dù xuất thân, dù sống trong những hoàn cảnh khác nhau nhưng điểm chung của họ là cùng mang trong mình một sức sống mạnh mẽ ngùn ngụt. Sức sống ấy là sức mạnh, là vật báu và đồng thời cũng là phương diện thể hiện cho vẻ đẹp phồn
thực mà tác giả đã lựa chọn để gửi gắm trong tác phẩm. Điều này thể hiện qua việc miêu tả vẻ đẹp của những người phụ nữ trong tác phẩm. Họ hiện lên với nhiều vẻ đẹp khác nhau: có vẻ đẹp thánh thiện của bậc tôn quý, có vẻ đẹp chất phác giản dị nơi thôn quê… Mỗi người một vẻ, họ là những đóa hoa muôn sắc đang tỏa rạng làm lộng lẫy thêm cho cuộc đời. Bà Tổ Cô, tên thật là Vũ Thị Ngát. Khi còn trẻ, bà đã nổi tiếng là đẹp. “Bà đẹp lắm, thắt đáy lưng ong, khuôn mặt trái xoan, mi thanh mục tú. Chẳng cần trang điểm cũng đẹp nõn nà… Đặc biệt cái dáng của bà, nó sang trọng làm sao, cao quý làm sao. Cả chân tay cũng đẹp, những ngón tay dài búp măng, lấp ló dưới chiếc váy sồi đen nhánh là hai bàn chân xinh xinh gót lúc nào cũng đỏ như son. Tất cả con người như một đóa hoa tươi. Bà đứng chỗ nào là chỗ ấy như sáng sủa lên, như rực rỡ lên” [15, tr.267]. Đến khi về già, sau bao nhiêu dâu bể cuộc đời, nhan sắc ấy vẫn giữ nguyên vẻ “kiều diễm” khiến cho Philippe phải ngạc nhiên đến sững người khi lần đầu tiên nhìn thấy bà (khi ấy bà là vợ ông Trưởng Cam - Philippe gặp bà trong lần đến nhà Trưởng Cam có công chuyện). Đó là một thiếu phụ xinh đẹp mang vẻ đẹp quý phái phương Đông mà lần đầu tiên anh bắt gặp. “Bà ta mặc chiếc váy đen và chiếc áo nâu, tất cả đều là lụa. Bà để tóc trần quấn quanh đầu.
Đôi mắt to và dài. Đôi môi mỏng không tô điểm mà vẫn đỏ đắn. Cái mũi dọc dừa xinh xinh, khác hẳn những chiếc mũi to thô mà ông vẫn thấy ở những người đồng hương của bà. Chiếc yếm lụa bạch, chiếc thắt lưng hoa lý, những thứ trang điểm rất bản địa, mà ông thường không thích sao ở người đàn bà này lại thích hợp đến thế. Nó làm tôn cái dáng thắt đáy lưng ong, cái vóc dáng rất chuẩn của người đàn bà từ đông sang tây đều ưa thích. Bà ta lại đi dép nữa chứ, cái thứ dép bằng gỗ sơn mài cong cong kỳ lạ. Trông bà ta như một bức tranh tố nữ tô màu, một thứ màu sắc đạm bạc, nền nã nhưng vẫn nổi bật” [15, tr.108]. Cử chỉ của bà cũng lịch sự, sang trọng thể hiện là một con người hiểu biết “Bà đưa những ngón tay dài thuôn cong cong, đặt từng chiếc chén đến trước mặt từng người với vẻ
mặt tươi tắn nhưng đoan trang. Xong việc bà cúi đầu rồi lặng lẽ bước ra ngoài”
[15, tr.108]. Trong con mắt của Philippe, bà đẹp cao quý như Đức Mẹ, là một người sang trọng, quý phái, đài các mà đằm thắm. Ở bà có sự tổng hòa của những vẻ đẹp Á Đông truyền thống và những nét đẹp phương Tây hiện đại.
Không mang vẻ đẹp sang trọng, đài các như bà Tổ Cô, bà Ba Váy lại có một sắc đẹp lồ lộ. Vốn sinh ra là con nhà nghèo, quanh năm chân lấm tay bùn, nhưng cuộc sống khốn khổ ấy cũng không ngăn được vẻ đẹp, sức sống của con người bà trỗi dậy. Mới mười ba, mười bốn tuổi nhưng cô gái ấy đã lớn phổng phao, trở thành một thiếu nữ xinh đẹp “Một cái đẹp của sức sống.
Một cái đẹp của da thịt mỡ màng. Người đàn bà ấy trắng lắm. Có vẻ làm việc đồng áng giỏi mà da mặt vẫn trắng bóc. Con mắt đen long lánh. Đôi lông mày nằm ngang như hai nét mực tàu vẽ trên khuôn mặt tròn vành vạnh.
Mớ tóc vấn khăn trên đầu cũng đen mượt. Ở bà ta, những chỗ nào da thịt hở ra cũng thấy ngồn ngộn ngọt ngào” [15, tr.140]. Vẻ đẹp của bà Ba Váy là vẻ đẹp rất đời thường, rất lao động. Nó mơn mởn, dào dạt sức sống. Ở cô gái ấy đã sớm có cái vẻ đẹp gợi cảm, tình tứ, mới mười ba tuổi mà “đôi vú đã thây lẩy”, cô đã biết “đằm thắm”, biết “ngọt ngào” khiến anh Phác mê mẩn. Năm mười bẩy tuổi, cô Váy bị gả cho ông Lý Cỏn thì đã là một “cô gái thực sự”, xinh đẹp, tràn trề sức sống. Ông đã bị cô Váy làm cho chết mê, chết mệt.
Ông tìm thấy ở cô sự săn chắc, hừng hực, ngút ngàn của tuổi trẻ. Trước vẻ đẹp ấy, Lý Cỏn đã phải thú thực “Tôi khoái bà ở cái mặt xinh xinh đôn hậu, khoái ở làn da trắng bóc, trắng nhễ nhại, trắng hồng hào”. Ông bảo “Ôi chao! Sao da thịt bà vừa ấm áp, vừa mát rượi mà lại thơm tho”. Lão mê mẩn khi nhìn thấy đôi bầu vú rất to, căng mượt khiến ông lúc nào cũng muốn ân ái. Cái đẹp của bà Váy là cái đẹp gợi cảm, đầy chất phồn thực, ẩn chứa một sức sống mãnh liệt.
Nếu như ở bà Tổ Cô có vẻ đẹp quý phái đông - tây kết hợp, bà Ba Váy có vẻ đẹp của sự gợi tình, đầy chất phồn thực thì ở cô đồng Mùi lại ẩn chứa cả hai nét đẹp ấy. Ở vào cái tuổi bốn mươi, trải qua ba lần góa bụa nhưng trong con mắt của Nhụ, cô vẫn mang những nét đẹp từ thời con gái còn vương lại. “Tuy cao lớn nhưng dáng người cân đối, đôi vú nở nang. Eo thon nhỏ. Đôi mông nở đều chắc nịch hứa hẹn sự đông đàn dài lũ…” [15, tr.245]. Dưới ngòi bút của tác giả, dáng dấp cô Mùi hiện lên vừa cao lớn của tây vừa có sự thấm đẫm chắc nịch của ta. Với vẻ đẹp ấy, cô đã khiến cho nhiều người đàn ông phải thèm thuồng, ham hố. Và rồi, cô đã lọt vào mắt của Philippe. Hắn mê cô. Hắn tìm mọi cách để có được cô. Sự “ngút ngát sức trẻ” của cô đã đem lại khoái cảm cho Philippe. Cô Mùi tựa như “một đóa hoa đêm” tỏa hương kỳ lạ khiến cho hắn phải ngây ngất và bại trận dưới sức mạnh của vẻ đẹp thần bí ấy.
Với Nhụ, để miêu tả vẻ đẹp của một cô gái vừa bước vào tuổi dậy thì, Nguyễn Xuân Khánh lại có lối miêu tả khác “chum chúm núm cau”. Có gì dồi dào hơn là sức sống của người con gái đang tuổi dậy thì. Cho nên chẳng bao lâu, đôi nhũ hoa “chum chum núm cau” của Nhụ đã to bằng quả táo rồi.
“Cái thân hình mơn mởn”, “đôi gò má ửng hồng như trứng gà bóc”, “đôi mắt đen láy, trong vắt có thể soi gương được”, khuôn mặt cô thanh tú, tiếng cười của cô “lanh canh giòn như pha lê”, dưới trăng đôi mắt cô trở nên “lúng liếng”, làn da cô trắng nõn nà khiến anh cu Điều chỉ muốn “hái ngay” chứ không chờ đến ngày nó “chín”. Cùng với đó là cái thân hình lẳn chắc mới chớm nở của cô bé, tất cả đều toát lên vẻ đẹp mơn mởn đang nảy nở, đang dâng trào, hồn nhiên, trong trắng đầy nữ tính khiến ai gặp cũng phải mến ngay.
Khi hướng ngòi bút sang miêu tả mẹ con chị mõ Pháo, tác giả cũng làm hiện lên hình ảnh của những người phụ nữ xinh đẹp. Bà Pháo là người
đàn bà lực điền, khỏe mạnh và rất có duyên. Trông bà lúc nào cũng “phốp pháp, hừng hực sức sống của trời đất”. “Mụ ở đâu là chỗ đó sinh động tươi hẳn lên, nhìn cái gương mặt ấy người ta chẳng muốn thù hằn mà chỉ muốn tin cậy… Mắt mụ đen lay láy và hiền hậu như ẩn chứa một sự thông minh, một tấm lòng đôn hậu. Ít nói nhưng có thể hiểu những điều người ta không nói. Biết cười khi người khác cười, biết im lặng khi người khác cần sự cộng cảm. Nói nhiều bằng vẻ mặt, ánh mắt thậm chí bằng một khóe môi…” [15, tr.230]. Cũng như những người đàn bà khác ở làng Cổ Đình, mụ Pháo cũng thắt đáy lưng ong, xắn váy quai cồng, cũng lam làm không nghỉ. Miêu tả Hoa, tác giả lại sử dụng những nét vẽ thật mảnh mai mềm mại. Hoa là con gái của hai kẻ cô đơn cùng cực đã tìm đến nhau, cho hết mình, nhận hết mình, dâng hiến hết mình. Chỉ với một lần duy nhất, họ đã có với nhau một cô con gái xinh đẹp. Vẻ đẹp ấy được nhìn nhận trong con mắt của Nhụ “cô có khuôn mặt tròn vành vạnh như trăng rằm. Môi chẳng tô son mà sao đỏ thế. Đôi lông mày không to không nhỏ, mịn màng, đen láy, hơi cong cong…
Hoa là người hễ có mặt ở đâu là nơi đó tươi hẳn lên”. Cô có cái giọng dịu dàng, cái dáng thảnh thơi. Trong con mắt của Pierre, Hoa có cái duyên dáng riêng của người Bắc Kỳ.
Như vậy, đọc cả thiên truyện ta thấy có bao nhiêu người phụ nữ là có bấy nhiêu vẻ đẹp. Từ những người phụ nữ cao quý được ca làng tôn kính là bà Tổ Cô đến cô đồng Mùi, bà Ba Váy, cô Hoa, Nhụ cho đến những người phụ nữ ở tận cùng dưới đáy xã hội như mụ mõ Pháo, cô Ngơ, tất cả đều đẹp, đều đầy đặn căng tròn tràn trề sức sống. Để làm nổi bật lên cái đẹp, cái sức sống mãnh liệt tiềm tàng của những người phụ nữ, Nguyễn Xuân Khánh thường dừng lại rất lâu để miêu tả tỉ mỉ tinh tế vẻ đẹp của những người phụ nữ.
Đại thi hào Nguyễn Du đã viết:
“Nghìn năm mới có một lần Hé gương cho khách hồng trần thử soi”
Vấn đề phồn thực đã không còn xa lạ với các nghệ sĩ xưa. Tuy nhiên trong xã hội phong kiến, họ không thể đề cập trực tiếp tới vấn đề này. Còn ở Mẫu Thượng Ngàn, Nguyễn Xuân Khánh không ngần ngại không tiếc lời khi miêu tả một cách sinh động hấp dẫn những cuộc giao hoan nam nữ, để rồi qua đó ai ai cũng phải thừa nhận sức sống tiềm tàng, bí ẩn của những người phụ nữ làng Cổ Đình nói riêng và người phụ nữ Việt Nam nói chung. Trong đêm động phòng với chồng, Mùi “ngây ngô” còn Tẻo thì thuần thục, sành sỏi “Nó lột trần Mùi ra rồi nếm náp từng mẩu da, mẩu thịt của cô gái. Nó cắn, nó nhằn vào cổ, vào nách, vào bụng Mùi để kích thích cho da thịt cô gái bừng thức dậy… để cái hương trinh nữ tỏa ra, để nó hít hà ngửi hưởng cái hương thơm lạ lùng” [15, tr.248] của cô gái đồng trinh. Một đêm… hai đêm.
Rồi một tháng… hai tháng, người đàn bà trong cô thức dậy, chuyển từ thế bị động sang thế chủ động “vốn thân xác phì nhiêu, và khi người đàn bà thức dậy thì tiềm lực của cô ta là vô cùng mãnh liệt, và cường độ càng lúc càng tăng cho tới vô biên” [15, tr.248]. Trong những cuộc ái ân ấy, cô gái có sức cuốn hút mãnh liệt, mê hồn, có mùi thơm riêng biệt với hai bầu vú căng tròn nóng hổi. Nhưng tuyệt nhất ở cô chính là sức mạnh ẩn chứa bên trong đang dần nảy nở “Lúc đầu, cô gái chỉ cho, gã trai kia chỉ nhận. Nhưng nhận mãi sẽ biến thành mất, và mất mãi sẽ biến thành được, bởi lẽ đơn giản là con thú hoang trong cô gái đã thức giấc… Mới đầu anh con trai đòi, cô gái không muốn cho nhưng đành phải cho. Tiếp đó, cô cứ nhường, cứ chiều, cuối cùng chiều mãi thành thói quen thành sự đòi hỏi. Cô con gái hoàn toàn ngây thơ, chỉ sau vài tháng, liền trở thành một con cái thuần thục. Khi đó nó tham chẳng kém, lắm lúc thành tham vô độ” [15, tr.249]. Sau khi Tẻo chết, cái sức mạnh ấy tưởng chừng như mất đi nhưng sẽ chẳng bao giờ mất được, nó chỉ đợi lúc
thích hợp là trào ra. Bởi, nó là căn cốt của người đàn bà này. Philippe đã phát hiện ra điều tuyệt vời này ẩn chứa trong con người Mùi. Hắn tham lam, hắn muốn chiếm đoạt cô. Trong khi ái ân với Mùi, hắn được thỏa mãn, hả hê với cảm nhận về người con gái này “Cô ta đầy đặn quá. Cô ta mát mẻ quá. Cô ta mạnh mẽ quá, cô dư thừa sinh lực, cô ta lắm chất đàn bà. Như một hồ nước ấm áp sâu vời vợi khôn cùng, Mùi nhấn chìm Philippe vào bể ái ân không khi nào cạn” [15, tr.359]. Ở cô có một thứ hương thơm ngây ngất, thứ mùi ấy trước kia đã từng làm mê đắm Tẻo nay càng khiến cho Philippe ngây ngất Philippe nhắm mắt lại để “khoan khoái hít hà tiếp nhận cái mùi hăng hắc ngầy ngậy từ trên người Mùi tỏa ra. Da thịt Mùi thì thơm. Mớ tóc dài thì ngan ngát hắc. Hố nách Mùi thì ngầy ngậy. Vú của Mùi lại thơm và ngọt. Bụng của mùi là tổng hợp những mùi vị đó, thêm vào cái ngai ngái nồng nàn, mời gọi âu yếm” [15, tr.382-383]. Và rồi từ trong Mùi lại xuất hiện một con người khác.
“Từ một người đàn bà hờ hững, đêm nay nàng bỗng đằm thắm không ngờ.
Đôi cánh tay ngày xưa lơi lỏng, đêm nay chúng làm Philippe ngạt thở” [15, tr.383]. Người đàn bà như lột xác thành con người khác, biến hóa như có phép tiên. Tưởng như cô vĩnh viễn là người thụ động nhưng hóa ra cô là người chủ động. Sự chủ động ấy không phải bằng những chuyển động thân xác mà bằng sự chuyển động thầm kín. Có cảm giác như được xoa bóp nhè nhẹ. Không phải bằng xoa bóp bên ngoài mà bằng xoa bóp bên trong. Tất cả nội tạng của Mùi đang thức dậy. Chúng nhịp nhàng, nhịp nhàng chuyển động, khiến cho Philippe lặng im, run rẩy để lắng nghe, để tận hưởng một cảm nhận kỳ lạ chưa bao giờ gặp. Ấm áp hơn, mãnh liệt hơn là “sự co giật bên trong ấy của nàng như một dòng điện truyền vào trong thẳm sâu hắn một năng lượng cực mạnh làm hắn không tự chủ được, làm hắn run bần bật. Sự khoái cảm làm hắn mê đi, kêu lên và như tê liệt” [15, tr.384]. Lúc này, với sự quyến rũ ấy, Mùi như một đóa hoa đêm mà hương thơm của đóa hoa ấy “vừa thơm hăng hắc, vừa
ngai ngái nồng nàn, thứ hương chẳng thấy ở một loài hoa nào nhưng rất ngây ngất dễ chịu” [15, tr.384]. Theo các sách cổ Trung Hoa, cứ một triệu người đàn bà mới có một người đàn bà có chuyển động bên trong. Bởi lẽ đó, Mùi ẩn chứa trong mình một sức sống, một sức quyến rũ mà ít người phụ nữ nào có được.
Mang một vẻ đẹp gợi cảm, ẩn chứa trong con người bà Ba Váy là một sự cuồng nhiệt, nóng bỏng trong quan hệ yêu đương. Khi còn con gái, trong mùa
“trải ổ” năm ấy “Trong cái ổ rơm thơm phức, Phác lần đầu tiên trông thấy đôi mắt đẫm trăng vừa long lanh vừa háo hức của Váy. Cô gái mũm mĩm ấy có được ai bảo gì đâu. Sao mà cô đằm thắm đến thế, sao mà cô đàn bà đến thế, sao mà cô ngọt ngào đến thế. Trăng khuya, sương khuya xóa nhòa mọi ranh giới.
Trăng mùa trải ổ trùm tấm áo hoan lạc lên trên người họ, dạy cho họ vũ điệu tình yêu. Rồ dại và cuồng điên, họ tan biến trong nhau để đến lúc an bình trở lại, Huyền mới biết tai mình đã chảy máu. Thần hoan lạc hay chính cô Váy đã cắn rách tai Huyền mà đến lúc này họ mới biết” [15, tr.60]. Với lối miêu tả sinh động, tác giả đã khắc họa một bà Váy tuy không có “cái chuyển động bên trong” như Mùi nhưng lại có sự “rồ dại điên cuồng”, mãnh liệt đến ngỡ ngàng.
Với cái bản năng tiềm tàng đó, sau khi phải ngậm ngùi lấy Lý Cỏn, bà vẫn sinh liền tù tì năm đứa con mà đứa nào cũng xinh đẹp khỏe mạnh. Vốn yêu Phác nhưng vì Phác tham gia khởi nghĩa rồi phải chạy trốn, bà Váy đành lấy Lý Cỏn.
Tuy nhiên, bà không mang tâm lý của một phụ nữ phong kiến an phận thủ thường, bà đã có nhiều con với Lý Cỏn nhưng trong lòng bà vẫn luôn khao khát, mối tình xa xưa từ thời con gái vẫn để lại trong con người bà dư vị ngọt ngào khôn nguôi. “Đừng tưởng thời gian đã xóa nhòa nó hẳn… Không, nó vẫn còn đấy… Nó vẫn như ở trước mắt tôi… Điều sâu kín mà tôi không thể thốt nên lời… Đừng tưởng một người đàn bà nghèo khổ, dốt nát, quê mùa như tôi chẳng có tình cảm gì… Tôi như cánh đồng hạn lâu ngày… Nó chỉ chờ một cơn