CHƯƠNG 3. MỘT SỐ THỦ PHÁP NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT NỮ TRONG TIỂU THUYẾT MẪU THƯỢNG NGÀN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH
3.1. Độc thoại nội tâm
Độc thoại nội tâm là “lời phát ngôn của nhân vật nói với chính mình, thể hiện trực tiếp quá trình tâm lí nội tâm, mô phỏng hoạt động cảm xúc, suy nghĩ của con người trong dòng chảy trực tiếp của nó” [11, tr.122]. Đó là dạng ý nghĩ bên trong của nhân vật, thể hiện những suy tư trăn trở dằn vặt.
Độc thoại nội tâm là lúc nhân vật thật nhất và qua đó bạn đọc sẽ có được những giây phút lắng đọng để nhìn vào chiều sâu tâm hồn nhân vật, thấy được bản chất đích thực của nhân vật. Trong Mẫu Thượng Ngàn, tác giả đã đi sâu vào để khám phá các mặt khác nhau trong suy nghĩ, tình cảm của nhân vật.
Đó là những suy nghĩ mông lung trong tâm trạng của một cô gái đang yêu. Nhụ lên giường nằm mãi vẫn không ngủ được: “Cò là con ông Lý… còn anh Điều ư? Đó là một người anh trai hay là một cái gì còn hơn thế nữa. Rõ ràng ở bên cạnh Điều, cô thấy vững tin, được che chở”. Cũng qua những dòng suy nghĩ nội tâm, chúng ta thấy một cô Nhụ ngây thơ trong trắng và tôn thờ
Mẫu. Cô đang suy nghĩ mông lung chợt thấy con chim trong lồng giãy giụa, đôi mắt long lanh của con chim gáy cứ chăm chăm nhìn Nhụ như muốn hỏi. Hình như đôi mắt trong veo kia như muốn chất vấn: “Đưa tôi đi đâu thế này?” Nhụ vỗ nhẹ vào lồng như để an ủi con chim: Chim ơi! Em đừng sợ. Ta mang em lên để em được hầu hạ thánh Mẫu… chim sẽ bay lên cây táo của cô Bé Suối hoặc đậu trên cây sung cô Chín đền Sòng… Em sẽ tự do bay nhảy, tha hồ làm tổ trên cây, sẽ ngày đêm hầu hạ bên thánh Mẫu”. Khi làm vợ của Điều thì cô Nhụ ngây thơ trong trắng ấy cũng chín chắn, hết lòng yêu thương chồng. “Nhụ cứ ngồi im lìm như thế rất lâu, nghe tiếng đêm, nghĩ miên man xa gần, nghĩ vẩn vơ không đầu không cuối. Cô bồng bềnh lạc vào thế giới riêng tư của mình.
Không hiểu sao Nhụ cảm thấy rất ân hận. Phải rồi! Đúng là ân hận… Ân hận vì hôm vừa rồi, chỉ một chuyện cỏn con… cô đã dằn dỗi… Hay là… tại con người đang hấp hối kia đã từng mấy lần ngỏ lời với nó mà nàng vẫn chưa chịu cho… Vậy là chồng nàng, cái anh chàng 15 tuổi kia, một chàng trai nghịch ngợm và khỏe mạnh, đến khi chết đi rồi vẫn chẳng biết nổi trăng hoa là gì… có chết đi thì vẫn mãi là một trai tơ”. Rồi Nhụ thương đến chính bản thân mình:
“Ôi chao! Tôi mới 15 tuổi đầu, sao trời nỡ đọa đày tôi đến thế. Tí tuổi đầu đã hóa ra kẻ góa chồng. Mà nào tôi đâu đã được nếm trải những ngọt bùi của đời sống vợ chồng… Anh Điều ơi! Sao anh đành lòng bỏ em mà đi, để lại em thui thủi?”. Trong đêm “trải ổ”, Nhụ trở thành một cô gái tràn trề tình yêu, náo nức thỏa mãn tâm trạng chờ đợi bấy lâu nay của hai vợ chồng. Đợi mãi không thấy Điều đến, cô thấy nôn nóng, sốt ruột: “Sao Điều đến nơi hẹn chậm chạp thế nhỉ? Bọn con trai đến là dềnh dàng. Họ còn vòng đi vòng lại chán, chắc lúc này họ còn mải xúm vào trêu anh cu Điều. Không biết họ có biết chuyện hai đứa hùn nhau “để dành” đến hội không nhở”… Nhụ đỏ mặt khi nghĩ đến đây. Cô tủm tỉm một mình khi nghĩ đến sự hò hẹn của hai người. Vợ chồng rồi mà vẫn hẹn hò nhau ư? Mà lại hẹn hò vào rừng, tìm đến một hang đá, tìm đến một cái ổ
ấm êm trải bằng thứ cỏ mật thơm phưng phức”. Qua những dòng độc thoại nội tâm trên, Nguyễn Xuân Khánh làm bộc lộ rõ hơn thế giới nội tâm của một cô Nhụ 15 tuổi rất trẻ con, hồn nhiên nhưng đồng thời cũng hết sức người lớn và yêu thương chồng bằng một tình yêu mãnh liệt.
Đối với bà Ba Váy, đôi khi tác giả cũng cho nhân vật tự nói với lòng mình. “Tạ tội ư? Người đàn bà đa tình kia dễ dàng tha thứ cho anh lắm chứ.
Bao nhiêu năm làm bà ba của ông Lý Cỏn nhưng có khi nào bà quên được những phút đằm thắm thời con gái. Những phút ấy, có một người duy nhất đem lại hạnh phúc cho bà, cái người duy nhất ấy chắc chắn là anh Phác ngày xưa, càng gần Lý Cỏn bà càng nhớ nhung. Ngày xưa Lý Cỏn khác hẳn, không thể nào so sánh nổi với người đàn ông của bà thời con gái”. Đó là tâm trạng của một người phụ nữ đang yêu mãnh liệt và luôn khao khát tình yêu đích thực khi không được ở bên người mình yêu. Khi làm vợ ba của Lý Cỏn, chịu cảnh chồng chung thì bà đau khổ “thật buồn phiền, thật thảm hại. Ba người đàn bà tranh nhau ân sủng của một người đàn ông. Đáng lẽ ra số phận của tôi đâu có đáng chịu như vậy. Tôi đã có con và có nhiều con với ông Lý, nhưng trong tôi vẫn có một khao khát, trong tôi vẫn có một tình cảm không thỏa mãn, mối tình xa xưa từ thời con gái vẫn để lại trong tôi một dư vị ngọt ngào khôn nguôi… Đừng tưởng thời gian đã xóa nhòa nó hẳn… Không nó vẫn còn đấy… Nó vẫn như ở trước mắt tôi… Điều sâu kín mà tôi không thể thốt nên lời… Đừng tưởng một người đàn bà nghèo khổ, dốt nát, quê mùa như tôi chẳng có tình cảm gì… Tôi như cánh đồng hạn lâu ngày. Nó trông chờ một cơn mưa…”. Đây là tâm trạng của bà Ba Váy khi gặp ông Phác, người yêu cũ, bà còn thú thực với mình: “Tôi thảng thốt bên mỏ nấm… tôi chẳng hề e thẹn trong hang đá khi đứng trước mặt anh, thổ lộ với anh những lời trách móc, nhưng thực chất là những khao khát mà năm tháng đã dồn nén, tích tụ trong tôi…”. Đó là một bà Ba Váy có một sức sống dẻo dai, một
tình yêu và cả một khao khát tình yêu mãnh liệt, một người đàn bà rất hiện đại không an phận mà luôn dõi theo, làm theo tiếng gọi của con tim.
Như vậy, qua những dòng độc thoại nôi tâm, chúng ta thấy được cả một thế giới nội tâm phong phú của những người phụ nữ thôn quê. Bình thường bề ngoài, họ có vẻ bình lặng, nhu mì và an phận nhưng ở đáy sâu tâm hồn họ là cả một thế giới phức tạp, luôn nổi lên những đợt sóng. Qua đó, ta thấy được sức sống tiềm tàng ẩn chứa trong mỗi người phụ nữ.
Nội tâm con người luôn là một thế giới bí ẩn mà nhà tiểu thuyết hướng tới khám phá. Thế giới tâm hồn bên trong nhân vật được thể hiện sâu sắc chừng nào thì chân dung nhân vật càng trở nên sống động, tác động mạnh tới người đọc chừng ấy. Nguyễn Xuân Khánh đã làm được điều này. Ông đã đi sâu vào tâm hồn nhân vật nữ miêu tả, tạo nên những nhân vật gần gũi, có cá tính sắc nét.
Đời sống nội tâm của nhân vật Bà Tổ Cô trong Mẫu Thượng Ngàn cũng được nhà văn miêu tả sinh động. Trong đêm động phòng với ông trưởng Cam, lòng bà ngổn ngang biết bao tâm trạng “như mối tơ vò”. Bà tự hỏi: “Không biết ông ta là người thế nào? Hay là lại gặp một kẻ vũ phu? Liệu bà quyết định có đúng không? Nếu như gặp cảnh ngang trái thì sao…” [15, tr.289].
Những dòng độc thoại đã hiện rõ sự lo lắng trong lòng bà. Bà còn tự trách thầm mình là người có lỗi với ông Phủ Khiêm. Trong lòng bà còn nặng tình cảm với người chồng đã khuất. Nỗi đau xót vẫn chưa nguôi ngoai. Đang trong tâm trạng rối bời như thế thì ông Cam bước vào. Bà chẳng biết phải làm gì, phải nói gì nên chỉ “im lặng ngồi trên phản hai chân thõng xuống đất”. Lòng bà càng thêm rối bời. Nhưng khi được nhìn thấy gương mặt “hiền”, “đăm chiêu”, “buồn” và “sáng sủa” của ông Cam, được nghe ông nói những lời tự đáy lòng và được tận mắt nhìn những cử chỉ xúc động của ông thì bà “hoàn
toàn bất ngờ” và trở nên “tin cậy” ông luôn. Bà đã vững tâm trở lại: “bà hoàn toàn tin là con người này thành thực giúp bà”.
Tâm trạng bà Ba Váy trong đêm hội ông Đùng bà Đà cũng vậy. Nó mơ hồ, miên man, nó dàn trải như một dòng nước chảy. Nhà văn như sống trong tâm trạng của nhân vật. Ông đã miêu tả rất tinh tế những diễn biến trong tâm hồn nhân vật. Từ khi nghe tiếng đàn của Trịnh Huyền, “hồn bà thực sự đã lạc vào một thế giới ngoài trần thế” [15, tr.737]. Bà không còn tỉnh táo nữa,
“thậm chí, khi xuống đến chân núi Mẫu, tâm hồn bà vẫn lạc tận đâu đâu”
[15, tr.737]. Bà đã không về nhà, hình bóng gia đình, chồng con dường như không còn hiện hữu trong tâm trí bà. Bà chỉ còn nghe thấy những âm thanh của tiếng trống hội, cũng không biết là tiếng trống hội của năm nay hay của ngày xưa vọng về… chỉ biết, những âm thanh đó giục giã đôi chân bà đi đến nơi hò hẹn: “Bà như bị ma ám, như kẻ lên cơn điên dại”, “Bà bị mê hoặc”.
Bà xăm xăm bước đi trong đêm mà không hề nghĩ đến việc xung quanh và đang có những đôi mắt xoi mói, đang “bới tìm sâu vào đời bà”. Bà đã mất cảnh giác. Tiếng gọi của ái tình đã thay trí óc bà lúc ấy để điều khiển bà. Bà đã đến hang đá để gặp Trịnh Huyền và để được sống lại những cảm xúc ân ái ngọt ngào của mối tình đầu đời trong trắng.
Và còn biết bao tâm trạng, bao nỗi niềm khác cũng đã được thể hiện chân thực qua các nhân vật nữ trong tác phẩm, dựng lên một thế giới nhân vật nữ vô cùng sống động, đa dạng, hấp dẫn.
Tóm lại, miêu tả những quá trình tâm lý phức tạp với nhiều cung bậc cảm xúc, nhiều trăn trở giằng xé ở thế giới tâm hồn đã đem lại thành công cho Nguyễn Xuân Khánh trong nghệ thuật xây dựng nhân vật nữ của cuốn tiểu thuyết. Qua đó, người đọc không chỉ được thấy nét diện mạo, cử chỉ, hay hành động… mà điều thú vị là ta còn được sống với thế tâm hồn sâu kín bên trong nhân vật, khơi dậy trong ta những cảm xúc sâu sắc. Các nhân vật nữ trong Mẫu Thượng Ngàn vì thế có sức hấp dẫn, cuốn hút độc giả.