Trong Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hêghen, C.Mác viết “Tôn giáo là sự tự ý thức và sự tự cảm giác của con ngƣời chƣa tìm đƣợc bản thân mình hoặc đã lại để mất bản thân mình một lần nữa. Nhƣng con ngƣời không phải là một sinh vật trừu tƣợng, ẩn náu đâu đó ở ngoài thế giới. Con ngƣời chính là thế giới con ngƣời, là nhà nƣớc, là xã hội. Nhà nƣớc ấy, xã hội ấy sản sinh ra tôn giáo, tức thế giới quan lộn ngƣợc, vì bản thân chúng là thế giới lộn ngƣợc (…)Tôn giáo là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bứcT, là trái tim của thế giới không có trái tim, cũng giống nhƣ nó là tinh thần của những trật tự không có tinh thần. Tôn giáo là thuốc phiện của nhân dân”51
. Qua luận điểm này cần lƣu ý một số vấn đề sau
+ Tôn giáo không phải là cái tự có mà là sản phẩm của con ngƣời, tức xã hội con ngƣời, cũng tức là phƣơng thức tồn tại của con ngƣời. Nói cách khác, tôn giáo chỉ là sự phản ánh xã hội con ngƣời vào trong ý thức của con ngƣời. Vì thế tôn giáo là một hình thái ý thức xã hội đặc biệt, phản ánh cái tồn tại xã hội đã sinh ra nó.
+ Song sự phản ánh đó chỉ là sự phản ánh phi lý tính, hoang đƣờng, để rồi sau đó lấy cái phi lý, cái hoang đƣờng làm chân lý, chuẩn mực, để giải thích hoặc chi phối cái hiện thực.
+ Tôn giáo là sản phẩm của con ngƣời, nhƣng không phải là con ngƣời cá nhân, riêng lẻ, mà là con ngƣời xã hội (hay xã hội con ngƣời h), do đó tôn giáo là một hiện tƣợng xã hội.
+ Xét về bản chất, tôn giáo là một hiện tƣợng xã hội tiêu cực, nó vừa biểu thị sự phản kháng tiêu cực trƣớc những nỗi khổ đau và bất hạnh của con ngƣời, vừa biểu thị sự nhẫn nhục, sự bất lực của con ngƣời trƣớc những sức mạnh tự phát của tự nhiên và xã hội.
Trong tác phẩm Chống Đuyrinh, Ph.Ăngghen đã làm rõ bản chất của tôn giáo trên cơ sở xem tôn giáo nhƣ là một hình thái ý thức xã hội “Tất cả mọi tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hƣ ảo - vào trong đầu óc của con ngƣời - của những lực lƣợng ở bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lƣợng ở trần thế đã mang hình thức những lực lƣợng siêu trần thế”52 . 51 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, 2004, t.1, tr.569-570 52 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, 2004, t.20, tr.437-438 PTIT
133 Nhƣ vậy, tôn giáo là sản phẩm của con ngựời, gắn với những điều kiện lịch sử tự nhiên và lịch sử xã hội xác định. Xét về mặt bản chất, tôn giáo là một hiện tƣợng xã hội tiêu cực. Tuy nhiên, tôn giáo cũng chứa đựng một số giá trị văn hoá phù hợp với đạo đức, đạo lý của xã hội. Chủ nghĩa Mác -Lênin và những ngƣời cộng sản, chế độ xã hội chủ nghĩa luôn tôn trọng quyền tự do tín ngƣỡng và không tín ngƣỡng của nhân dân.
Tôn giáo đƣợc tạo thành bởi ba yêú tố cơ bản ý thức tôn giáo (gồm tâm lý tôn giáo và hệ tƣ tƣởng tôn giáo), hệ thống nghi lễ tôn giáo (trong đó hoạt động thờ cúng là yếu tố cơ bản), tổ chức tôn giáo (thƣờng có hệ thống từ trung ƣơng đến cơ sở). Vì vậy, tôn giáo là một lực lƣợng xã hội trần thế, có tác động không nhỏ đến đời sống xã hội.