Chương 4: RÀO CẢN VÀ THÁCH THỨC – BÀI TOÁN KHÓ CHO
4.1. Rào cản của người dân khi tiếp cận các chương trình truyền thông
4.1.2. Đa dạng tên gọi địa phương về HIV/AIDS
Như đã trình bày ở những phần trước, các tài liệu truyền thông phòng chống HIV/AIDS thường được chuyển từ tuyến trên xuống và cán bộ truyền thông tuyến dưới có trách nhiệm tuyên truyền thông tin tới người dân tộc thiểu số tại địa phương. Tuy nhiên, do các tài liệu truyền thông này được thiết kế bởi những cán bộ truyền thông “ở ngoài” cộng đồng dân tộc thiểu số tại địa phương và tài liệu thường đƣợc dùng chung cho tất cả mọi đối tƣợng nên các từ ngữ đƣợc sử dụng bằng tiếng phổ thông. Trong quá trình điền dã tại địa phương tôi nhận thấy người dân tộc thiểu số sử dụng nhiều tên gọi khác nhau để ám chỉ HIV/AIDS.
Thời gian đầu gặp gỡ hỏi chuyện người dân tại các địa phương nghiên cứu, tôi thấy không ít người “không hiểu” những nội dung tôi trao đổi. Họ không biết tôi đang nhắc tới loại bệnh gì, đặc biệt là những người dân trên 35 tuổi. Được cộng sự địa phương gợi ý, tôi nhắc đến các từ “kim la” và “si đa”. Và đến lúc đó những người dân đối thoại với tôi mới nhận ra chủ đề về HIV/AIDS. Mọi người giải thích cho tôi rằng trong cộng đồng họ thường gọi HIV/AIDS là “Si Đa” hoặc “Kim La”.
Từ thứ nhất Si Đa là cách gọi cũ, còn từ thứ hai Kim la thì rõ ràng không phải là từ chuyên môn y khoa. Các cán bộ truyền thông tại những địa phương này cũng chia sẻ rằng họ thường dùng các từ như kim la và si đa để truyền thông về HIV/AIDS.
“- Thì người ta quen gọi là kim la hoặc là si đa. Mình đi nói là HIV với AIDS thì họ khó hiểu rồi. Nên bọn anh cũng gọi là kim la hoặc si đa cho người ta dễ hiểu.
- Nhưng trong các tờ gấp bướm và tài liệu phát tay thì vẫn ghi là HIV/AIDS mà anh?
72
- Ôi xồi. Cái tài liệu nhiều khi cũng đem đi cho oai vậy chứ phát chƣa chắc họ đã lấy, đã đọc đâu. Nhiều người họ lấy xong họ đưa trả lại mình luôn ấy mà”.
(Cán bộ truyền thông, MS 15-TX, nam, 32 tuổi) Ở đây, chúng ta cần hiểu định nghĩa chính xác của các từ “si đa” và “kim la”
mà ở một số nơi người dân tộc thiểu số tại địa phương sử dụng để gọi tên HIV/AIDS. Si đa (SIDA) đúng là tên gọi khoa học để chỉ bệnh HIV/AIDS, nhƣng đó là cách gọi tên được sử dụng từ rất lâu trước đây. Từ SIDA được viết tắt từ tiếng Pháp Syndrome d'Immuno Deficience Acquise, đƣợc hiểu là Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải. Nhƣng cách gọi tên SIDA này lại trùng với tên của Cơ quan Phát triển Quốc tế Thụy Điển (The Swedish International Development Cooperation Agency, viết tắt là SIDA) và tên của Cơ quan Phát triển Quốc tế Canada (The Canadian International Development Agency, viết tắt là CIDA). Cơ quan Phát triển Quốc tế Thụy Điển (nguyờn tiếng là Styrelsen fửr Internationellt Utvecklingssamarbete) là một tổ chức chính phủ trực thuộc Bộ Ngoại giao Thụy Điển, có trách nhiệm quản lý những hỗ trợ chính thức của Thụy Điển cho các quốc gia đang phát triển. Cơ quan Phát triển Quốc tế Canada (The Canadian International Development Agency) cũng là tổ chức quản lý hoạt động hỗ trợ chính thức của Canada cho các nước đang phát triển, là đầu mối liên kết với các tổ chức hoạt động vì sự phát triển khác của Canada hoặc có trụ sở tại Canada. Đây là hai tổ chức có quy mô lớn và được biết đến ở rất nhiều nước trên khắp thế giới. Vì vậy, khi sử dụng cách gọi tên SIDA để nói về bệnh HIV/AIDS thì thường bị nhầm lẫn với tên gọi của hai tổ chức này. Từ lý do đó mà giới chuyên môn đã gọi Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải là AIDS, viết tắt của cụm từ tiếng Anh Acquired Immuno Deficiency Syndrom, để phân biệt với tên gọi của Cơ quan Phát triển Quốc tế Thụy Điển và Cơ quan Phát triển Quốc tế Canada (VAAC, 2009).
Còn “kim la” thì không phải là từ chuyên môn đƣợc sử dụng để gọi tên Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải. Từ kim la đƣợc sử dụng phổ biến trong giới y học cũng như trong xã hội nói chung để chỉ những người có hành vi lệch lạc về tình
73
dục. Tuy nhiên, lệch lạc tình dục lại là một bệnh lý rất phức tạp. Nội hàm của bản thân từ kim la chƣa diễn đạt hết nội dung của bệnh lý này. Lệch lạc tình dục (tiếng Anh: Paraphilia) là một bệnh lý tâm thần liên quan đến hành vi tình dục bất thường, có biểu hiện bằng sự say mê tìm kiếm một phương thức hoạt động tình dục đặc biệt, không đƣợc chấp nhận và tiềm ẩn nguy cơ gây đau khổ, nhằm đạt đƣợc sự cực khoái thay vì hình thức giao hợp bình thường (Ngô Văn Lương, 2012). Và lệch lạc tình dục đƣợc phân chia thành hai nhóm bao gồm: Lệch lạc đối tƣợng và lệch lạc mục tiêu. Trong đó, lệch lạc đối tƣợng bao gồm hành động Ấu dâm (Ham thích tình dục hướng tới đối tượng là trẻ em), Ái lão (Ham thích tình dục hướng tới đối tượng là người già), Ái vật (Thỏa mãn tình dục với các đồ vật vô tri vô giác), Ái tử thi (Thỏa mãn tình dục đối với các xác chết), Ái thú (Thỏa mãn tình dục bằng cách quan hệ với động vật). Còn lệch lạc mục tiêu đƣợc phân loại bao gồm Ác dâm (Thỏa mãn tình dục khi gây đau đớn về thể xác hay tinh thần cho người cùng hoạt động tình dục), Khổ dâm (Thỏa mãn tình dục bằng cách để người khác hành hạ mình), Phô dâm (Thích phô bày cơ quan sinh dục của mình cho người khác xem), Thị dâm (Thỏa mãn tình dục bằng cách nhìn trộm bộ phận sinh dục người khác), Thính dâm (Thỏa mãn tình dục bằng cách nghe những âm thanh có khả năng kích), Miên dâm (Trạng thái mà một người thực hiện hành vi tình dục trong khi vẫn đang ngủ), Loạn dục cọ xát (Thỏa mãn tình dục bằng cách cọ xát bộ phận sinh dục của họ vào những người khác), Loạn dục cải trang (Thỏa mãn tình dục bằng cách mặc quần áo của người khác giới).
Như vậy, từ “kim la” thường được nhiều người sử dụng để ám chỉ hành vi lệch lạc tình dục mục tiêu nhƣ phô dâm.
Điều khiến tôi thắc mắc là nguồn gốc xuất hiện của từ “kim la” trong cộng đồng dân tộc thiểu số tại tỉnh Tuyên Quang. Những cán bộ truyền thông lâu năm tại địa phương đã đưa ra giả thuyết cụ thể về quá trình hình thành của từ kim la khi ám chỉ HIV/AIDS.
“Trước đây khi còn gọi bệnh dương mai (ý chỉ bệnh giang mai) là bệnh
“tiêm la” thì người dân họ nghe thấy chủ yếu nhắc đến là tiêm la. Nhưng không hiểu sao sau này thì người ta đều nói chệch thành “kim la”.
(Cán bộ truyền thông, MS 15-TX, nam, 32 tuổi)
74
Cán bộ truyền thông tại những địa phương mà cộng đồng dân tộc thiểu số sử dụng từ kim la để gọi tên HIV/AIDS đã đặt ra giả thuyết về sự biến đổi của từ “tiêm la” thành “kim la”. Những năm trước đây, bệnh giang mai (syphilis) thường được cán bộ y tế và người dân tại địa phương gọi là bệnh “tiêm la” hoặc gọi là bệnh
“dương mai”. Các truyền thông về HIV/AIDS thường gắn liền với hình ảnh và thông tin về các bệnh lây truyền qua đường tình dục, mà trong đó bệnh giang mai là hết sức phổ biến. Sự lặp lại nhiều lần của cán bộ y tế khi truyền thông sử dụng cụm từ “tiêm la” đã khiến nó đƣợc dùng phổ biến trong cộng đồng dân tộc thiểu số tại địa phương. Và trải qua quá trình “dị bản” thì từ “tiêm la” biến đổi thành “kim la”
nhƣ một tên gọi ám chỉ Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải. Mặc dù chƣa thể khẳng định giả thuyết này là hoàn toàn đúng, nhƣng đây cũng có thể xem là một cách giải thích về sự xuất hiện và tính phổ biến của từ kim la trong cộng đồng dân tộc thiểu số tại địa phương khi đề cập HIV/AIDS.