Thực trạng việc sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kĩ năng tự học của học sinh trong quá trình học tập bộ môn lịch sử..46 1.2.3.. Một số yêu cầu khi xây dựng và sử dụng bài tập nhằm rèn lu
Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trương THPT
Cơ sở lý luận
1.1.1 Quan niệm về sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh
1.1.1.1 Quan niệm về học, tự học, tự học lịch sử
Có nhiều định nghĩa về học tập của học sinh, được phân loại theo trình độ nhận thức từ đơn giản đến phức tạp Những định nghĩa này giúp làm rõ quá trình học tập và sự phát triển của người học trong từng giai đoạn.
(1) Học là chiếm lĩnh thông tin càng nhiều càng tốt Càng học càng nắm bắt được nhiều thông tin Học là tích lũy, gia tăng số lượng kiến thức
Học là quá trình ghi nhớ thông qua việc lặp lại và thuộc lòng, giúp chúng ta tích lũy thông tin để có thể tái hiện những kiến thức dưới dạng các mẩu thông tin riêng biệt.
Học là quá trình chiếm lĩnh và ứng dụng kiến thức, bao gồm việc nắm bắt sự kiện, kỹ năng và quy trình để lưu trữ và sử dụng khi cần thiết Nó cũng là việc tích lũy thông tin vào bộ nhớ, sẵn sàng cho những tình huống đòi hỏi.
Học là quá trình trừu tượng hóa và định giá trị, liên kết kiến thức mới với kinh nghiệm đã có và thực tiễn cuộc sống Nó giúp chúng ta hiểu bản chất của sự vật, kết nối các khái niệm với nhau, đồng thời lý giải và kiểm nghiệm giá trị của chúng trong thực tế.
Học là quá trình biến đổi nhận thức, giúp con người hiểu biết về thế giới thông qua việc giải thích và nắm bắt thực tiễn Nó bao gồm việc xác định các mô hình thông tin và kết nối những mô hình này với thông tin từ các tình huống và hoàn cảnh đa dạng.
Học là quá trình biến đổi con người thông qua việc hiểu biết thế giới từ nhiều góc độ khác nhau Điều này không chỉ giúp nâng cao tri thức, kỹ năng, thái độ và giá trị cá nhân, mà còn dẫn đến sự tiến hóa tổng thể của bản thân Tại cốt lõi, học tập chính là hành trình tự học, nơi mỗi người tự khám phá và phát triển bản thân.
Khái niệm "học" được hiểu theo nhiều cách khác nhau, phản ánh sự đa dạng trong mục đích và giai đoạn học tập Đối với học sinh THPT, "học" chủ yếu là quá trình tiếp nhận kiến thức thông qua việc tự nghiên cứu tài liệu như sách và báo, cũng như từ sự truyền đạt của giáo viên Kiến thức này không chỉ bao gồm các môn học tự nhiên và xã hội mà còn tích lũy từ kinh nghiệm sống.
Theo Nguyễn Kì (1998), học cốt lõi là quá trình tự học, trong đó cá nhân tự thể hiện và làm phong phú giá trị bản thân bằng cách thu nhận, xử lý và biến đổi thông tin bên ngoài thành tri thức nội tại Ông cũng chỉ ra rằng có ba cách tiếp cận chính trong quan niệm về học.
Cách tiếp cận thứ nhất tập trung vào kết quả cuối cùng, đó là sản phẩm học tập hoặc hành vi nhận biết Đây là phương pháp hành vi, dựa trên lý thuyết phản xạ có điều kiện của Pavlov và hành vi tác động phản xạ có điều kiện của Skinner.
“Học là quá trình làm biến đổi hành vi từ kinh nghiệm hay là từ sự tiếp xúc với môi trường sống của chủ thể”
Cách tiếp cận thứ hai tập trung vào quá trình học của người học thông qua việc nghiên cứu những hoạt động diễn ra trong tâm trí của họ Đây là phương pháp tiếp cận trí tuệ, được xây dựng dựa trên lý thuyết của Piaget, với các cơ chế như đồng hóa, điều ứng và cân bằng.
Cách tiếp cận thứ ba kết hợp hai phương pháp trước đó thành một mô hình quá trình thông tin, bao gồm các bước như thu nhận, xử lý và chương trình hóa.
“học là tự tạo khả năng xác định vấn đề cần giải quyết, thu nhận , xử lí thông tin và ứng dụng chương trình giải quyết vấn đề”
Việc học được hiểu như một quá trình thu nhận, ghi nhớ, tích lũy, sử dụng, lí giải, liên kết, xử lý thông tin và giải quyết vấn đề Ba cách tiếp cận cùng với sáu định nghĩa này dẫn đến một quan niệm về học tập có thể được ứng dụng rộng rãi trong thực tiễn giảng dạy.
Có thể khẳng định rằng, học cốt lõi là tự học Vậy tự học là gì?
Tự học là một vấn đề truyền thống và phổ biến toàn cầu, bắt đầu từ khi con người sinh ra, nhằm nhận biết thế giới và phát triển Rubakin trong cuốn “Tự học như thế nào” nhấn mạnh rằng tự học không chỉ là đọc sách mà còn là so sánh kiến thức với thực tế, liên hệ giữa các môn khoa học và không ngại bất đồng ý kiến Ông khuyên rằng việc nghiên cứu nên tập trung vào những vấn đề cụ thể và quan trọng của thời đại, đồng thời khuyến khích học bằng tất cả lý trí và cảm xúc Tự học là quá trình so sánh, đối chiếu giữa lý thuyết và thực hành, từ đó tạo ra tri thức sáng tạo cho bản thân Trong quá trình này, con người cần nâng cao bản thân thay vì chỉ phụ thuộc vào cuộc sống xung quanh.
Tự học được định nghĩa bởi nhiều tác giả trong nước như GS.TS Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Kỳ, Vũ Văn Tảo và Bùi Tường, cho rằng đây là quá trình mà cá nhân sử dụng trí tuệ, cơ bắp, phẩm chất, động cơ và tình cảm để chiếm lĩnh kiến thức nhân loại và biến nó thành sở hữu của bản thân Thái Duy Tuyên cũng nhấn mạnh rằng tự học là hoạt động độc lập nhằm tiếp thu kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm lịch sử của nhân loại cũng như của chính người học.
Trong bài phát biểu tại hội thảo Nâng cao chất lượng dạy học vào tháng 11 năm 2005 tại Đại học Huế, GS Trần Phương nhấn mạnh rằng việc học chủ yếu là tự học Ông cho rằng việc này không chỉ giúp biến kiến thức khoa học tích lũy từ nhiều thế hệ thành kiến thức cá nhân mà còn tự cải tạo tư duy và rèn luyện kỹ năng thực hành tri thức đó.
Cơ sở thực tiễn
Để nghiên cứu cụ thể thực trạng TH của HS, chúng tôi đã tiến hành điều tra
Một cuộc khảo sát đã được thực hiện với 200 học sinh từ các khối lớp 10, 11, 12 và 20 giáo viên tại các trường THPT Kinh Môn, THPT Nhị Chiểu và THPT Phúc Thành ở Hải Dương Hình thức điều tra bao gồm trò chuyện, thăm dò ý kiến và phiếu điều tra trắc nghiệm khách quan Nội dung khảo sát tập trung vào quan niệm về tự học, vai trò, cơ sở, hình thức, mức độ thường xuyên tự giác và biện pháp sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh Kết quả thu được từ cuộc khảo sát sẽ cung cấp cái nhìn sâu sắc về nhận thức và thói quen tự học của học sinh.
1.2.1 Nhận thức của giáo viên về vấn đề sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh
Trong quá trình điều tra thực tiễn về việc sử dụng bài tập để rèn luyện kỹ năng tư duy phản biện cho học sinh của giáo viên, chúng tôi đã thiết kế một số câu hỏi cụ thể trong phiếu điều tra Kết quả thu được từ cuộc khảo sát cho thấy những xu hướng và phương pháp khác nhau mà giáo viên áp dụng trong việc phát triển kỹ năng này cho học sinh.
Bảng 1: Thực tiễn việc sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh trong dạy học lịch sử của giáo viên
“Tự học” của học sinh là quá trình
1 Tự mình tìm ra kiến thức mà không cần sự hỗ trợ, giúp đỡ của GV
2 Tích cực học tập ở nhà để bổ sung cho kiến thức trên lớp
3 Tích cực, chủ động, độc lập nhận thức dưới sự hướng dẫn của GV
Bài tập có vai trò như thế nào đối với việc rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh
Bài tập có thể được sử dụng trong những trường hợp nào nhằm rèn luyện kỹ năng tự học cho học sinh
1 Kiểm tra bài cũ đầu giờ học 14 70
2 Giới thiệu nội dung chính bài học 0 0
3 Nghiên cứu kiến thức mới 6 30
4 Kiểm tra hoạt động nhận thức của học sinh sau khi hoàn thành bài học
5 Tiến hành bài ôn tập – sơ kết, tổng kết 15 75
6 Tiến hành kiểm tra 15 phút, 45 phút, kiểm tra học kỳ
7 Sử dụng trong hoạt động ngoại khóa 0 0
Sử dụng bài tập rèn luyện các kỹ năng tự học cơ bản nào của học sinh trong dạy học lịch sử
1 Kỹ năng ghi nhớ, tưởng tượng, tái hiện kiến thức 15 75
2 Kỹ năng phân tích, tổng hợp, so sánh 10 50
3 Kỹ năng vận dụng kiến thức 20 100
4 Kỹ năng thực hành bộ môn 11 55
V Để xây dựng bài tập rèn luyện các kỹ năng tự học cho học sinh trong dạy học lịch sử, cần căn cứ vào những yếu tố chính nào
1 Nội dung cơ bản của bài, chương, khóa trình lịch sử
Những đối tượng HS có khả năng tự học
1 HS có học lực giỏi 7 35
2 HS có học lực khá trở lên 6 30
3 HS có học lực từ trung bình trở lên 8 40
4 Bất cứ HS nào cũng có khả năng tự học ở mức độ nhất định
Những biện pháp kích thích hứng thú làm bài tập môn lịch sử cho học sinh
1 Xây dựng hệ thống bài tập đa dạng, sáng tạo song vừa sức với với học sinh
2 Gợi mỏ, hướng dẫn cách làm bài tập trên lớp 13 65
3 Bài tập được diễn đạt khúc chiết, rõ ràng, lựa chọn đúng thời điểm ra bài tập
4 Thường xuyên kiểm tra, đánh giá việc làm bài tập của học sinh
Trên cơ sở phân tích số liệu điều tra thu được, chúng tôi rút ra một số nhận xét:
Quá trình tự học được hiểu là một hoạt động học tập tích cực, với 30% giáo viên cho rằng đây là cách bổ sung kiến thức từ lớp học, trong khi 70% cho rằng tự học là quá trình chủ động và độc lập của học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên Điều này cho thấy phần lớn giáo viên đã nhận thức đúng về bản chất của tự học, mặc dù vẫn còn một bộ phận chưa hiểu đầy đủ vấn đề này.
Bài tập đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kỹ năng tư duy phản biện (KNTH) cho học sinh, theo nhận định của tất cả giáo viên được khảo sát Tuy nhiên, mỗi giáo viên lại có quan điểm khác nhau về mức độ cần thiết và tầm quan trọng của bài tập trong quá trình này.
Bài tập đóng vai trò quan trọng trong quá trình dạy học, từ kiểm tra bài cũ, nghiên cứu kiến thức mới, đến đánh giá hoạt động nhận thức của học sinh sau mỗi bài học Việc sử dụng bài tập để khuyến khích học sinh chủ động tìm hiểu kiến thức mới vẫn chưa được chú trọng, với chỉ 30% giáo viên thực hiện Thêm vào đó, 20 giáo viên được khảo sát cho biết chưa sử dụng bài tập trong các hoạt động ngoại khóa Mặc dù giáo viên đã nhận thức được tầm quan trọng của bài tập trong việc rèn luyện và phát triển kỹ năng cho học sinh, nhưng vẫn còn nhiều điều cần cải thiện trong việc ứng dụng bài tập một cách hiệu quả.
GV cho rằng bài tập chỉ cần sử dụng để kiểm tra hoạt động nhận thức của người học
Bài tập giúp học sinh phát triển kỹ năng tự học như ghi nhớ, tưởng tượng, tái hiện kiến thức, phân tích, tổng hợp và so sánh, cũng như thực hành ứng dụng kiến thức Tuy nhiên, quan điểm giữa các giáo viên về tầm quan trọng của những kỹ năng này có sự khác biệt 100% giáo viên ưu tiên kỹ năng vận dụng kiến thức, 75% chọn kỹ năng ghi nhớ và tưởng tượng, 55% chọn kỹ năng thực hành bộ môn, và 50% chọn kỹ năng phân tích, tổng hợp, so sánh Đa số giáo viên tập trung vào kỹ năng vận dụng và ghi nhớ, trong khi kỹ năng phân tích, tổng hợp và so sánh vẫn chưa được chú trọng nhiều.
Khi xây dựng hệ thống bài tập, giáo viên cần chú ý đến mục tiêu bài học, đối tượng nhận thức và nội dung cơ bản của bài, chương, khóa trình lịch sử Tuy nhiên, nhiều giáo viên chỉ tập trung vào mục tiêu bài học mà bỏ qua đối tượng nhận thức và nội dung cơ bản, dẫn đến việc bài tập giao cho học sinh thường quá khó hoặc quá dễ, làm giảm hiệu quả phát triển kỹ năng tự học của học sinh.
Để rèn luyện kỹ năng tư duy phản biện cho học sinh, nhiều giáo viên đã sáng tạo trong việc thiết kế bài tập nhằm kích thích hứng thú học tập Theo thống kê, 85% giáo viên chú trọng xây dựng hệ thống bài tập đa dạng và phù hợp với năng lực của học sinh, trong khi 65% giáo viên hướng dẫn và gợi mở cách làm bài cho học sinh Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận giáo viên thiếu quan tâm đến việc sử dụng bài tập để tổ chức cho học sinh chủ động ôn luyện kiến thức Việc sử dụng bài tập hiện nay vẫn mang tính chất kiểm tra, đánh giá quá trình tiếp thu kiến thức của học sinh, thể hiện qua việc chỉ có 35% giáo viên thường xuyên kiểm tra và đánh giá kết quả làm bài của học sinh.
Phần lớn giáo viên lịch sử tại các trường phổ thông nhận thức đúng đắn về việc rèn luyện kỹ năng tư duy lịch sử cho học sinh thông qua việc sử dụng bài tập Tuy nhiên, vẫn còn nhiều giáo viên gặp khó khăn trong việc áp dụng các phương pháp sử dụng bài tập một cách hiệu quả.
1.2.2 Thực trạng việc sử dụng bài tập nhằm rèn luyện kỹ năng tự học của học sinh trong quá trình học tập môn lịch sử Để tìm hiểu thực trạng sử dụng bài tập nhằm rèn luyện KNTH trong học tập bộ môn lịch sử của HS THPT, chúng tôi đưa ra một số câu hỏi (thể hiện cụ thể qua phiếu điều tra) Kết quả thu được như sau:
Bảng 2: Thực tiễn sử dụng bài tập rèn luyện kỹ năng tự học trong học tập bộ môn lịch sử của học sinh THPT hiện nay
Tự học lịch sử là quá trình
1 Tự ghi chép theo ý hiểu của mình 6 8,0
2 Tự đọc SGK, tài liệu tham khảo để hiểu bài và chuẩn bị bài mới
3 Tự mình chủ động lĩnh hội kiến thức lịch sử mà không cần GV hướng dẫn
4 Hoàn thành các câu hỏi, bài tập của thầy cô ở nhà 2 16
5 Chủ động, tích cực, độc lập nhận thức dưới sự hướng dẫn của GV
Mức độ thường xuyên tự học và tự giác hoàn thành tốt tất cả các bài tập giáo viên giao cho
Vai trò của bài tập
1 Củng cố kiến thức đã học trên lớp vững chắc 2 21
2 Hiểu sâu bản chất sự kiện, hiện tượng, quá trình lịch sử 16 58
3 Vận dụng kiến thức đã học vào giải quyết nhiệm vụ học tập mới, các vấn đề của cuộc sống
4 Rèn luyện và phát triển kỹ năng tự học của bản thân 0 10
Khi gặp bài tập khó em thường làm gì
1 Có làm cho đủ bài, không cần biết đến đúng, sai 7 3,5
2 Không làm bài, đợi đến lớp hỏi thầy cô và bạn bè 7 8,5
3 Đọc kỹ câu hỏi, bài tập, suy nghĩ tìm ra cách trả lời 0 25
4 Trao đổi với bạn bè và hỏi thầy cô giáo để tìm ra cách giải
Theo em để sử dụng hiệu quả bài tập góp phần rèn luyện kỹ năng tự học cần:
1 Chỉ cần trả lời đầy đủ các câu hỏi, bài tập trong SGK giao về nhà
2 Kết hợp làm bài tập giáo viên giao cho với các bài tập trong các cuốn sách tham khảo khác
3 Sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập trong sách giáo khoa, bài tập thầy cô giao cho, bài tập trong các cuốn sách tham khảo bộ môn
4 Sưu tầm và làm các đề kiểm tra, đề thi HSG 2 0
Qua điều tra, chúng tôi nhận thấy rằng học sinh đã có nhận thức đúng đắn về quá trình tự học, với 70% cho rằng tự học là hoạt động chủ động, tích cực và độc lập dưới sự hướng dẫn của giáo viên Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận học sinh chưa hiểu rõ bản chất của tự học, trong đó 8% coi tự học là việc tự ghi chép theo ý hiểu cá nhân Ngoài ra, 30% cho rằng tự học chỉ đơn giản là tự đọc sách giáo khoa và tài liệu tham khảo để hiểu bài và chuẩn bị cho bài mới, trong khi 16% quan niệm rằng tự học chỉ là hoàn thành các câu hỏi và bài tập mà giáo viên giao về nhà.
Về mức độ thường xuyên TH và tự giác hoàn thành tốt tất cả các bài tập mà
Theo khảo sát, 51% học sinh thường xuyên hoàn thành bài tập, 40% thỉnh thoảng và 5% không bao giờ Điều này cho thấy, bên cạnh những học sinh có ý thức tốt trong việc làm bài, vẫn còn một bộ phận chưa tự giác và chủ động trong việc hoàn thành các bài tập được giao.
Bài tập đóng vai trò quan trọng trong việc rèn luyện kỹ năng tư duy lịch sử (KNTH), tuy nhiên, nhiều học sinh vẫn chưa nhận thức đầy đủ về điều này Chỉ 58% học sinh cho rằng bài tập giúp họ hiểu sâu bản chất của sự kiện, hiện tượng và quá trình lịch sử, trong khi chỉ có 10% nhận thấy vai trò của bài tập trong việc phát triển và rèn luyện KNTH Điều này cho thấy cần nâng cao nhận thức của học sinh về tầm quan trọng của bài tập trong việc phát triển kỹ năng tư duy.
Thái độ của học sinh khi làm bài tập cho thấy sự chủ động và tự giác trong việc tìm kiếm giải pháp Cụ thể, 68,5% học sinh chọn cách trao đổi với bạn bè và hỏi thầy cô khi gặp bài tập khó, trong khi 25% đọc kỹ câu hỏi và suy nghĩ để tìm cách trả lời Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận nhỏ học sinh ỷ lại, với 3,5% chỉ làm bài cho đủ mà không quan tâm đến đúng sai và 8,5% không làm bài mà chờ đến lớp để hỏi thầy cô và bạn bè.
Phương pháp sử dụng bài tập trong học tập lịch sử cho thấy rằng 50% học sinh đã nắm vững cách làm bài, chủ yếu là ở các trường chuyên với khả năng nhận thức và điều kiện học tập tốt Tuy nhiên, vẫn có 18,5% học sinh thụ động và thiếu phương pháp làm bài, cho thấy một bộ phận học sinh hiện nay chỉ học đối phó và thậm chí không có hứng thú với môn lịch sử.
