GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ HOẠT ĐỘNG NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT
1.1 Một số vấn đề chung về hoạt động nhóm trong dạy học
1.1.1 Khái niệm dạy học theo nhóm
Theo Từ điển tiếng Việt, "nhóm" được định nghĩa là tập hợp một số ít người hoặc sự vật theo những nguyên tắc và tiêu chí nhất định Từ đó, "nhóm học tập" có thể hiểu là một tập hợp nhỏ người được hình thành để cùng nhau tiếp nhận và giải quyết các nhiệm vụ trong quá trình học tập.
Nhóm học tập đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển giao các hoạt động dạy học từ giáo viên đến học sinh Đối với học sinh, nhóm học tập không chỉ là môi trường học tích cực mà còn là nơi các em hợp tác, giao tiếp và cạnh tranh để hoàn thành nhiệm vụ học tập Hơn nữa, nhóm học tập cũng giúp học sinh phát triển kỹ năng xã hội, học cách tổ chức và lập kế hoạch, từ đó cải thiện mối quan hệ trong nhóm.
HĐN, viết tắt của "hoạt động của nhóm học tập" hay "dạy học và hợp tác trong nhóm", đề cập đến phương pháp làm việc nhóm trong giáo dục Trong tiếng Anh, HĐN được gọi là "Group work", thể hiện sự quan trọng của việc hợp tác giữa các thành viên trong nhóm để nâng cao hiệu quả học tập.
Từ trước đến nay các nhà nghiên cứu về lý luận dạy học đã nêu lên những định nghĩa về HĐN trong dạy học như sau:
Trong giáo trình “Hoạt động dạy học ở trường (THCS)”, tác giả Nguyễn Ngọc Bảo và Hà Thị Đức định nghĩa dạy học theo nhóm là phương pháp giáo dục tổ chức học sinh thành các nhóm nhỏ với sự đa dạng về giới tính và trình độ Mỗi thành viên trong nhóm không chỉ hoàn thành nhiệm vụ cá nhân mà còn phải chịu trách nhiệm với việc học của các bạn Qua đó, học sinh cùng nhau thảo luận và trao đổi ý kiến để đạt được các mục tiêu học tập đã đề ra.
- Ths Nguyễn Trọng Sửu: “Dạy học nhóm là hình thức xã hội của dạy học, trong đó
Trong lớp học, học sinh được chia thành các nhóm nhỏ và có thời gian giới hạn để hoàn thành nhiệm vụ học tập Mỗi nhóm tự lực làm việc dựa trên sự phân công và hợp tác Kết quả của các nhóm sẽ được trình bày và đánh giá trước toàn lớp.
PGS TS Trần Ngọc Giao định nghĩa rằng hoạt động dạy học theo nhóm là phương pháp trong đó giáo viên tổ chức để học sinh tương tác và hợp tác với nhau trong các nhóm, nhằm đạt được các mục tiêu học tập cụ thể.
Dạy học theo nhóm là phương pháp giáo dục trong đó học sinh được chia thành các nhóm nhỏ, cùng nhau hợp tác để đạt được các mục tiêu học tập đã xác định Bản chất của hoạt động này là khai thác các mối quan hệ tương tác đa chiều giữa các thành viên, từ đó tổ chức quá trình dạy học hiệu quả hơn.
1.1.2 Đặc điểm của dạy học theo nhóm
Tổ chức dạy học theo nhóm là một phương pháp giáo dục hiện đại, nhằm phát huy tính tích cực và sự tương tác của học sinh Phương pháp này tập trung vào việc khai thác mối quan hệ đa chiều trong quá trình học tập Nhờ vào sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh được tham gia tích cực vào các hoạt động học tập, tiếp thu kiến thức một cách chủ động và sáng tạo Đồng thời, phương pháp này cũng giúp học sinh nhận được nhiều phản hồi từ giáo viên và bạn bè, nâng cao hiệu quả học tập.
HS khác Đây còn là phương pháp hữu hiệu giúp HS phát triển kĩ năng giao tiếp, kĩ năng làm việc trong tập thể
Dạy học tổ chức hoạt động nhóm (HĐN) khác biệt so với các phương pháp dạy học truyền thống, khi mà phương pháp truyền thống thường chỉ yêu cầu sự tương tác một chiều từ giáo viên (GV) đến học sinh (HS) Trong HĐN, có sự tương tác đa chiều giữa GV và HS, cũng như giữa các HS với nhau, đặc biệt chú trọng đến mối quan hệ giữa các HS Người học trở thành chủ thể tích cực trong quá trình chiếm lĩnh tri thức, không còn thụ động tiếp nhận thông tin mà chủ động nghiên cứu, trao đổi và thảo luận trong nhóm GV đóng vai trò là người tổ chức và đạo diễn, thiết kế các hoạt động nhóm, điều hành và giám sát để các nhóm tự tiến hành hoạt động, đồng thời chủ trì thảo luận chung và tổng kết HĐN, gợi ý định hướng kiến thức cho HS.
GV không chỉ là người chủ giờ học mà còn là người tổ chức và điều khiển quá trình học tập của HS, trong khi việc chiếm lĩnh tri thức trở thành nhiệm vụ chính của HS.
1.1.3 Quy trình tổ chức dạy học theo nhóm
Việc phân định các bước tiến hành hoạt động học nhóm (HĐN) không cứng nhắc và thường được chia thành các giai đoạn cơ bản Theo TS Trần Quốc Tuấn, HĐN thường bao gồm ba bước: làm việc chung cả lớp, làm việc theo nhóm, và tổng kết trước lớp Tương tự, Nguyễn Trọng Sửu cũng nhận định rằng HĐN bao gồm nhập đề và giao nhiệm vụ, làm việc nhóm, và trình bày kết quả kèm đánh giá Nhiều tác giả như Nguyễn Văn Phán và Dương Giáng Thiên Hương đều đồng tình với việc HĐN diễn ra qua ba bước, trong khi Nguyễn Thị Quỳnh Phương lại đề xuất quy trình này có năm bước.
Mặc dù có sự khác biệt trong cách phân chia và tên gọi các bước, các tác giả đều đồng thuận về những công việc cần thực hiện trong hợp đồng Dựa trên ý kiến tổng hợp của các tác giả, chúng tôi đề xuất quy trình hợp đồng gồm 5 bước cơ bản.
Bước Nhiệm vụ của GV Nhiệm vụ của HS
- Xác định nhiệm vụ học tập, nêu vấn đề cần giải quyết.
- Thành lập các nhóm học tập (chọn kiểu nhóm, số lượng nhóm).
- Giao nhiệm vụ cho các nhóm (tùy theo dạng và đặc điểm của từng nhóm mà nhiệm vụ được giao khác nhau)
- Dự kiến thời gian HĐN.
- Hướng dẫn cách làm việc cho nhóm.
- Nhận thức nhiệm vụ học tập.
- Thu thập thông tin, tái hiện tri thức chuẩn bị làm việc theo nhóm.
Chuẩn bị hoạt động nhóm
- Hướng dẫn HS tổ chức các nhóm học tập (có nhiều cách: gọi số ngẫu nhiên, chỉ định từng HS cụ thể, chia từng cặp ).
- Cử nhóm trưởng và thư ký nhóm (có thể giao cho các nhóm tự cử).
- HS tham gia vào các nhóm đã được phân công.
Triển khai hoạt động nhóm
- Giám sát sự hoạt động của các nhóm và từng thành viên trong nhóm.
- Theo dõi, hướng dẫn, khích lệ HS làm việc, kịp thời khen ngợi, nhằm tạo không khí phấn khởi, giúp HS tự tin trong học tập.
- Đưa ra các câu hỏi gợi ý để giúp các nhóm hoàn thành nhiệm vụ được giao.
- Phát hiện các nhóm hoạt động chưa có hiệu quả để uốn nắn và điều chỉnh.
- Xây dựng mối quan hệ thân thiện, hợp tác giữa thầy và trò, trò với trò trong quá trình học tập.
- Đọc SGK, nghiên cứu tài liệu, huy động kiến thức để tham gia thảo luận.
- Các thành viên trong nhóm tự lực thực hiện nhiệm vụ và thông báo kết quả cho nhau.
- Nêu ý kiến cá nhân, nếu không thống nhất thì trao đổi để đạt được sự thống nhất chung trong nhóm
Trình bày và đánh giá kết quả hoạt
- Hướng dẫn các nhóm báo cáo kết quả thảo luận.
- Ghi lại những nội dung quan trọng hoặc chưa rõ để đưa ra thảo luận
- Đại diện các nhóm trình bày kết quả trước lớp.
- Đánh giá kết quả của các nhóm khác, từ đó thảo luận động nhóm chung cả lớp.
- Tổ chức thảo luận chung cả lớp. đánh giá lẫn nhau.
- Tiếp thu ý kiến của các nhóm khác để bổ sung, điều chỉnh hoàn thiện kết quả của nhóm mình.
- Nhận xét, đánh giá về tinh thần làm việc, kết quả công việc của từng nhóm.
Dựa trên kết quả của từng nhóm, giáo viên tổng kết các vấn đề, từ đó chuẩn hóa kiến thức cho học sinh và rút ra những kết luận quan trọng cho quá trình học tập tiếp theo.
- Theo dõi nhận xét của GV, đối chiếu với kết quả làm việc của nhóm mình với các nhóm khác để điều chỉnh kết quả
- Rút kinh nghiệm để nâng cao khả năng HĐN.
1.2 Thực tiễn việc tổ chức HĐN trong dạy học lịch sử ở trường THPT
1.2.1 Tình hình tổ chức HĐN trong dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay
Chúng tôi đã tiến hành điều tra và khảo sát nhận thức của giáo viên các trường THPT tại thị xã Ba Đồn về vị trí, vai trò, phương pháp, biện pháp và quy trình thực hiện tổ chức hoạt động trải nghiệm (HĐN) trong dạy học lịch sử, và kết quả thu được cho thấy nhiều thông tin quan trọng.
Đa số giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc tổ chức hoạt động nhóm (HĐN) trong dạy học lịch sử, giúp học sinh phát huy tính tích cực học tập, thể hiện kiến thức, rèn luyện kỹ năng trình bày ý kiến và kích thích tư duy sáng tạo Tuy nhiên, một số giáo viên vẫn chưa nắm rõ cách tổ chức HĐN trong lớp học, bao gồm các vấn đề như hình thức và quy trình tổ chức, nhiệm vụ của các nhóm, nội dung lựa chọn cho HĐN, số lượng HĐN trong một tiết học, thời gian dành cho HĐN, cách chia nhóm, số lượng học sinh trong mỗi nhóm, vai trò của nhóm trưởng và tính cố định hay thay đổi của nhóm trưởng.
TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHÓM TRÊN LỚP TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI Ở LỚP 10 TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
HĐN được thực hiện trong tất cả các giai đoạn của quá trình dạy học, bao gồm trên lớp, ở nhà, tự học, nội khóa và ngoại khóa Tuy nhiên, trong khuôn khổ sáng kiến kinh nghiệm này, chúng tôi chỉ tập trung vào việc tổ chức HĐN nhóm trong dạy học phần Lịch sử thế giới cận đại cho học sinh lớp 10 tại trường THPT.
3.1 Một số yêu cầu tổ chức HĐN trong giờ lên lớp môn Lịch sử
Khi tiến hành tổ chức HĐN trong dạy học nói chung, giờ lên lớp môn Lịch sử nói riêng cần tuân thủ các yêu cầu sau:
3.1.1 Sự phụ thuộc tích cực Đây là yêu cầu đầu tiên và quan trọng nhất của HĐN trong học tập Sự phụ thuộc lẫn nhau một cách tích cực thể hiện ở việc HS nhận thấy “cùng chìm hoặc cùng nổi” Vì vậy, các thành viên của nhóm phải tự giác gắn kết với nhau và phải luôn có ý thức rằng nhiệm vụ của nhóm, của lớp chỉ được hoàn thành trên cơ sở các cá nhân phải nỗ lực hoàn thành nhiệm vụ cá nhân
3.1.2 Tính tương tác: “mặt đối mặt”
Trong HĐN đòi hỏi sự trao đổi qua lại tích cực giữa các HS trong nhóm Tương tác
Hình thức học "mặt đối mặt" mang lại nhiều lợi ích cho học sinh, bao gồm việc tăng cường động lực học tập và khơi dậy hứng thú mới Nó cũng kích thích sự giao tiếp và chia sẻ ý tưởng, giúp học sinh phát triển kỹ năng xã hội như thái độ và cách biểu đạt Thêm vào đó, phương pháp này tăng cường phản hồi từ học sinh thông qua nhiều hình thức như lời nói, ánh mắt và cử chỉ, đồng thời khuyến khích mọi thành viên tham gia xây dựng mối quan hệ gắn bó và quan tâm lẫn nhau.
3.1.3 Bình đẳng và khách quan Để tổ chức HĐN đạt được hiệu quả, đòi hỏi phải tiến hành một cách bình đẳng và khách quan Các thành viên trong nhóm đều có vai trò và vị trí ngang nhau trong nhóm, không có người chỉ huy, áp đặt ý kiến cho cả nhóm, không có cá nhân “bù nhìn”, tất cả các thành viên đều có trách nhiệm và quyền lợi trong và sau khi thảo luận Việc nhận xét, đánh giá kết quả thảo luận của mỗi nhóm sẽ được tiến hành công khai thông qua tự nhận xét, bổ sung giữa các thành viên trong nhóm, giữa các nhóm với nhau và nhận xét, đánh giá của GV.
3.1.4 Kết hợp với các phương pháp dạy học khác
Việc kết hợp đa dạng các phương pháp và hình thức dạy học trong suốt quá trình giảng dạy là điều cần thiết để nâng cao tính tích cực và hiệu quả học tập Phương pháp HĐN nổi bật với nhiều ưu điểm, giúp phát huy tính chủ động của học sinh.
Học sinh (HS) có thể gặp phải một số hạn chế trong quá trình học tập Vì vậy, để nâng cao hiệu quả giảng dạy, cần kết hợp hoạt động nhóm (HĐN) với các phương pháp dạy học khác như thuyết trình và sử dụng đồ dùng trực quan.
3.1.5 Phải đảm bảo tính hiệu quả của HĐN trong dạy học Để đảm bảo tính hiệu quả của HĐN trong dạy học cần chú ý các vấn đề sau:
Để tạo điều kiện tối ưu cho học sinh thực hiện hoạt động nhóm, cần chú trọng đến không gian, thời gian và cách sắp xếp công việc một cách khoa học Đặc biệt, cần đảm bảo đủ thời gian cho các buổi thảo luận, giúp giảm bớt tâm lý lo lắng về việc hết thời gian cho cả giáo viên và học sinh.
Để đạt được hiệu quả thực tế trong công việc, cần xác định rõ yêu cầu của từng hợp đồng (HĐN), nhằm tránh tình trạng làm việc hình thức, chỉ mang tính trình diễn hoặc đối phó.
Nội dung thảo luận cần phù hợp hơn với hoạt động dạy học, không nên quá nhỏ hoặc vụn vặt Học sinh có thể được đưa ra nhiều lựa chọn, nhưng để có cái nhìn và cách giải quyết đúng đắn, các em phải tham gia trao đổi với các thành viên khác.
3.2 Các biện pháp sư phạm tổ chức HĐN trên lớp trong dạy học phần Lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 trường THPT
Trong sáng kiến kinh nghiệm này, chúng tôi giới thiệu việc tổ chức hoạt động nhóm (HĐN) cho học sinh trong giờ học, thông qua việc giảng dạy các kiến thức cơ bản về Lịch sử thế giới cận đại cho lớp 10 tại trường THPT Chúng tôi thực hiện theo hai hướng: (1) dựa trên nội dung kiến thức của môn học.
HĐN, và (2) căn cứ vào mô hình tổ chức của HĐN.
3.2.1 Biện pháp sư phạm tổ chức HĐN theo nội dung kiến thức trong giờ lên lớp phần Lịch sử thế giới cận đại ở lớp 10 trường THPT
3.2.1.1 Mỗi nhóm thảo luận về một đơn vị kiến thức khác nhau nhưng yêu cầu công việc thì giống nhau
Hình thức dạy học này thích hợp cho các bài có nhiều đơn vị kiến thức với phương pháp nhận thức tương đồng, thường được áp dụng trong quá trình nghiên cứu kiến thức mới hoặc trong việc củng cố, sơ kết, ôn tập Lớp học sẽ được chia thành 3 đến 4 nhóm, mỗi nhóm sẽ tìm hiểu một đơn vị kiến thức khác nhau nhưng có sự liên quan Hình thức này có thể được thực hiện trong 2 tiết học.
Khi dạy Bài 31 về "Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỷ XVIII" trong 2 tiết học, giáo viên tổ chức cho học sinh thực hiện hoạt động nhóm nhằm tìm hiểu tiến trình của cách mạng này.
Mục tiêu của hoạt động là giúp học sinh hiểu rõ những điểm chính về tiến trình cách mạng Pháp vào cuối thế kỷ XVIII, từ đó nhận thức được vai trò quan trọng của quần chúng nhân dân trong sự phát triển của cuộc cách mạng này.
Trong hoạt động tổ chức, giáo viên chia lớp thành 4 nhóm với mỗi nhóm từ 10 đến 12 học sinh Mỗi nhóm sẽ nghiên cứu một giai đoạn phát triển của cuộc Cách mạng Pháp, tập trung vào các nội dung chính: thời gian tồn tại, lực lượng cầm quyền, hình thức chính quyền, chính sách thực thi và kết quả, cùng với những nhận xét tổng quát về giai đoạn đó.
Thời gian hoạt động: 30 phút (tiết 1: 15 phút, tiết 2: 15 phút).
- GV phân công các nhóm và hướng dẫn cho từng cá nhân nghiên cứu SGK.
- Nhóm trưởng tổ chức trao đổi trong nhóm và ghi kết quả vào phiếu học tập.
GV giám sát và hướng dẫn các nhóm thảo luận thông qua những câu hỏi gợi mở về các giai đoạn của Cách mạng tư sản Pháp, như việc xác định bộ phận cầm quyền đại diện cho tầng lớp nào, những chính sách mà họ ban hành và thực thi, cũng như những ưu điểm và hạn chế của các chính sách đó Bên cạnh đó, GV cũng khuyến khích tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến sự thay thế liên tiếp trong lực lượng cầm quyền trong suốt quá trình cách mạng.
Những công việc này thực hiện ở tiết 1, sang tiết 2 GV tiếp tục tổ chức cho HS thực hiện các công việc còn lại.
- Từng nhóm cử đại diện trình bày kết quả thảo luận của nhóm mình Các nhóm còn lại phát biểu ý kiến, tranh luận.
- GV tổng kết và chuyển sang nội dung khác.
