TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC CẤP HUYỆN
Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn
Tính đến nay, Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về quản lý ngân sách nhà nước ở các cấp, bao gồm bài viết, quan điểm, luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ Dưới đây là một số công trình nghiên cứu tiêu biểu trong lĩnh vực này.
Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Hoàn Yến, đăng trên Tạp chí Tài chính số 9, đề cập đến việc đổi mới chính sách pháp luật liên quan đến phân cấp quản lý ngân sách nhà nước Nội dung bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cải cách để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách và đáp ứng tốt hơn nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội Thông qua việc phân cấp hợp lý, các địa phương sẽ có quyền tự chủ hơn trong việc sử dụng ngân sách, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững.
Năm 2013, tác giả đã chỉ ra những bất cập trong phân cấp quản lý ngân sách nhà nước tại Việt Nam, đồng thời nêu rõ những yêu cầu mới đối với ngân sách trong bối cảnh hội nhập Từ đó, tác giả đề xuất một số nội dung cần đổi mới trong pháp luật về phân cấp quản lý ngân sách nhà nước để đáp ứng tốt hơn với thực tiễn hiện nay.
Bài viết của Vũ Sỹ Cường từ Khoa Tài chính công, Học viện Tài chính, năm 2023, phân tích phân cấp quản lý ngân sách nhà nước ở Việt Nam và đề xuất các định hướng đổi mới nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cải cách cơ chế phân cấp để đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế và xã hội, đồng thời đề xuất các giải pháp cụ thể để cải thiện quy trình quản lý ngân sách.
Bài viết năm 2012 đã tiến hành phân tích tổng quan về tình hình phân cấp quản lý ngân sách tại Việt Nam, đồng thời chỉ ra những bất cập và hạn chế trong quá trình phân cấp này.
+ Thứ nhất, cơ cấu ngân sách mang tính thứ bậc cao và tính lồng ghép của ngân sách cấp dưới vào ngân sách cấp trên
Chính quyền địa phương hiện chỉ được tăng cường quyền tổ chức thực thi ngân sách, trong khi thẩm quyền quyết định vẫn thuộc về Trung ương Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước thực chất bao gồm hai loại quyền: quyền quyết định và quyền tổ chức thực thi.
+ Thứ ba, tương quan giữa nguồn thu được giữ lại và nhiệm vụ chi của các cấp chính quyền địa phương chưa tương xứng
+ Thứ tƣ, việc giao nhiều quyền cho cấp tỉnh đồng thời làm hạn chế tính tự chủ của ngân sách cấp dưới
Quy trình ngân sách vào thứ năm, với tính lồng ghép cao và thời gian hạn chế, dẫn đến việc lập dự toán ở các cấp dưới trở nên mang tính hình thức.
+ Thứ sáu, vấn đề vay nợ của địa phương và kỷ luật ngân sách
Sau đó, bài viết đã đưa ra 07 hướng cải cách phân cấp quản lý ngân sách ở Việt Nam nhằm tăng cường hiệu quả quản lý NSNN
- Luận án tiến sĩ “Nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước tỉnh An
Giang giai đoạn 2011 - 2015 và tầm nhìn đến 2020” của tác giả Tô Thiện Hiền -
Trường Đại học Ngân hàng thành phố Hồ Chí Minh đã nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước và hiệu quả của nó tại tỉnh An Giang trong luận án năm 2012 Nghiên cứu này tập trung vào quy trình quản lý ngân sách, bao gồm các giai đoạn: lập dự toán ngân sách nhà nước, chấp hành dự toán ngân sách nhà nước và quyết toán ngân sách nhà nước.
- Luận án tiến sĩ “Phân cấp quản lý NSNN ở Việt Nam hiện nay” của tác giả
Lê Toàn Thắng - Học viện Hành chính, năm 2013 Luận án đã:
Nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước bao gồm các khía cạnh quan trọng như khái niệm ngân sách nhà nước, quy trình thu chi ngân sách, cùng với các nguyên tắc và nội dung cần thiết trong quản lý ngân sách Những vấn đề này đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo sự minh bạch và hiệu quả trong sử dụng nguồn lực tài chính của nhà nước.
Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước là một khái niệm quan trọng, nhằm mục đích tối ưu hóa việc phân bổ và sử dụng nguồn lực tài chính của nhà nước Căn cứ vào các nguyên tắc và quy định hiện hành, phân cấp này giúp xác định rõ trách nhiệm và quyền hạn của các cấp quản lý trong việc thực hiện ngân sách Nội dung phân cấp bao gồm việc phân chia nguồn thu, chi tiêu và quản lý tài chính giữa các cấp chính quyền Ngoài ra, các yếu tố như tình hình kinh tế, chính sách tài khóa và nhu cầu phát triển địa phương cũng ảnh hưởng đến quá trình phân cấp quản lý ngân sách nhà nước.
Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước ở Việt Nam hiện nay đang gặp nhiều thách thức và cơ hội Ưu điểm của hệ thống phân cấp này bao gồm việc tăng cường tính chủ động cho các địa phương trong việc sử dụng ngân sách, từ đó nâng cao hiệu quả chi tiêu công Tuy nhiên, vẫn tồn tại nhiều vấn đề như sự thiếu đồng bộ trong quy định, thiếu minh bạch và trách nhiệm giải trình, cũng như sự chênh lệch trong khả năng quản lý ngân sách giữa các cấp Nguyên nhân của những tồn tại này chủ yếu xuất phát từ hạn chế trong cơ chế quản lý, sự phân tán quyền lực và thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan liên quan Cần có những cải cách mạnh mẽ để nâng cao hiệu quả phân cấp quản lý ngân sách nhà nước, đảm bảo tính công bằng và minh bạch trong quá trình phân bổ nguồn lực.
+ Dự báo những định hướng và đề xuất một số giải pháp về phân cấp quản lý ngân sách nhà nước ở Việt Nam
- Luận văn thạc sĩ “Hoàn thiện quản lý ngân sách huyện Thủy Nguyên, Hải
Phòng” của tác giả Phạm Thị Thu Thảo - Viện Đại học Mở Hà Nội, năm 2013
Trong luận văn, tác giả nghiên cứu công tác quản lý ngân sách nhà nước tại huyện Bình Lục qua ba nội dung chính: lập dự toán thu - chi ngân sách xã, chấp hành dự toán ngân sách xã và kế toán, quyết toán ngân sách xã.
Bên cạnh đó, còn có rất nhiều luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ nghiên cứu về vấn đề quản lý NSNN
Các luận án và luận văn nghiên cứu công tác quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) chủ yếu tập trung vào ba nội dung chính: lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán Tuy nhiên, điều kiện áp dụng ở mỗi địa phương là khác nhau, dẫn đến sự khác biệt trong công tác quản lý NSNN Đặc biệt, hiện tại chưa có nghiên cứu chính thống nào về quản lý NSNN tại huyện Bình Lục, vì vậy học viên đã quyết định chọn đề tài này cho luận văn thạc sĩ của mình.
Sau khi nghiên cứu các công trình khoa học và văn bản pháp luật liên quan đến quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt là Luật Ngân sách Nhà nước năm 2002, cùng với sự tư vấn của giáo viên hướng dẫn, học viên quyết định tập trung vào nghiên cứu công tác quản lý ngân sách nhà nước tại huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam Nghiên cứu sẽ được triển khai theo 04 nội dung cụ thể nhằm làm rõ các vấn đề liên quan đến quản lý ngân sách tại địa phương.
(1) Lập dự toán ngân sách nhà nước huyện;
(2) Chấp hành dự toán ngân sách nhà nước huyện;
(3) Quyết toán ngân sách nhà nước huyện;
(4) Kiểm tra, giám sát việc chấp hành ngân sách nhà nước huyện.
Cơ sơ lý luận về quản lý ngân sách nhà nước cấp huyện
1.2.1 Ngân sách nhà nước cấp huyện
1.2.1.1 Khái niệm ngân sách nhà nước cấp huyện
Trong bài viết này, chúng tôi sẽ gọi tắt Ngân sách Nhà nước cấp huyện là Ngân sách huyện Để làm rõ khái niệm Ngân sách huyện, chúng tôi sẽ phân tích các khái niệm liên quan đến Ngân sách Nhà nước và Ngân sách huyện một cách chi tiết.
Ngân sách Nhà nước là một phạm trù kinh tế và lịch sử, gắn liền với sự phát triển của kinh tế hàng hóa - tiền tệ trong các phương thức sản xuất của các cộng đồng và Nhà nước Sự hình thành và phát triển của NSNN phụ thuộc vào sự xuất hiện và phát triển của kinh tế hàng hóa - tiền tệ, cũng như sự tồn tại của Nhà nước Sự ra đời của Nhà nước và nền kinh tế hàng hóa - tiền tệ là những tiền đề quan trọng cho sự phát triển của NSNN.
Theo Điều 1 của Luật Ngân sách Nhà nước năm 2002, ngân sách Nhà nước được định nghĩa là tổng thể các khoản thu và chi của Nhà nước, do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định và thực hiện trong một năm, nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước.
Các khoản thu ngân sách nhà nước (NSNN) bao gồm thuế, phí, lệ phí, thu từ hoạt động kinh tế của Nhà nước, đóng góp từ tổ chức và cá nhân, viện trợ, cùng các khoản thu khác theo quy định pháp luật.
Các khoản chi ngân sách nhà nước (NSNN) bao gồm chi cho phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh, duy trì hoạt động của bộ máy Nhà nước, thanh toán nợ công, hỗ trợ và các khoản chi khác theo quy định pháp luật.
Hình 1.1 Hệ thống ngân sách Nhà nước Việt Nam
Nguồn: Tác giả tổng hợp
Ngân sách huyện là một phần quan trọng trong hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) Việt Nam, được quy định bởi Luật Ngân sách Nhà nước năm 2002 cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành NSNN bao gồm ngân sách Trung ương và ngân sách địa phương, trong đó ngân sách huyện đóng vai trò thiết yếu trong việc quản lý và phân bổ nguồn lực tài chính cho các hoạt động phát triển địa phương.
Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có
Trung ương Ngân sách địa phương
Ngân sách tỉnh và các thành phố trực thuộc trung ƣơng
Ngân sách quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh Ngân sách xã, phường, thị trấn
Hội đồng Nhân dân (HĐND) và Ủy ban Nhân dân (UBND) theo quy định của Luật
Tổ chức HĐND và UBND theo quy định hiện hành bao gồm:
- Ngân sách tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ƣơng (sau đây sẽ gọi chung là ngân sách tỉnh)
- Ngân sách huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là ngân sách huyện)
- Ngân sách xã, phường, thị trấn (gọi chung là ngân sách xã)
Ngân sách huyện là một phần quan trọng trong hệ thống tài chính của chính quyền địa phương, được xây dựng và quản lý bởi UBND huyện HĐND huyện có trách nhiệm quyết định và giám sát quá trình thực hiện ngân sách này.
Ngân sách huyện, hay ngân sách nhà nước cấp huyện, là tổng thể các quan hệ kinh tế giữa các chủ thể trong quá trình hình thành, phân phối và sử dụng quỹ tiền tệ của chính quyền cấp huyện Mục đích của ngân sách này là phục vụ cho việc thực hiện các chức năng của Nhà nước cấp huyện trong khuôn khổ quản lý được phân công.
Ngân sách huyện là một phần của ngân sách nhà nước, phản ánh mối quan hệ giữa ngân sách huyện và các tổ chức, cá nhân trong việc phân bổ và sử dụng nguồn lực kinh tế Mối quan hệ này được điều chỉnh để phù hợp với bản chất của Nhà nước xã hội chủ nghĩa, tức là Nhà nước của dân, do dân và vì dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.
1.2.1.2 Đặc điểm của ngân sách nhà nước cấp huyện
Ngân sách huyện là một cấp ngân sách độc lập với nguồn thu và nhiệm vụ chi riêng, đóng vai trò quan trọng trong phát triển tài chính quốc gia Việc này không chỉ giảm bớt khối lượng công việc cho ngân sách cấp tỉnh và Trung ương, mà còn giúp chính quyền địa phương nắm bắt tình hình kinh tế và tài chính từ cơ sở một cách hiệu quả hơn.
Ngân sách huyện là một phần của ngân sách nhà nước, thể hiện mối quan hệ giữa ngân sách huyện và các tổ chức, cá nhân trên địa bàn trong việc phân bổ và sử dụng các nguồn lực kinh tế.
Các hoạt động thu - chi ngân sách huyện được thực hiện theo chức năng và nhiệm vụ của chính quyền huyện theo quy định của pháp luật, đồng thời phải chịu sự kiểm tra và giám sát từ các cơ quan quyền lực Nhà nước cấp huyện Do đó, các chỉ tiêu thu - chi ngân sách huyện luôn có tính pháp lý rõ ràng.
Ngân sách huyện không chỉ là một cấp trong hệ thống ngân sách nhà nước mà còn là một đơn vị dự toán quan trọng Nó thực hiện nhiệm vụ thu - chi của một cấp ngân sách, nhận bổ sung từ ngân sách cấp trên và cấp bổ sung cho ngân sách cấp xã Hơn nữa, ngân sách huyện còn thể hiện bản chất chính trị của Nhà nước thông qua việc thực hiện hiệu quả và sáng tạo các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.
Hệ thống ngân sách nhà nước, đặc biệt là ngân sách huyện, mặc dù đã phát huy nhiều ưu điểm, nhưng vẫn tồn tại nhiều hạn chế cần được khắc phục Điều này đòi hỏi sự quan tâm từ các ban, ngành và sự tâm huyết của từng cá nhân trong việc phối hợp giải quyết các vấn đề còn tồn đọng.
1.2.1.3 Vai trò của ngân sách nhà nước cấp huyện
Ngân sách huyện đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chức năng của Nhà nước về an ninh và quốc phòng, đồng thời thúc đẩy phát triển và ổn định kinh tế - xã hội Nó giúp hạn chế những khiếm khuyết của thị trường, duy trì sự ổn định và công bằng xã hội, cũng như bảo vệ môi trường.
- Ngân sách huyện bảo đảm thực hiện vai trò quản lý của Nhà nước, bảo vệ an ninh trật tự của huyện:
