Tính cấp thiết của đề tài
Khái niệm rửa tiền đã xuất hiện từ thời cổ đại, liên quan đến sự phát triển của tiền tệ Từ những năm trước công nguyên, rửa tiền được thực hiện khi cá nhân cố gắng giấu diếm tài sản để tránh thuế hoặc tịch thu Rửa tiền có thể hiểu đơn giản là hoạt động chuyển đổi tiền phi pháp thành hợp pháp để sử dụng trong các hoạt động kinh tế hợp pháp Đây là một loại tội phạm có ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế của một quốc gia.
Sự phát triển công nghệ đã làm cho hành vi rửa tiền trở nên tinh vi và khó kiểm soát, khiến hoạt động phòng chống rửa tiền trở nên cấp thiết hơn, đặc biệt tại những quốc gia có tỷ lệ rửa tiền cao như Việt Nam Với nền kinh tế đang phát triển, nhu cầu vốn đầu tư lớn và hệ thống pháp luật còn nhiều lỗ hổng, Việt Nam đang trở thành điểm nóng cho hoạt động rửa tiền Các dấu hiệu cho thấy rửa tiền đã xâm nhập vào Việt Nam, và nếu không có biện pháp quyết liệt, tình trạng này sẽ trở thành vấn nạn nghiêm trọng Theo chỉ số AML của Basel Institute on Governance, Việt Nam nằm trong top 10 quốc gia có nguy cơ rửa tiền cao nhất, do đó, việc tăng cường các hoạt động ngăn ngừa và phòng tránh rửa tiền là vô cùng cần thiết.
Rửa tiền hiện nay chủ yếu diễn ra qua các giao dịch tiền mặt, thị trường mua bán tài sản như vàng và kim cương, cũng như qua các hoạt động giải trí như xổ số và sòng bạc Tại Việt Nam, sự phát triển của nguồn nhân lực đã thu hút nhiều quốc gia đầu tư và chọn Việt Nam làm nơi gia công sản phẩm để xuất khẩu Tuy nhiên, điều này cũng tạo điều kiện cho các thế lực đen tối lợi dụng hoạt động xuất nhập khẩu để thực hiện giao dịch rửa tiền lớn mà chính phủ khó kiểm soát Bài viết này sẽ phân tích vấn đề rửa tiền qua xuất nhập khẩu và đề xuất các biện pháp phòng ngừa rủi ro liên quan.
Mặc dù chưa ghi nhận vụ rửa tiền nào trong lĩnh vực xuất nhập khẩu tại Việt Nam, nhưng không có nghĩa là hiện tượng này không tồn tại Có thể các phi vụ rửa tiền vẫn đang diễn ra nhưng chưa được phát hiện Để xác định tình hình rửa tiền, chúng ta có thể tham khảo báo cáo từ các quốc gia khác Thông thường, số liệu thương mại giữa hai đối tác nên khớp nhau sau khi điều chỉnh chi phí vận chuyển và bảo hiểm theo điều kiện CIF/FOB Nếu số liệu không trùng khớp, câu hỏi đặt ra là số tiền đó đã đi đâu? Hiện tượng này được gọi là “Trade misinvoicing” và sẽ được sử dụng để đánh giá mức độ rủi ro rửa tiền trong hoạt động xuất nhập khẩu tại Việt Nam từ năm 2000 đến 2018, tập trung vào 15 quốc gia có tỉ trọng xuất nhập khẩu lớn nhất với Việt Nam.
Bài viết này sẽ phân tích thực trạng rửa tiền và hoạt động xuất nhập khẩu tại Việt Nam, đồng thời xác định mức độ trade misinvoicing với các quốc gia đối tác Qua đó, bài viết sẽ đánh giá mức độ rủi ro rửa tiền và các yếu tố tác động đến tình hình này Cuối cùng, bài viết sẽ rút ra kết luận và đề xuất những kiến nghị phù hợp với thực trạng hiện nay.
Để đánh giá nguy cơ rửa tiền từ các quốc gia khác nhau, bài viết này sẽ ước lượng mức độ báo cáo hóa đơn thương mại sai của Việt Nam trong giai đoạn 2000.
Báo cáo hóa đơn thương mại sai vào năm 2018 đã trở thành một chỉ số gián tiếp để đo lường tình trạng rửa tiền và trốn thuế ở các quốc gia Nhiều nghiên cứu đã áp dụng phương pháp định lượng gian lận hóa đơn thương mại nhằm đánh giá mức độ rửa tiền, trốn thuế và các vấn đề kinh tế khác.
Nghiên cứu của De Boyrie, Nelson và Pak (2007) chỉ ra rằng gian lận hóa đơn thương mại từ châu Phi sang Mỹ trong giai đoạn 2000-2005 đã gia tăng khoảng 60%, chủ yếu do giá xuất khẩu thấp, tạo điều kiện cho việc trốn thuế và rửa tiền Việc nhập khẩu với giá cao hơn giúp ngụy trang cho các luồng vốn bất hợp pháp Độ lệch giữa giá xuất khẩu và nhập khẩu được coi là chỉ báo cho các luồng vốn này Trong số 30 quốc gia hàng đầu ở châu Phi, bốn quốc gia như Algeria, Tunisia, Morocco và Ai Cập đã tham gia vào việc chuyển khoảng 6,7 tỷ USD qua gian lận hóa đơn thương mại, trong khi 26 quốc gia còn lại đã chuyển khoảng 13,41 tỷ USD.
Vào năm 2008, Ndikumana và Boyce đã thực hiện ước lượng dữ liệu từ 40 quốc gia châu Phi nhằm xác định quy mô gian lận hóa đơn thương mại tại khu vực châu Phi cận Sahara trong giai đoạn 1970-2004 Họ áp dụng các phương pháp OLS mạnh mẽ, hiệu ứng cố định và biến công cụ để đánh giá kết quả, với giá trị ước tính dòng vốn dịch chuyển thông qua nhập khẩu qua hóa đơn lên tới 420 triệu USD.
Năm 2012, Berger và Nitsch đã nghiên cứu mối quan hệ giữa gian lận hóa đơn thương mại và tham nhũng trong giai đoạn 2002-2006 đối với năm nhà nhập khẩu hàng đầu thế giới: Mỹ, Đức, Trung Quốc, Anh và Nhật Bản Họ đã phân tích dữ liệu thương mại ở cấp 4 chữ số bằng phương pháp CIF và FOB, sử dụng thông tin từ UN Comtrade và IMF Direction of Trade Statistics Kết quả cho thấy có sự khác biệt trong số liệu xuất khẩu được ghi nhận giữa các nước đối tác, và họ kết luận rằng gian lận hóa đơn thương mại gia tăng tương ứng với mức độ tham nhũng.
Trong xuất nhập khẩu, việc báo cáo hóa đơn thương mại sai thường xảy ra khi doanh nghiệp khai báo giá trị thực tế xuất hoặc nhập khẩu không chính xác Tùy thuộc vào mục đích tài chính, doanh nghiệp có thể áp dụng các thủ thuật khác nhau, như báo cáo giá trị cao hơn hoặc thấp hơn thực tế của hóa đơn để điều chỉnh dòng tiền vào hoặc ra khỏi thị trường.
Fisman và Wei (2007) đã nghiên cứu việc xuất khẩu hàng hóa và văn hóa cổ đại từ Ai Cập sang Mỹ trong giai đoạn 1996 đến 2005 Họ sử dụng phương pháp CIF và FOB để phát hiện ra bằng chứng về buôn lậu hàng hóa giữa hai quốc gia Một trong những phát hiện quan trọng là mức độ xuất khẩu dưới hóa đơn có mối tương quan cao với mức độ tham nhũng tại quốc gia xuất khẩu.
Yalta và Demir (2010) đã nghiên cứu xuất khẩu của Thổ Nhĩ Kỳ đến các đối tác thương mại lớn trong giai đoạn 1970-2007 để đánh giá mức độ thông tin sai lệch thương mại Họ phát hiện rằng hàng xuất khẩu thường được khai báo dưới mức trong khi hàng nhập khẩu từ Trung Quốc lại bị khai báo quá mức Nghiên cứu cũng phân tích ảnh hưởng của các chính sách tự do hóa thương mại và liên minh hải quan, kết luận rằng tự do hóa chính sách có tác động tiêu cực đến tình trạng nhập khẩu sai ở mức tổng hợp.
Jha và Nguyen (2014) đã nghiên cứu thương mại của Ấn Độ với 17 đối tác thương mại lớn từ năm 1988 đến 2012, cho thấy rằng thương mại sai lệch từ Ấn Độ tăng mạnh từ năm 2004, đạt đỉnh từ năm 2007 đến 2012 Chỉ riêng trong năm 2008, dòng chảy thương mại bất hợp pháp đã lên tới 40 tỷ đô la, tổng cộng trong 14 năm vượt quá 186 tỷ đô la Mặc dù Việt Nam chưa ghi nhận trường hợp rửa tiền qua xuất nhập khẩu, nhưng với sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động thương mại, rủi ro vẫn tồn tại Đánh giá mức độ báo hóa đơn thương mại sai sẽ giúp chúng ta nhận diện rõ hơn các rủi ro tiềm ẩn.
Bài nghiên cứu sẽ phân tích mức độ gian lận hóa đơn thương mại và chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến việc báo cáo sai lệch thông tin thương mại Trị giá sai lệch được xác định dựa trên báo cáo nhập khẩu hoặc xuất khẩu của quốc gia, và hành vi khai thấp hoặc cao hơn giá trị thực sẽ gây khó khăn trong kiểm soát ngoại hối Tại Việt Nam, nhằm khuyến khích phát triển kinh tế, thuế suất xuất khẩu gần như bằng 0, trong khi thuế nhập khẩu cao hơn để bảo vệ doanh nghiệp nội địa Việc khai thấp giá trị thực nhập khẩu là biện pháp giúp doanh nghiệp giảm thuế, trốn thuế hoặc rửa tiền.
