NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ THỦ TỤC RÚT GỌN TRONG TỐ TỤNG HÀNH CHÍNH VIỆT NAM
Khái niệm, đặc điểm của thủ tục rút gọn trong tố tụng hành chính
1.1.1 Khái niệm thủ tục rút gọn
Trình tự giải quyết các vụ án được thực hiện thông qua thủ tục tố tụng, hiểu là các công việc cụ thể cần thực hiện theo quy định để tiến hành một công việc chính thức Trong tố tụng hành chính, thủ tục tố tụng là những công việc mà cơ quan, người tiến hành và người tham gia tố tụng phải thực hiện theo pháp luật để giải quyết vụ án Do đó, thủ tục tố tụng chính là hình thức cụ thể của tố tụng hành chính trong việc giải quyết các vụ án hành chính.
Mỗi hệ thống pháp luật đều có mô hình tố tụng riêng, trong đó các quốc gia theo hệ thống luật Anh – Mỹ thường sử dụng mô hình tố tụng tranh tụng, trong khi các quốc gia thuộc hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa áp dụng mô hình tố tụng xét hỏi kết hợp tranh tụng Dù theo mô hình nào, các quốc gia đều xây dựng một hình thức tố tụng thống nhất để giải quyết phần lớn các vụ án hành chính Để đảm bảo tính công bằng và hiệu quả trong xét xử, nhiều nước cũng phát triển các thủ tục tố tụng đặc thù nhằm xử lý những vụ án có yếu tố và đặc điểm riêng biệt, với sự khác nhau về tên gọi và hình thức tùy thuộc vào điều kiện văn hóa, xã hội và truyền thống pháp luật của từng quốc gia.
Pháp luật tố tụng hành chính ở các nước Châu Âu lục địa và các nước xã hội chủ nghĩa tập trung vào việc tìm ra sự thật khách quan để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân và tổ chức trước các quyết định hành chính Điều này dẫn đến việc xây dựng quy trình tố tụng chặt chẽ và thống nhất Ngược lại, ở các nước theo hệ thống pháp luật Anh - Mỹ, mục tiêu chính là ổn định các quan hệ pháp lý, ưu tiên quyền lợi của các bên đương sự, sau đó mới đến việc xác định sự thật Điều này cho phép các nước này áp dụng nhiều hình thức tố tụng khác nhau bên cạnh mô hình tố tụng tranh tụng truyền thống.
Bảy tố tụng đạt được giúp duy trì sự ổn định trong các quan hệ xã hội, đồng thời đảm bảo quyền lợi hợp lý cho các bên đương sự cũng như quyền lợi của Nhà nước và xã hội.
Trước yêu cầu hội nhập quốc tế, các hệ thống pháp luật đang dần xích lại gần nhau, đặc biệt trong bối cảnh quá tải trong giải quyết các vụ án hành chính Các nước theo hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa và xã hội chủ nghĩa đang đề cao vai trò của tranh tụng và bảo đảm quyền tự do cá nhân, trong khi các nước theo hệ thống pháp luật Anh – Mỹ cũng đang chuẩn hóa các quy định tố tụng Mục tiêu chung của pháp luật tố tụng hành chính là đảm bảo sự công bằng và hiệu quả trong xét xử, đồng thời ổn định các mối quan hệ xã hội Những hình thức tố tụng riêng biệt để giải quyết nhanh chóng các vụ án ngày càng được công nhận, trong đó TTRG là một thủ tục được áp dụng hiệu quả, giúp giải quyết nhanh chóng những vụ án đơn giản và tiết kiệm thời gian, công sức.
TTRG có thể có tên gọi khác nhau ở các quốc gia, nhưng khái niệm này không gây tranh cãi về mặt khoa học và lý luận Sự khác biệt chỉ nằm ở cách diễn đạt và mức độ rút gọn Do đó, thuật ngữ “thủ tục rút gọn” không phải là duy nhất khi đề cập đến việc giải quyết các vụ án đơn giản; còn có các thuật ngữ tương tự như “thủ tục đơn giản” và “thủ tục giản lược”.
Thủ tục rút gọn, thủ tục đơn giản và thủ tục giản lược theo pháp luật Pháp là các quy trình tố tụng được đơn giản hóa hơn so với thủ tục thông thường, áp dụng tại các Tòa án theo thông luật hoặc Tòa án có thẩm quyền chung trong những trường hợp đặc biệt Trong khi đó, thủ tục tố tụng giản lược theo pháp luật Hoa Kỳ được hiểu là quy trình đơn giản hơn, không có bồi thẩm đoàn, nhằm giải quyết tranh chấp hoặc kết thúc vụ kiện một cách nhanh chóng và hiệu quả.
1 Nguyễn Văn Bình (chủ biên) (2009), Từ điển thuật ngữ pháp luật Pháp – Việt, Nhà pháp luật Việt – Pháp, NXB Từ điển bách khoa, Hà Nội, tr.706
2 Bryan A Garner (2009), Black’s Law Dictionary, 9th Edition, St Paul, MN: West, p.559
Thủ tục rút gọn, hay còn gọi là thủ tục giản lược, được quy định trong Bộ luật tố tụng dân sự Pháp, nhằm áp dụng cho một số loại vụ việc cụ thể, cho phép giải quyết nhanh chóng và đơn giản hơn so với thủ tục tố tụng thông thường Trong khi đó, tại Hoa Kỳ, thủ tục rút gọn không được quy định trong một đạo luật cụ thể mà dựa trên thực tiễn xét xử và các quy tắc tố tụng của Tòa án, ngày càng trở nên phổ biến Nghiên cứu cho thấy thủ tục đơn giản tại New York rất hiệu quả trong việc xử lý các tranh chấp đơn giản, giúp đảm bảo công lý và đáp ứng yêu cầu của nền tư pháp mà không tốn nhiều chi phí và thời gian như thủ tục thông thường.
Thủ tục rút gọn, thủ tục đơn giản và thủ tục giản lược đại diện cho hai trường phái pháp luật phổ biến trên thế giới Những thủ tục này nhằm giải quyết các vụ án một cách nhanh chóng hơn so với thủ tục thông thường, đồng thời vẫn đảm bảo công lý được thực thi.
Nhiều quốc gia, bất kể hệ thống pháp luật nào, đều công nhận thủ tục rút gọn như một phương thức độc lập bên cạnh thủ tục tố tụng thông thường Thủ tục này được áp dụng để giải quyết các loại kiện đơn giản với thành phần giải quyết, trình tự và thời gian nhanh chóng hơn, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và trình độ dân trí của từng quốc gia.
Trong tiếng Việt, không tồn tại các thuật ngữ như “thủ tục rút gọn”, “thủ tục đơn giản” hay “thủ tục giản lược” Khái niệm "thủ tục rút gọn" chỉ có thể được hiểu qua việc phân tích hai phần của cụm từ “thủ tục” và “rút gọn”.
3 Robert Wyness Millar (1928-1929), Three American Ventures in Summary Civil Procedure, tr.221 và Jay
C Carlisle (2003), Civil Procedure, tr.126, trích trong Đặng Thanh Hoa (2016), “Thủ tục rút gọn trong tố tụng dân sự”, tr.24
Nhiều ấn phẩm về TTRG đã thể hiện một cách thống nhất bốn nhận định quan trọng Cụ thể, trong bài viết của Nguyễn Ngọc Khánh và Michael Bogdan về Dự án VIE/95/017, trang 149, được trích dẫn trong nghiên cứu của Đặng Thanh Hoa (2016) về “Thủ tục rút gọn trong tố tụng dân sự”, trang 26.
Thủ tục được định nghĩa là những việc cụ thể cần thực hiện theo một trật tự quy định để tiến hành công việc chính thức, trong khi "rút gọn" có nghĩa là làm cho quy trình trở nên ngắn gọn và đơn giản hơn Do đó, TTRG có thể hiểu là các bước cụ thể mà một chủ thể phải thực hiện để tiến hành công việc chính thức một cách ngắn gọn và hiệu quả.
Trong lịch sử lập pháp Việt Nam, một số nội dung của TTRG đã được quy định từ trước năm 1945, mặc dù không rõ ràng Cụ thể, Tòa án cấp sơ thẩm có thẩm quyền giải quyết các vụ án có giá ngạch thấp mà không được kháng cáo Theo quy định của Bắc kỳ viện biên chế, Tòa án cấp sơ thẩm xử lý các vụ án có giá ngạch không vượt quá 30 đồng bạc, trong khi Tòa án tỉnh xử lý các vụ án có giá ngạch từ 30 đến 100 đồng bạc, theo Nghị định ngày 02/12/1921.
Sắc lệnh 185/SL ngày 26/5/1948 quy định về việc rút gọn quy trình kháng cáo đối với các phán quyết dân sự có giá trị nhỏ Theo đó, Tòa án cấp sơ thẩm có thẩm quyền xử chung thẩm các vụ kiện dân sự và thương sự liên quan đến động sản, với giá trị do nguyên đơn định giá không vượt quá 150 đồng.